Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С
Екінші софистика. Жанрлар мен өкілдері
жүктеу/скачать 1,06 Mb.
|
1240 lem 1241 debieti O 1179 uly 1179
- Бұл бет үшін навигация:
- Элий Аристид
| Екінші софистика. Жанрлар мен өкілдері. Б.з.д. Y ғ. Афиныда орын алған ағартушы-философтар ілімін софистика атаса, ал онымен айналысқандарды, яғни кәсіби мұғалімдерді софистер атаған. Софист термині грек тілінен «данагөй» мағынасын береді, сонымен қатар сол кездегі шешендік өнерге үйрететін «ақылы» мұғалімдерді айтқан. Өкінішке орай, олардың бірде-бір еңбектері бізге жетпеген.
Ал, екінші софистиканың бесігі сол кезеңде өзінің соңғы экономикалық өрлеуін бастан кешіріп жатқан Кіші Азия мемлекеттері болды. Осы жерден басталатын софистік ілім таратушылар саяхаты империяның түкпір-түкпіріне жеткен. Софистерге шешен ретінде оны тыңдайтын жаңа орта, яғни халық қажет, ал философ ретінде ілімді тыңдаушылардың санының көп болуы керек болды. Олардың саяхаттары мен ораторлық сөздері өте жақсы дәрежеде қабылданып, шешеннің мәртебесі өсіп, оларды қарсы алған тыңдаушылардың қолшапалақтаулары кәдімгі вакханалиге (жүгенсіздік) дейін жеткен. Шешен адамдық идеалдың іске асырушысы болды, сол себептен софист даңқы артып, рим тұрғындары оған жол беретін. Халық қиын да маңызды жағдайларда оларды тапқыш ретінде қабылдады. Сөз сөйлеу түрі бұрынғысынша қызыл сөздің үш жанрында бола білді: Дион жиналыстық сөздерімен Прус билеушілерінің алдында сөйлесе, Апулей соттық сөзімен - қара магияның тұтқындауынан өзін қорғау үшін өнер көрсеткен. Бірақ басты жанр салтанатты қызыл сөз болып қала берді, оған қалаларға, ашылған ескерткіштерге, жергілікті батыр ерліктеріне арналған мақтаулар жатады. Кейін жаңадан екі бөлімнен тұратын концерттік бағдарламалы шешендік сөз сөйлеулер пайда бола бастады: melete (жаттығу) және dialexis (әңгімелеу). Бұл софистік шешендіктің екі элементі – риторика мен философияға сай болған. «Мелете» риторикалық мектептердің контроверсия, свазория, бейнелеу, салыстыру және т.б. репертуарларынан халық алдында сөз сөйлеудің белгісін білдірді. «Диалексис» философиялық - танымал тақырыпты нақты дәлел бойынша әңгіме етуді білдірді. Сөз сөйлеушінің таңдауы жеке қабілетіне байланысты әрі өз қалауы бойынша - не риторикалық, не философиялық болған. Риторикалық мектептерге декламацияның тақырыптары Афины тарихынан таңдалынып, арнайы стильді талап ететін. Осындай тақырыптарға маманданған ораторлардың көбі бірнеше ұрпақтарға созылған. Олардың арасындағы ең танымалы софист Полемон (шамамен 88-145) болды. Осы кісіден Марафон шайқасындағы екі батырдың әкелері – афинылықтардың арасында кімнің баласы күшті екені туралы бәстестік декламациясы қалған. Полемонның шәкірті Герод Аттик (101-178) бай жанұядан шыққан, өз ортасының білімдісі әрі беделдісі саналған. Ол македондықтарға қарсы күресуде фессалдықтарға көмек көрсету үшін спарталықтарды уағыздаған сөз осы кісіден қалған. Геродтың шәкірті Элий Аристид (117- шамамен 190 ж.), артынан 55 сөз қалдырған софист болды. Олардың ішінде – «Панафиней сөзі» Исократпен айтысы, «Төрттікті қорғау сөзі» Платонмен бәсекесі, «Лентинге арнау» Демосфен қарсы сөзі, сонымен қатар Кизик, Смирна, Родос, Элевсин, Рим қалаларына арнаған сөздері, Зевс, Афина, Посейдон, Дионис және т.б. прозаларға жазған әнұрандары сақталған. Лукиан (шамаман 125-180 ж.) шеткейдегі сириялық Самосат қаласынан. Мектеп қабырғасынан грек тілін үйреніп, өзінің шешендік өнерімен Грекия, Италия, тіпті Галлияны да аралап өткен. Ол философиямен айналысып, сатиралық диалогтар мен памфлеттер шығарған. Оның атымен 80-ге жуық шағын шығармалар сақталғанмен, кейбіреуі оныкі емес болуы мүмкін. Соның ішінде ертеректегі шешендік дәстүр түріндегі декламацияларға («Тиранды өлтіруші», «Мұрагерліктен айырылған», «Шыбынға арнау» және т.б), сұхбаттық және хабарлаушы элементі еселенген декламациялар («Токсарид», «Анахарсис», «Түс көру» т.б), әзілді мазмұнды шағын диалогтар («Құдайлар сөйлесуі», «Прометей» «Гетералар сөйлесуі» және т.б), ең ауқымдысы философиялық және сартиралық мазмұнды сұхбаттар (Менип циклі), философия және оған қарсы сұхбат циклі («Өмірді сату», «Балықшы», «Қашқын құлдар» және т.б) және соңғы декламациялары («Дионис», «Геракл», «Сатурналии» және т.б. Екінші софистика кезеңінде роман жалпыға ортақ көңіл көтеретін оқуынан, дәстүрлі «жоғарғы әдебиетке» жақындай түседі. Сондықтан II-III ғ. папирустық жазбалар үзінділері емес, толыққанды грек романдары (бесеуі) жеткен: Харитонның 8 кітаптан тұратын «Херей мен Каллироя» атты романы, 5 кітаптан тұратын Ксенофонт Эфестің «Гоброком және Антия» романы, 8 кітаптан тұратын Ахилл Татийдің «Левкиппа және Клитофонт» романы, 4 кітаптан тұратын Лонгтың «Дафнис пен Хлоя» романы, 10 кітаптан тұратын Гелидордың «Феаген және Хариклия» романы. Сонымен қатар латын тілінде «Апполон Тирскийдің тарихы» романы, Ямвлихтің «Вавилондық повесть» және Антоний Диогеннің «Фуланың арғы бетіндегі қызықтар» романдарының византиялық тілінде қысқа нұсқасы сақталған. Қысқасы, екінші софистиканың III-IY ғ. романдарын екі топқа бөледі: ерте кезеңдегі Харитон, Ксенофонт және «Аполлония Тирскийдің тарихы» романдарын қамтыса, кейінгісі - Ямвлих, Ахилл Татий және Гелиодор романдары қамтиды. Бұлардың арасында үш айырмашылық байқалады. Біріншіден, шығарманың қиындығы артса: Харитон мен Ксенофонтқа тән эпизодтардың қарапайымдылығы, қосымша жолдармен күрделіне түседі (Ямвлих), бірінші жақтың әңгімесі (Ахилл Татий) эффекті хронологиялық қойылымдармен (Гелиодор) күрделенеді. Екіншіден, патетикалық қосымшалар көбейеді: Ямвлих романында Вавилон патшасы батырды дарға аспақшы болғанда (бақытты кейіпкер өлуді армандайды), өзінің райынан қайтып сириялық ханға шабуылға жібереді. Үшіншіден, діни-мистикалық мотивтер көбейеді; Гелиодор романы күн құдайына деген сенім мен табынушылық орын алған, б.з. III ғ. империяда Оған табыну кең таралған. Жалпы алғанда, ерте кездегі романдар қарапайым халыққа арналған да, кейінгі кезеңдегі романдар - риторикалық білімді, сезім мен стильдің құдіреттілігін бағалайтын адамдарға арналған. Қысқасы, екінші софистика жанрлары мен стиліне тән сипат, ол поэзияның прозаға айналуы. Сондықтан шешендік өнер дамыған уақытта, поэзия үшінші орынға шегінген. Бұл кезде проза поэтикаға, керісінше поэзия проза тіліне ауысқан. жүктеу/скачать 1,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|