И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1.
Семантикалық тәсіл. Лексикалық мағынаның жал- пыланып, абстракңиялануы арқылы жалпы грамматикалық мағынаның пайда болуы. Мысалы, белгілі бір топ сөздердің 29 жалпы зат атауын немесе заттың сынын я санын, немесе жал- пы қимыл, іс-әрекетті білдіру, сөйтіп, белгілі бір топтарға (сөз таптарына) жіктелуі. 2. С интетикалы қ тәсілдің қазақ тілінде ең жиі кездесе- тіні — қосымша арқылы грамматикалық мағынаның берілуі. Әсіресе форма тудыратын қосымшалар арқылы неше ал- уан грамматикалық магына беріледі: көптік, тәуелдік, жақтық мағыналар, жіктік жалғау арқылы жақтық, жекешелік- көпшілік мағыналар, септік жалғаулары арқылы қимыл, іс- әрекеттің иесі, меншіктілік, тура және жанама объектілік, мезгілдік, мекендік-бағыттық, қүралдық-амалдық сияқты мағыналар, шырай жүрнақтары арқылы бір тектес сынның са- лыстырмалы я күшеитпелі сипаты, етіс жүрнақтары арқылы қимыл, іс-әрекеттің субъекті мен объекті арасындағы әр түрлі қатынастарды білдіру, болымсыз етістік жүрнағы арқылы сол қимылдың болмауы, шақ жүрнақтары арқылы сөйлеп түрған сәтпен байланысты қимылдың болып кеткенін, я болып жатқанын, я әлі болмағанын (шақтық мағыналарды) білдіруі, рай түлғалары арқылы қимылдың болу-болмау шартын, тілек- ниетін, біреуге бүйыруын, т. б. білдіруін көрсетуге болады. Ал қазақ тілінде грамматикалық мағынаны префикс арқылы білдіру жолы жоқ. Мысалы, орыс тілінде при-шел (келді), у-чил (оқытты, үйретті), за-шел (келіп кетті), про-читал (оқып шықты), пере-шел (өтіп кетті), т. б. сөздердегі при, у, за, про, пере приставкалары белгілі грамматикалық мағына тудырып түр. Қазақ тіліндегі бірді-екілі сөздің қүрамындағы бей (би) - бейшара, беймаза, бейуақ, на - наразы, т. б. префикс емес, олар кірме түбірдің қүрамына еніп кетеді. Сондай-ақ ішкі флексия жолы да қазақ тілінде жоқ. Мысалы, араб тілінде сөздің қүрамындағы ішкі дыбыстардың өзгеруі арқылы жаңа грамматикалық мағына туады: катаба -жазу, жазды етістігі болса, китаабун - кітап та, кутбун - кітаптар деген көптік мәнді білдіреді. Ішкі флексияның элементтері орыс тілінде 30 де кездесіп отырады: собирать (жинау) - собрать (жинап алу), бегать (жүгіру) - бежать (жүгіріп кету), т. б. сияқты етістіктің видтік мағыналары, сөздің қүрамындағы дыбыс өзгерістері флексия) Қазақ болымсыз етістік пен етістік түбірден зат есім тудыратын -ма, жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|