А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009

 
99 
 
 
образ  жасай  отырып,  оның  іс-әрекетін  бір  ғана  қалыпта  талқылайды.  Әр  кезде 
басқа  тұлғалардан  емес,  тіпті  өзімізден-өзіміз  ерекшеленіп  тұрамыз»,  –  дейді 
О.Вайнштейн.  [1.157]. 
Батыста  қалыптасып  дамығанмен,  эссе  жанры  өнерлік  болмысы  жағынан 
ұлттық таным-түсінігімізге өте жақын келеді.  Эссенің басты қасиетінің өзі сол – 
әңгімелеуші айтар оқиғаның бәрін өз басынан кешіріп, тікелей ортасында болып, 
өткен  өмірге  арыдан  көз  жіберіп,  қайта  шолады.  Ал,  тумысынан  әңгімешіл, 
аңыз-әпсана,  қиял  дүниесімен  сыр  шертуге  бейім  келетін  қазақ  үшін  эссе 
жанрында  жазылған  шығармалар  өмірдің  өзіндей  көркем  дүниелер  ретінде 
рухани  үндестік  табады.  Сол  себептен  болар,  ХХ  ғасырдың  орта  шенінде 
прозалық  жанрға  бас  тіреген  эссе  бүгінгі  күнгі  әдебиетімізде  өрісі  кеңге 
жайылған.  Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі тұста кешегі отаршылдық өмірдің 
заманында  бұғауда  жатып,  іште  тұншыққан  талай  шындықты    бүгінгі  күнге 
жеткізуде  жазушыларымыз  эссе  жанрына  қол  артты.  Нәтижесінде  З.Қабдолов, 
С.Қирабаев, 
Қ.Жұмаділов, 
Ә.Нұршайықов, 
Қ.Мырзалиев, 
М.Мағауин, 
Ш.Мұртаза  сынды  жазушыларымыз  қазақ  көркем  сөз  өнеріне  эссе  жанрының  
жаңашыл бастамасын алып келді. 
Қаламгер  Шерхан  Мұртазаның  оқырманның  ыстық  ықыласына  бөленген 
туындысының  бірі  –  «Ай  мен  Айша»  –  эссе  романы  болды.  «Ай  мен  Айша» 
романы  –  жазушының балалық шағы  туралы,  басты тұлғасы  – Шерханның  өзі. 
Шығармада  келісті  көркем  тілмен  суреттелетін  өмір  көріністері,  әлеуметтік-
психологиялық  мәні  бар  қайшылықтар  автордың  көзімен  беріліп,  көңіл 
таразысына  түседі.  Қазақ  әдебиетіндегі  аузы  дуалы  сыншылардың  бірі 
Ә.Бөпежанова: «Оқырман мен жазушы арасындағы байланыс, тартылыс күші әр 
автормен  әрқалай  және  шығармашылық  жолының  әр  тұсында  да  әрқалай,  яғни 
автордың адамдық-имани болмысына, кісілігіне тікелей байланысты болары бар. 
Бұл,  әсіресе,  жазушысын  алақанға  салатын  және  әрбір  қарекет-әрекетін 
алақандағыдай  көре  алатын  қазақ  қауымының  еншісі.  Алақандағыдай  көре 
алады  дегенде,  әсіресе  қазақтың  өнердегі  және  өмірдегі  мінездің  бірлігін  көп 
іздейтінін  айтамыз.  Шерхан  Мұртазаны  исі  қазақтың  жақсы көретін  бір себебі, 
мүмкін, осында. Мүмкін, қазақ Мұртазадан өзін көрді... Мүмкін, бір кездердегі 
өзін...» – деп атап көрсетеді [2.17]. 
Бұл  «Өмірбаян  –  жазушыға  өте  «жақын»  материал,  ол  өнерде  әлі 
бейнеленбеген  жаңа  дәуірдің  есігін  ашатын  кілт»  екендігін  көрсетеді.  Бір 
қарағанда,өмірбаяндық роман, бірақ, бір шетінен алып қарасақ, бұл роман басты  
кейіпкер  Барысханның   ғана  өмірі  емес,   көркем   әдебиетті   сүйіп оқитын 
әркім-ақ  бұл  романнан  өзін  таба  алады,  өзін    көре      алады.  Өзінің  балалық 
шағын,  балғын  сезімін,  сағынышын,  пәк  кезін  еске  түсіріп,  балалық  шағына 
қайта  бір  оралғандай  күй  кешеді.  Роман-эссе  шым-шымдап  шығып,  молайып 
барып  үлкен  арнаға  қосылатын  мөлдір  бастаудай  үлкен    хикаяға    барып  
ұласатын    бас-аяғы  жинақы  үзік  әңгімелерден  құралады.  Жазушы  Мәди 
Қайыңбаев  «Ай  мен  Айша»  романы  туралы  былай  деп  пікір  білдіреді:  «Кітап 
қуғын-сүргін  мен   соғыстың   ауыр   кезеңіндегі   бүкіл  қазақ ауылдарындағы 
қарадомалақтар  тұрмысының  эпопеясы,  көркем  энциклопедиясы.  Бұл  – 
Шерағаңның  ес   біліп,   етек   жинағалы   бері   көкірегінде   пісіп,   шыңдалып,    
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
   Көпбаева М.Р. «Ай мен Айша» эссесіндегі образ бен характердің жасалу жолдары 
 

 
100 
 
 
әлдеқашан "жазылып қойылған" дүниесі»  [3.78-81]. Демек, «Ай мен Айшаны» 
оқи отырып, біз автордың балалық шағы, жалпы, өмір жолының әрбір бұралаң, 
бұрылысы ұмытылмастай   ауыр   жағдайда өткендігін байқаймыз. 
Шерхан Мұртазаның «Ай мен Айша» романы кітап болып шықпай  тұрып-
ақ,  мерзімді  баспасөз  беттерінде  үзінділері  жарық  көрді  [4.23].    Роман  туралы 
бірнеше сын мақалалар мен рецензиялар жарық көрді [4.25]. 1997 жылы  бір  топ 
әдебиеттанушылар  мен  әдеби  сыншылар  «Жылдың  ең  жақсы  романы»  ретінде 
басым  көпшілігі  Шерхан  Мұртазаның  «Ай  мен  Айша»  роман-эссесін  атады. 
Жазушының  «Ай  мен  Айша»  шығармасы  «мемуар»  деген  ұғымнан  оқ  бойы 
жоғары  тұр.  Себебі,  бұл  –  жай  ғана  естелік,  өмірбаяндық  үлгі  емес,  қанатты 
проза. Шерханның өзі: «Кейде ойланам: осы мен осы күнге қалай жеттім? 1932 
жылы дүниеге келген менің мыңдаған құрдастарым тумай жатып шетінеп кетті. 
Сорына  қарай  сол  жылы  туғандардан  тірі  қалған  «тұяқ»  некен-саяқ.  Сол 
нәубеттен  қалай  тірі  қалғанмын?  Қаһарын  төккен  атқа  мінерлерден  бірер  уыс 
дәнін  жасырып,  «шықпа,  жаным,  шықпа»  деп  шырылдаған  ата-анамның 
мейірімділігінен  шығар.  Өздері  өлуге  пейіл,  бірақ  ұрпақ  үшін  жанталасқан 
адамдар аз болмапты», – деп жазады [4.36]. 
Шерханның  қайраткерлік  дәрежесіне  көтерілген,  ұлттың  ұланы  атанып, 
елдің ел болып қалыптасар кезеңінде табанды талап-тілектерін биік мінбелерден 
де,  баспасөз  беттерінен  де  камықпай  батыл  айта    білген  өмір    жолы, 
шығармашылық соқпақтары бір қараған оқырманға сайрап жатқан   жол сияқты. 
Публицист  Камал  Смайылов:  «Сенің  «Ай  мен  Айша»  деп  аталатын  эссе-
романыңның  бірінші  кітабын  ыкыласпен  оқып  шықтым.  Біз  білетін  Шерхан 
Мұртазаның  қайдан  шығып,  қалай  үлкен  азамат  болып  қалыптасқанын,  соның 
тамыры мен тағдырын түсінгендей болдық», – деп жазады. Қаламгердің өзінің: 
«Менің  жаным  –  Анамның  жаны  ғой.  Әйтпесе  мен  қайдан  жаралдым?»  [4,48]. 
«Ай мен Айшадағы» Айша – қазақ әйелдерінің белі қайысса да морт сынбайтын, 
төзімі  мен ізгілігін ақ-адал  жүрегіне сақтай білген берік болмыс иесі. Ол –  тек 
Мұртазадай  бозымның  жастай  жесірі,  тек  Барысханның  шешесі  ғана  емес,  30-
шы  жылдардағы  нақақтан  күйген  ерлердің  сенімді  серігі,  тумай  жатып  көктей 
солған қызыл қарын  бала-шағаның  көз  жасы,  обал  сауабы,  ана  атаулының  
жиынтығы.   
Шерхан Мұртазаның «Ай мен Айшасын» түгел оқып шыққан кісі қазақтың 
ұмытылып бара жатқан көп қасиетінің сақтауына, ертеңгі ел иесі, бүгінгі   жас 
ұрпақтың  желеп-жебеушісі,  ұлтымыздың  бойындағы  ар,  ождан,  адамгершілік, 
ұят  деген  ұлы  сөздің  түп  қазығы  –  Айша  секілді  аналарымыз  екенін  сезіне 
түседі.  Қазақтың  өзіне  тән  әдебін,  салтын,  анасының  тәрбиесінен  көреміз. 
Мысалы:  «Бір  кезде  Айшаның  білектей-білектей  қос  бұрымы  тілерсегіне  дейін 
түседі  екен.  Әлі  де  ұзын.  Екі    бұрымды  қосақтап  ортасында  «сандуғаш 
сандықтың» кілті байлаулы тұр. Сол кілттің салмағымен Айша адымдаған сайын 
теңселіп  келеді.  Арт  жағынан  мен  оны  көріп  келемін.  Бір  мезгіл  Айша  артына 
бұрылып: -Әй, Барысхан, мені   тұтқындаған   қарауыл құсамай  алдыма түс», – 
деді.  -Не қатарласып жүр.     
Айша  осылай  деп  айтқалы  бері  арада  қанша  жыл  мен  біреудің      артынан   
жүре алмаймын. Озып та келмейді, тек қатарлассам болғаны.           
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
   Көпбаева М.Р. «Ай мен Айша» эссесіндегі образ бен характердің жасалу жолдары 
 
 
-Жеттім  деген  жығылады,  толдым  деген  төгіледі  –  деді  Айша.  Заң-закон, 
кодекстердің талайын оқып, талайын бастан өткеріп, ұзын жолдың алдамшы гүлі 

 
101 
 
аралас тікенегін  кешіп, жүріп келемін, жүріп келемін. Бірақ ешбір қол  «менің 
көкірегіме  әлгі  Айша  айтқан  мақалдай  қонған  емес.  «Жеттім-жетілдім»      деп   
жетіскен   де   жерім   жоқ   «болдым-толдым» деп далиған да емеспін. Айшадан 
да көп бұрын әулие анамыз өзінің күндесінен туған балаға: 
-  Ағарып алдыма түспе, қарайып артымда қалма, – деген екен. 
Кодекстің көкесі – осы», – деп жазады. «Ай мен Айшада» Шерханның бала 
тәрбиесіне қатысты былай деп жазған тұстары көңілге қонады: «Барлығы: Баян, 
балалары Күлайна, Қаржаубай, Күләнда, Күлия бәрі жабылып бір ағаш табақтан 
ағаш қасықпен быламық ішіп отыр екен. Әдейі аңдып келгендей ыңғайсызданып 
қалдым.  Өйткені  бәрі  —  шешесі  шегіртке  тістеп  әкелген  қарлығаштың 
балаларына ұқсап,  бәрі мойындарын созып маған тесіле қарап қалыпты. Баян: 
-Кел, Барысхан, быламық іш,  – деді. –Былайырақ отыр, – деп Қаржаубайды 
ығыстырып, маған орын ұсынды. 
-Жаңа үйде көже іштім, рахмет, – деп орнымнан қозғала қоймадым. 
-Оттарың  өшіп  қалса, көжеге  қайдан  тоя  қалдың? Отыр  -  деді  Баян  бұйыра 
сөйлеп.  Сөйлегенде,  қураған  ағашқа  жасыл  жапырақ  бітірердей  сөзі  мамық 
жұмсақ,  жып-жылы  болушы  еді,  бұл  жолы  үні  қатаң  шықты.  Өтірігімді 
ұнатпаған болса керек. 
Быламық май қатқан, дәмді екен, бір-екі қасық ұрттап  тағы іше түскім келсе 
де, аузымды алақаныммен сұр орнымнан тұрдым. Айшаның:                                                  
- Сұғанақ болма! – дегені миыма сарт ете қалды. Шелекке шоқтан тамызық 
салып,  Айша  айтқандай  үстін  бастырып,    далаға    шықтым».    Бұл    Шерханның  
бала  кезде  көрген  тәрбие-тәлімінің  бір  ұшқыны  десек,  сол  парасатты  тәрбиені 
оқырманға ұғындыру мақсатында осындай ой түйіндеулерін көркем тілмен беріп 
отыр.  Қаламгер  тіршіліктің  қат-қабат  сырларына,    жеке    адамның    бастан   
кешірер   үлкенді-кішілі  дауылына   өз  
жүрегінде арпалысқан сезім иірімдері арқылы баға береді. Бұл шығарма –өмірде 
болған  қақтылығымен,  әсіресе,  шыншылдығымен  құнды.  Романдағы  тәрбие 
туралы  сыр өз  мағынасымен  оқырманға  терең ұғындырылады. Адамның  мінезі 
мен сенімі бала кезден бастап қалыптасатыны белгілі, өзінің көргені мен естігені 
негізінде,  жұртпен  кездесіп  қарым-қатынаста  болуы  мен  оқыған  кітаптарынан 
түйген  тұжырымдары  кішкентай  кезінен-ақ  қайырымдылық  пен  зұлымдық 
туралы  ұғымын,  өзінің  өмір  жөіндегі  түсінігін  қалыптастыра  бастайды.  Осы 
тұрғыдан келгенде, Шерхан осы романды жазуда аса ұтымды әдіс, ұтымды тәсіл 
таба  білген.  Балалық  дегеніміз  –  адалдық,  тазалық.  Ал,  кірлеңкіреп  кеткен 
өмірге, қайшылығы мол тірлікке, кереғарлығы мен қулық-сұмдығы көп қоғамға 
баланың көзі арқылы ой жіберу, яғни адалдық, тазалық тұрғысынан көз жіберу, 
үңілу  –талай  түйінді  мәселелердің,  талай  күрмеулі  жағдаяттардың,  талай 
шындықтардың бетін ашады. 
«Ай  мен  Айшадағы»  кейіпкерлер  галереясы  Орха,  Ноха,  Нәметкүл, 
Өскенбай,  Шолақ  Сиякүл,  Есен,  Қали,  Сәли,  Зиба  және  мұнан  басқа  да 
қарапайым    адамдардан   тұрады.    Бұлардың   бәрі   де   –   автордың   өзіндік 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
   Көпбаева М.Р. «Ай мен Айша» эссесіндегі образ бен характердің жасалу жолдары 
 
 
қолтаңбасымен  екшеленген,  мінездері  айқындалған,  ешкімді  қайталайтын 
бейнелер. Шерхан өз кейіпкерлерінің жаны мен жаратылысына, табиғатына өте 
терең  үңіледі,  олардың  әрқайсысының  әрекетін  ұмытылмастай,  ұмытуға 
болмастай ұтымды детальдармен бейнелейді. Мәселен, мылқау Есеннің бейнесі 
романда  ұтымды  шыққан.  Мәселен,  «Дүйімбай  ары  қарады,  бері  қарады: 

 
102 
 
қабырғасын,  сүбесін  саусағымен  шұқып  қарады.  Басқалардікі  құсатып  аузын 
ашып, тілін суырып көрген жоқ. Салған жерден Айшаға: 
«-Әй, қатын, сиырың ауру, – деді. 
-Тәйт, сандалма! – деп Айша ашуланды... 
Айша ары тартты, Дүйімбай бері тартты. Қара сиырдың көзі аларып, басын 
бұлғаңдатты.  Айша  ала  жіпті  босата  «фельдшердің»  жағасынан  ала  түсті.  Енді 
Дүйімбай  да  жіптен  айырылып,  Айшаның  өңменінен  періп-періп  қалды.  Еркек 
емес  пе,  қолының  әлі  едәуір  болар,  Айша  тәп-тәуір
 
әрең-әрең  құламай  қалды. 
Әлгіні  көріп  мен  қалай  тұрамын.  Дүйімбайды  ту  сыртынан  барып,  көк 
желкесінен  ала  түстім.  «Бұл  не  пәле?»  дегендей,  Дүйімбай  артына  бұрылып 
қарап артынан тістей қатып, сілеусіндей жабысып тұрған бала екенін білген соң, 
тұла  бойымен  кілт  бұрылып  сілкініп  кеп  қалды  да,    мені  лақтырып  жіберді. 
Құлап  жатқан  жеріме  мені  біреу  көтеріп  алды.  Қарасам,  Есен  мылқау  екен... 
Есенде  үн  жоқ,  тіл  жоқ.  Дүйімбайдың  алдына  барды,  мені  меңзеп  көрсетті, 
Айшаны нұсқап көрсетті. Қос қолын жайды, иегін көтерді. Сірә, бұлар саған не 
жазды  дегені  болар.  Сөйтті  де  қос      қолын  Дүйімбайдың  алқымына  салды  да 
жіберді,  шалқасынан  сұлап  жатқан  Дүйімбайдың  бетіне  әлдекімдер  су  бүрікті. 
Дүйімбай көзін ашты. Орнынан  әрең тұрып галифесін қаққылады», – деп жаза 
келе  былайша  ой  түйеді:    «Сонда    деймін-ау,  кейін    ойлаймын,   Есен   соғысқа   
қатыспаса да, елде жүрген фашистің біреуін о дүниеге аттандыра жаздады. Шын 
соғысты.  Он  екі  мүшесі  сау  баз  біреулер  қауымға,  қоғамға  жебір.  Мысалы, 
Дүйімбай. Жетім-жесірдің сау малын ауру деп тартып алмақшы болды.  Құдірет, 
әлде  табиғат  кейде  әділетсіз.  Адал  жанды  мүгедек  етіп,  арамдарды  еркелетіп 
қояды.  А,  бірақ  кім  біледі,  шын  мүгедек  Есен  емес,  Дүйімбай  шығар»-деп 
жазады. Шерхан Есен бейнесі арқылы адалдықты, аңғалдықты, пәктікті көрсете 
отырып,  жақсылық  пен  жамандықтың,  қыр-сырын  аңдауды  оқырманның  өзіне 
қалдырады. Қаламгердің айтар ойын аңғарған оқырман кейіпкерлеріне де өзінше 
баға беріп отырады. 
Романда Шерханның сүйіспеншілігіне бөленген тағы бір «бас кейіпкер» бар. 
Ол – туған жердің табиғаты. Манастың шыңы, Мыңбұлақтай ауылы, Жуалының 
жуасы мен жалбызы, Борандының  ақ түтек бораны, айлы түні,  аңы мен құсы. 
Туған  үйдің  түтіні.  Туған    топырақтың  киесі.    Қаламгердің:  «Теріс  өзенінің 
көктемгі  қарқыны  басылып,  таяз  тартқан  кезі  екен,  қиналмай  өттік.  Одан  әрі 
Ащының  алқабымен  алқынып  көп  жүрдік.  Ащының  биігіне  көтерілгенде, 
артыма бұрылып қарап едім, әуелі жалтырап, күміс жыландай ирелеңдеп жатқан 
Терісті  көрдім.  Одан  өрі  найзаның  ұшында  шаншылып    Манас  шыңы  көрінді. 
Оның  батыс жағын ала жатқан доғалдау шың Көксай екенін шамаладым. Одан 
да батыстағы, әрине, біздің Ақсай деп қойдым, Ақсайдың аңғарынан төменірек 
өз  ауылымды  –  Мыңбұлақты  іздедім.  Жарықтық,  жатыр  екен.  Үркердсй  боп 
үрпиіп. Шақпақтау желінің өтінде қалған  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
   Көпбаева М.Р. «Ай мен Айша» эссесіндегі образ бен характердің жасалу жолдары 
 
 
торғайдай,  жүні  қобырап,  қорғансыз  қалған  мына  өзім  сияқты  көрінді»  –  деп 
толғана қалам тербеуі, туған жер қадірін жан-тәнімен сезіне білетіндігін айтпай 
ұғындырады.  
Шерхан Мұртазаның «Ай мен Айша» атты романын оқи отырып, сан алуан 
гүлдердің,  шөптердің,  өсімдіктердің  аттарын  кездестіреміз.  Соншалықты  көп 
білетініне  таң  қаласың.  Бірнеше  мысалдарды  келтіре  кетсек:  «...үшеуіміз 
Бердімбет  сайының  қабағына  барып,  шытыргүл  тереміз,  жабайы  үпіл  мәліктің 
қырмызы  гүлін,  меңдуананың  қауашағын  жұлып  аламыз».  «Киікоты  аралас  – 

 
103 
 
бидайық  пен  майлы  шытыр,  көдесі  мен  қызыл  изені,  иіс  майлы  қылшасы  мен 
жусаны,  қызыл  жоңышқасы,  гүлқайыр  мен  көкмаралы  сол  қалпында  тірі 
күніндегідей  сиқырлы»,  [5.13-14].  «Ел  сыртындағы  шырыш  пен  шоңайна  тікен 
басып  кеткен  жадау  зиратты  айналып  өтіп,  бәріміз  үркіп  ұшқан  бұлдырықтай 
құлдыраңдап  ауылға  қарай  тұра  жүгірдік.  Оған  көп  шеге  қағылған  түрлі 
түйіншек  дорба  шөп:  адыраспан,  киікоты,  кекмарал,  қылша  –  бәрі  сонда  ілулі 
тұрады», [5.56]  немесе  «Бөрте жусан, күрдек бүрген, қызыл изен, тіпті киіздей 
ажырыққа  дейін  жұмсарып,  пейілденіп,  мал  тұрмақ,  адам  да  жегісі  келгендей, 
тәбет  тартып  тұр»,  –  деп  жазады  [5.59].  Шерхан  адамдар  іс-әрекетін  тамаша 
теңеумен  білдірсе,  табиғатты  суреттеуде  пейзажды  ұтымды  пайдаланады. 
Айталық, «Көптің ішінен Кіші Гришканы көзім шалып қалсын. Оны байқамас та 
ма  едім,  не  көп  –  бала  көп,  бірақ  шашынан  таныдым.  Көп  қара  торғайдың  
арасына  бір ақ  бас  торғай  кіріп  кеткендей...»  немесе,  «Бес  жасар  баланың  миы 
әлі нүкте  түспеген ақ қағаздай» [5.78]. «Пәшира   апам  ауыз  үйде әупілдекше   
кекіріп қойып,  бір самауыр шәйді бір өзі  ішіп отыр  екен»  – деп жазады. Ал, 
табиғат  көрінісін:  «Батқан  күннің  қызылы  Алатаудың  қарлы  шыңдарын   
балқытып    жібергендей  еді.  Теріскейдегі  Қаратаудың  үстінде  қызғылт  көгілдір   
құста  түйдек-түйдегімен  қалқып  тұрғандай  екен.  Құстар  емес  бұлттар  екенін 
сеземін.  Қошқаратаға  қонақтаған  қоқи  қаздар  секілді»  сырлы  суреттер  арқылы 
шебер көрсетеді [5.79]. 
Шерхан  Мұртаза  романында  философиялық  ой-түйіндерді  де  жиі 
ұшырастырамыз.  Қаламгердің:  «Ақыл  деген  асылды,  Құдай  адамдарға  тең 
үлестірмеген. Өмірді де теңдей етіп бермеген. Алла тағала адамдардың бөрінің 
басына ноқтаны бір қалыптан шығарған да, ал сол бастың ішіндегі миды әр қилы 
жаратқан»,  –  деуі  немесе  «Тасты  аяғымызбен  таптап  жүрміз.  Таста  жан  жоқ 
деседі.  Таста  тамыр  жоқ  деп  ғайбаттайды.  Сандырақ!  Таста  от  бар.  От  болса 
жаны бар. Жаным бар деп жүрген адамдардан артық. Өйткені адам кеудесіндегі 
от мың күн жанып, бір күн өшеді. Ал тастың тамырындағы от мәңгілік», – деп 
жазуы  өмірдің  сан  құбылыстарынан,  ешкім  аңғара  қоймайтын  түйіндерден 
осындай тамаша ойларды аңғарамыз. «Ай мен Айшадағы» Қамқа әженің бейнесі 
де  оқырман  есінде  ұзақ  сақталады.  Романдағы  ұлы  ананың  ұлағатты  сөздері 
тәлім-тәрбиелік мақсатқа үндейді. Автордың Қамқа әже бейнесімен романының 
соңғы  нүктесін  қоюының  өзі  әулие  ана  аруағына  бас  иіп,  құдіретіне 
табынғандығынан  болар.  Айталық,  қаламгер  Шерхан  Мұртазаның:  «Әулие-
Атаға  қайтар  жолда  Қамқа-Анаға  сәлем  бердім.  Ол  Бердімбет  сайдың  шығыс 
жанындағы жатаған үйдің күн шуағында, биік бөстектің үстінде әлі отыр екен. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
   Көпбаева М.Р. «Ай мен Айша» эссесіндегі образ бен характердің жасалу жолдары 
 
 
-Дәу жігіт болыпсың ғой, Барысхан. Сендер қайтып келгенше ана үйлеріңді 
Мұртаза  қорыды  да  отырды.  Ол  да  қозғалмай  отырды.  Мен  де  қозғалмай 
отырамын... 
-Сенің  әкең  Мұртаза  да  ана  үйлеріңнің  түтін  шықпай  қалған  мұржасына 
қонақтап  отырып-отырып,  төрт  жыл  тапжылмай  отырып-отырып,  кеше  сендер 
қайтып келгенде ғана ұшып кетті ғой», – деп қойды тағы да Қамқа. Сөйтті   де:   
«Жақсы     адамның      жанын     періштелер      аспанға,  жұлдыздарға  алып  ұшады.  
Ал,    аса  жаман    адамның    жанын  әзірейілдер  жеті  қат  жердің  астына  тастап 
жібереді. Немесе күнәқарлар жұлдызына лақтырады», – деді.  
«Ай  мен  Айша»  романы  –  Шерханның  ұзақ  түндер  мен  күндерінің,  жан 
азабы  мен  ой  ұшқырының  жемісі.  Бұл  туынды  арқылы  кез-келген  оқырман 
ағайын-туысқа,  бауырға,  барша  қазаққа  деген  бауырмалдық  қасиеттерін  тани 

 
104 
 
түседі.  Белгілі  сыншы  Әлия  Бөпежанова  «Ай  мен  Айша»  эссесінің  басты 
ерекшелігі 
ретінде 
– 
идеялық-композициялық, 
тақырыптық-образдық 
қасиеттерінің  іштей  тұтастығын  ерекше  атап  көрсетеді:  «Әрбір  оқиға  жеке 
тараушаларда  қаз-қалпында    жеке    тағдыр    болып    баяндала    келе,    әулеттің,  
елдің  көркем  
тарихына  айналып,  туған  жер,  туған  үй,  ошақ  қадір-қасиетін  терең  түйсінтер, 
қуат кернеуі, жасампаздық рухы жоғары, тағылымды туынды, сөз жоқ, тәуелсіз 
Қазақстан әдебиетінің үлкен көркем жетістігі. Романның бас кейіпкері Айшаның 
жекелік те, жалпылық та мәні ерекше. Ол – шыдамды да ақылды, әр нәрсені, бар 
нәрсені түбінен ойлайтын, дана қазақ әйелінің жиынтық бейнесі» [2.88]. 
Қорыта айтқанда, ұзақ сонар қаламгерлік ізденіс, суреткердің тек шеберлігін 
ғана  шыңдап  қоймай,  осы  жолда  оның    азаматтық  келбеті  яғни,  қоғамдық 
көзқарасы,  қайраткерлік  белсенділігі,  отаншылдық,  ұлтшылдық  рухын,  қадір-
қасиетін  қалыптастырады.  Осы  тұрғыдан  келгенде,  біздің  әдебиет  тарихында 
орны  бар,  айтулы  суреткерлердің  барлығы  шығармашылық  мүддесін  туған  
ұлтының рухани тұғырын тағылымды ету жолына бағышталғанын көреміз. 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Толстой Л. Собрание сочинений т.Х., 717. 
2.
 
Бөпежанова Ә. І том., -Алматы: «Жібек жолы», 2007. 
3.
 
Қабдолов З. Сөз өнері. -Алматы: 1997. 
4 .
 
Мағауин М. Мен. -Алматы: 1999.  
5 .
 
Жұмаділов Қ. Таңғажайып дүние. -Алматы: 1999. 
 

 
105 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
 
Г.МАХАШ 
 А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің  аспиранты 
 
Ә.ЖӘМІШЕВТІҢ  ШЫҒЫСТЫҚ ҮЛГІДЕГІ ТУЫНДЫЛАРЫ 
 
В  этой  статье  рассматриваются  поэтические  произведения  А.Жамишева,  написанные  с  использованием 
восточных мотивов. 
 
The author of this article researches A. Zhamishev’s works written with the use of Oriental themes. 
 
Шығармашылық  жолы  кеңес  дәуірінде  басталып,  кемелденген  ақын,  сыншыл 
публицист  Ә.Жәмішевтің    поэзиялық  туындыларының  көркемдігі  кемел,  тақырыбы 
сан алуан. Онда өз заманының негізгі оқиғалары мен кейіпкерлері көркемдік сипатта 
көрініс тауып, бүгінгі күн үшін де рухани құндылығын жоғалтпаған бағалылығымен 
қымбат.  Осы  көркемөнердің  талаптарын  өзінің  ақындық    кредосына  айналдырған 
Ә.Жәмішев  поэзиясы  сан  түрлі  реңді,  сан  қырлы  жанрлық  ерекшеліктерімен 
оқшауланады. 
Себебі  көркем  образда  екі  түрлі  ерекшелік  –  жинақтау,  жалпылық  сипаттарды 
топшылап-түйіндеу және даралау, жекелік қасиет-белгілер нақтылы түрде көрсетіліп 
–  осы  екеуін  іштей  астасып,  қабысып  жатады.  Көркем  образ  –  әдебиетте,  өнер 
салаларында  өмір  шындығын,  қоғамдық  құбылыстарды,  табиғатты,  адам  тағдырын 
бейнелеп көрсету тәсілі. Әдеби шығармадағы адамның көркем образын алсақ, оның 
бой-тұлғасындағы,  кесін-кейіпіндегі,  ойлау-сөйлеу  әдетіндегі  өзгеше  сипат 
белгілерді  нақтылы  суреттеу  арқылы  жазушы  типтік  қасиеттерді,  яғни  қоғамдық 
жағдай    туғызған,  басқаларға  ортақ,  жалпылық  мәні  бар  еркешеліктерді  айқын 
танытады.  
Азамат  ақын  Ә.Жәмішев  өлеңдерінің  негізгі  сарыны  –  жақсылыққа  үндеп, 
жамандықтан  жирендіретін  үгіт-насихаттық,  өсиет  сарын  –  сипатында  түзілген, 
поэзиялық  жанрда  жазылған  шығармалар.  Атап  айтқанда,  дидактикалық-
философиялық  толғаулар,  мысалдар,  термелер,  баталар,  қанатты,  нақыл  сөздер, 
ғылыми-танымдық  немесе  қоғамдық-саяси  философиялық-әлеуметтік  тақырыпта 
жазылған поэзиялық трактаттармен ұштасып жатқан жыр ұшқындары.  
Дидактикалық  мазмұндағы  туындыларда  халықтық  философия,  педагогика, 
мораль,  этика  мәселелері,  гуманистік  сарындар  баяндалады.  Халықтың  көркемдік 
және  эстетикалық  түсініктері,  сан  замандар  мен  ғасырлар  бойы  жинақталған  білік, 
ақыл, тәжірибе, әдет-ғұрып, тұрмыс-салттағы жарқын дәстүрлер әңгімеленеді. 
Дидактикалық  поэзия  үлгілеріне  Жүсіп  Баласағұнның  «Құтадғу  білігі»,  Ахмет 
Иүгүнекидің  «Ақиқат сыйы», Махмұд Қашқаридің  «Диуани лұғат-ат түрік»,  Ахмет 
Ясауидің  өсиет,  үгіт  сарындас  сөздері  жатады.  Түркі  тілдес  халықтардың  жазба 
поэзиясының бастау-бұлағы – оның дәстүрлі ауызша дидактикалық поэзиясы әрі бұл 
оның мазмұны мен түріне де қыруар өрнектер қосқан. 
Жақсыға  үндеу  қаншалық  қажет  болса,  жаманнан  жиіркендіру  де  соншалық 
керек. Өмірдің күн мен түндей, сәуле мен көлеңкедей кезектесіп жүретін заңдылығы 
айтылғанда ғана шындық толық болмақ. 
Шын  мәніндегі  ғибратшыл,  ойлы  өлеңдер  Әбіраш  шығармашылығында    үстем 
сарын  екендігіне  мысал  көп.  Ол  өз  замандастарын  жалған,  арам  доссымақтан, 
күншіл, жәһил, надандардан сақтандырады. 
...Өзіңе-өзің сарапшы бол, таразыңды құрып қой, 
Көңілге тұрған татты күнде аршып жуып қой. 
Жүрегіңде адамдықтың, ардың соты тұрсын да, 
Пәстік пенен пасықтықты маңайлатпай қуып қой,  

жүктеу/скачать 3,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: