Лекция тезистері кредит: 6 Лекция тезистерін құрастырған ф.ғ. к. Бейсенбаева Р. Х. Шымкент, 2022 ж
«Ащылы-айырық», «Балуан Шолақ», «Дікілдек», «Көкшетау», «Қосалқа» т.б. әндері
жүктеу/скачать 379,2 Kb.
|
| 3. «Ащылы-айырық», «Балуан Шолақ», «Дікілдек», «Көкшетау», «Қосалқа» т.б. әндері
Сондай-ақ, 1948 жылы Көкшетау облысынан жинап келген материалдарда Жұматай Мәдиев «Сұрша қыз» әнін Балуан Шолақтыкі дейді (М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба бөлімі. Папка № 301, 9-дәптер), әнді А.Затаевичтің фортепьянода сүйемелдеуімен Сара Есқызының орындауынан 1934 жылы күйтабаққа түсірілгенін білеміз. Сара Есқызының айтуында «Сұрша қыздың» өлеңдері төмендегідей: Қаратау кейде қарлы, кейде қарсыз, Ер жігіт кейде малды, кейде малсыз. Дарияның жарға соққан толқынындай, Көз салған көрінгенге көңіл арсыз. Қайырмасы: Әндір, әндір, әндір-ай, Ішімді оттай жандырды-ай, Ғашық болып қосылып, Құмарымды қандырды-ай, Сөйтіп жүрген Сұрша қыз, Көкшетауда қалдың ба-ай. Келтіріп отырған ән текстері Балуан Шолақтыкі де емес, Жаяу Мұсаныкі де емес, құрылымы жағынан қазақтың қара өлеңдері екені көрініп тұр. Әннің қайырмасындағы «Ғашық болып қосылып, құмарымды қандырды-ай» деген сөздеріне қарағанда, Балуан Шолақтың қол жетпей кеткен арман кұсы емес, сүйіп қосылған жары екендігі айдан анық сезіліп тұр емес пе? Бұл жөнінде жазушы Сәбит Мұқанов өзінің «Балуан Шолақ» атты кітабында: «Жетісуға келе, алыста қалып аңсаған Ғалиясына арнап, «Сұрша қыз» деген ән шығарған еді» (156-бет) деуінің қисыны келеді. Бақсақ, «Сұрша қыз» қыздың аты емес, композитордың Ғалияны еркелетіп қойған лақап аты екені байқалады. Соңғы кезде бұл әнді орындаушылардың біреулері «Қаратау кейде қарлы...», екіншілері «Алатау кейде қарлы...», үшіншілері «Көкшетау кейде карлы...» деп айтып жүргендері бар. Оның бәрін әнші еркінен туған жайлар деп қоя салайық. Ал, әннің авторының кім екені туралы сөз қозғағанда орындаушыларға еліктеп, ойға келгенді айту жөн емес. Жоғарыда айтқан Сара Есқызының да, Оразбек Нақысбековтың де ән текстері фольклорлық нұсқалар болып шықты. Балуан Шолақтың «Сұрша қыз» әнінің текстерін 1952 жылы Кенен Әзірбаев автордың өз аузынан естіп, үйренген едім деп, жаздырған еді: Сұрша қыз біріншіден, көктем, — дедің, Тілімді алмадың деп еркеледің. Екінші уәдеңде жазға дедің, Ей, Шөкей-ай, осы алдауым аз ба, - дедің. Үшінші уәдеңде етектедің, Тайлақтай мұрындықтап жетектедің, Одан соң төртіншіден, күзге, - дедің, Ей, Шөке, менен күдер үзбе дедің. Қыздардан жаман-жұман дәндеп қапсың, Бармасам адал жолмен сізге дедің. Одан соң барғанымда, — қысқа дедің, Қолымнан енді бекем ұста дедің. Содан соң оятқалы қызға бардым, Төсіне Сұрша қыздың мызғып алдым, Түпкірлеп іргеменен қайтамын деп, Айранға аяғымен малып алдым. Қақпағын қазаныңның салдырлатып, Есікке жетіп бардым қаңғырлатып. Әкесі ұшып тұрып орнынан, Ұстады етегімнен тастай қатып. Әкесі арқанменен байла деді, Ағасы шоқпарменен жайла деді. Шешесі ақылды екен көпті көрген, «Қалған жол бұрынғыдан» тиме деді. Әнде осы тектес әзіл-қалжыңы аралас келетін жолдар жетерлік. Әннің әуен-сарыны да өзіне лайық, көтеріңкі, көңілді назбен айтылады. Жаяу Мұсаның да «Сұрша қыз» атты әні бар екені рас. Әнді белгілі әнші Қосымжан Бабақовтың орындауынан нотаға түсіргендер - Мұқан Төлебаев пен Борис Ерзакович. Әннің өлең текстерін келтірейік: Неше жыл жүрсемдағы мен айдауда, Шыдаймын, қажымайын, денім сауда. Дәм жазып осы жолдан аман қайтсам, Сұрша қыз, көрісерміз Баянтауда. Қайырмасы: Аспанда шырақ бозторғай, Шіркін, әннің бұлбұл-ай. Ахау, Сұрша қыз, Енді есен бол. Туған елінен алыста осы әнге салып жүргенін көре алмаған көп дұшпандарының «Ән айту сенің не теңің?» - деген сөздеріне: Боларсың сен де мендей маған күлсең, Ханзада жауыздардан зорлық көрсең, Есіңнен күлмек түгіл айрыларсың, Айрылып ел-жұртыңнан қаңғып жүрсең,-деп жауап қайтарады. Көріп отырсыздар, ән сөздерінің Жаяу Мұса қолынан шыққандығына дау жоқ. Біз Балуан Шолақ пен Жаяу Мұса әндерінің өлең текстерін салыстыру үшін әдейі келтіріп отырмыз. Жаяу Мұсаның «Сұрша қызының» әуен-сазы, бітім-болмысы Мұрат Толыбаев орындайтын Жаяу Мұсаның «Гауһар қыз» әніне ұқсайды. Екеуінің де бір композитордың қолынан шыққандығы анық байқалады. Жаяу Мұсаның «Сұрша қызы» жиі орындалмағандықтан, халыққа танылмай қалған. Және де екі ән сөздерінің бір-біріне ұқсастықтары да шатастырады. Бұл әнді М.Төлебаев «Біржан - Сара» операсының үшінші актісінде Сараның «Жай тербеп, ой толқытпай ән бола ма?» дейтін ариозасында пайдаланған. Осымен «Сұрша қыз» әні туралы, автордың кім екендігі туралы соңғы нүкте қойсақ деген тілек бар. Сондай-ақ, авторын дәл басып таба алмай жүрген әннің тағы бірі - «Қызыл асық». Әншілер бұл әнді Үкілі Ыбырайдыкі деп орындап жүр. Бірақ, Ыбырай шығармашылығына байланысты дүниелерді іздестіргенде, 1920 жылдан бергі түрлі экспедиция материалдарын, ән жаздырған әншілердің архивтерін зерттегенде «Қызыл асықтың» Ыбырайға қатысы барын растайтын деректерді кездестіре алмадық. 1958 жылы Қазақтың Ұлттық Ғылым академиясының музыка секторына белгілі ақын, әнші Игібай Әлібаев келіп Ақан серінің, Ыбырайдың, Біржан салдың 23 әнін магнитофон таспасына жаздырады. Солардың ішінде «Қызыл асықты» Игібай ақын Балуан Шолақтың әні деп беріпті. Қазақтың халық музыкасының тарихын жетік білетін, Балуан Шолақтың жерлесі, өзі де орындаушы, әнші Игібайдың мұндай құнды дерегіне құлақ аспауға тіпті болмайды. Сондай-ақ халық әндерінің жанашыры, дарынды әнші Жәнібек Кәрменов те «Қызыл асық» әнінің Балуан Шолақтыкі екенін атап өткен болатын. «Қызыл асық кімдікі?» деген мақалада белгілі жазушы әрі халық композиторының жерлесі Елтай Мырзахметұлы аталған әннің Балуандікі екенін дәлелдеп көптеген дерек көздерін келтіреді. «Қызыл асық» әнінің музыкалық тілі өткірлігі типтендірілген интонациялық жинақтардың негізінде кейбір ерекше көріністерді бейнелеп, әндік-декламациялық түрге ие болады. Кіріспеден басталатын сөз саптау негізі ойдың еркіндігін баяндай отырып, әуен жолдарының әртүрлі ырғақтық және интонациялық түрленулер арқылы қайталанып келетін варианттылықтары импрофизаторлық сипатты баяндайды. Сондай-ақ әннің лирикалық бейнедегі заңдылықтары, атап айтқанда эмоционалдық және психологиялық толғауларды жеткізе алатын мүмкіндіктердің молдығын байқатады. Мұндай мүмкіндіктер шығарманың поэтикалық шумағының құрылымы мен ән әуенінің толқын тәріздес желісінің пішіні, кең тыныстағы децима және секстаға секіру аралығын құбылмалы секундалық тондардың жоғарыдан төменге қарай қозғалуы арқылы толтыру (заполнения) негізінде пайда болған музыкалық мәнерлік құралдар дәлел. Әннің басталуы қайталанып келетін бір дыбыста (III- басқыш) өрбіп дамиды. Бұл ырғақтық жағынан күрделенген кіріспе (ли-ля-ля) тәрізді вокализдермен «өрнектеліп, әнді тыңдауға құлақ түріңдер» сияқты үндеу шақырғандай әсер қалдырады. Лирикалық саздағы әуеннің өрістеуі 3+4+4 тәрізді он бір буынды өлең құрылымымен іске асады. Туындының кіріспе бөлігінде одағай сөздермен айтылатын екі әуен жолдары жоғарғы ІІІ-басқыш төңірегіндегі биік дыбысқа көтерілу кезеңі мен эолийлік соль-минордың кененттен төменгі тоникаға ұмтылу арасындағы регистірлік қарама-қарсылықты туғызады. «Қызыл асық» әнінің аяқталуы кіріспедегі музыкалық дамудың материалдарын еркін пайдалана отырып (о-о-е, е-е-е) деген қайырма сөздермен сезім-күйді білдіреді. Каденциясы бірнеше рет қайталанған дыбыс қатарларының төменге қарай біртіндеп, баспалдақтап келіп ой түйеді. Халық аузында бір әннің сөздері екінші бір әнге тіркеліп айтыла бергенімен, бірақ әннің әуен-саздары сақталады. Сондықтан да зерттеуде ән әуенін басты шарт етіп алу керек. Осыған қарағанда Балуан Шолақтың «Ғалиясындағы» музыкалық юмор сазы, әзіл сарындары «Қызыл асықта» да бой көрсететіні кездейсоқ жағдай емес. Сөз кезегі келген соң тоқтай кетейік, халық әні деп жүрген «Шәпи қыз» (Шәпи-баяу) әні өзінің музыкалық тілінің ерекшелігі жағынан Балуан Шолақтыкі екеніне күмән жоқ. Әннің бастапқы аты «Шәпи қыз» әнге қосып айтқанда «Шәпи-баяу» болып кеткен. «Шәпи қыз» да «Сұрша қыз» сияқты Ғалияның бүркеншек аты болуы мүмкін. «Дегенге Шолақ баяу» деп тек Балуан Шолақтың қолданатын өлең ұйқастары осы «Шәпи қызда» «Шәпи-баяу» болып айтылған. Бұлардан бөлек Балуан Шолақтың әр мезгілде шығарған «Қос қалқа», «Шолақтың желдірмесі», «Өтетін өмір», «Сегіз келін», «Сұрша қыз», «Балуан Шолақтың сарыны», деп аталатын әуен-сазы, ырғақ өлшемдері тұрғысынан сан алуан әндері бар. «Қос қалқа» әнінде халық композиторы насихат, үлгі-өнеге тартады. Айтуға мен бір өлең көңілім ауып, Қыз бала алдында тұр үлкен қауіп. Әкеңнің оң жағында ойна да күл, Бір жақсы жігітпенен теңің тауып,- деп әкеңнің үйінен кеткен соң бөтен елде жүресің сиыр сауып, - деген сияқты қыз баланың ауыр тағдыры сөз болады. Ән текстерінің тәлім-тәрбиелік мәні бар. Қыздардың өз теңіне қосылуын қалайды. Дәл осы сияқты өмірлік маңызы бар әндердің бірі - «Шолақтың желдірмесі». Мұнда да адамдар мен адамдардың адамгершілік қасиеті маржандай тізіліп айтылады: Кейбіреу кейбіреумен қалжыңдап жүр, Өзінің ойнайтұғын теңін біліп. Кейбіреу кейбіреуге сын тағып жүр, Өзінің жыртық тұрған жеңін білмей, - сияқты астарлы сөздермен келеді. Бір ескерте кететін жағдай, бұл желдірмені кейбіреулер Кененнің әні деп орындап жүр. Оған қосылуға тіптен болмайды. Халық композиторының соңғы әні «Балуан Шолақтың сарыны» деп аталады. Бұл халық әнші-серісінің дүниеден қайтар алдындағы ақтық демі көрінеді. Көп сәлем жақсыларға болған сырлас, Дәурені жігіттіктің қолда тұрмас. Көз көріп, заманыңда атын білген, Тұрыңдар дұға қылып, құрбы-құрдас, - дейтін сөздермен келетін соңғы әнінде ел-жұртымен қоштасады. Осы әнді алғаш рет 1920 жылдары жазып алған А.Затаевич әнге берген бағасында әнде ешбір қайғы, қасіреттің жоғын айтады. Ол кісінің Еуропа музыкасының сынымен қарауы дұрыс емес. Еуропада қайғылы музыка тек минор ладында шығарылады. Ал, қазақтың жоқтау әндерінің өзі мажорда айтыла береді. Әнді көңілді айту, қайғылана айту - мұның бәрі әнші-орындаушылардың өнеріне, шеберлігіне байланысты дүниелер. «Балуан Шолақтың сарыны» әнінің музыкалық тіл негізі сөйлеу мәнерлік құралдар сипатымен байланысты баяндалып, айтпақ ойдың еркіндігімен, суырып салып айту үлгісімен келетіндігі байқалады. Өйткені әндегі әуен жолдарының қайталанып отыратындығымен интонациялық және ырғақтық әртүрлі варианттарының өрбіп, өрістеуі осыны көрсетеді. Әннің негізгі семантикалық желісінің тақпақтап, термелетіп орындау мәнеріне қарай мұндағы музыкалық-сөйлеу сияқты ерекше жүйедегі сарындарды жандандыратын оның поэтикалық тексі болып саналады. Осындай музыка мен өлеңнің мазмұнына қарай қатар өрістеген екі бағыттағы дамулардың болуы мұнда эпикалық жанрдың заңдылықтарының барынан да хабардар етеді. Ән мәтінінің (8 тармақ) әңгіме, сөйлеу түрінде баяндалатын өзгешелігімен ІІ-буынды өлең жолдарының мәтіннен тыс (а-ау сияқты) одағай сөздер арқылы кеңеюі, музыкалық тақырыптың бір деммен келуі - осының бәрі әндегі сөйлеу, әңгімелеу интонациясының басымдылығын баса көрсететін, мұндай айла-тәсілдің өзі тыңдаушыға зор әсер қалдыратындығын көрсетеді. Шығармадағы орын алған екі әуен жолдары бір-біріне ұқсастығымен көзге түсіп, жоғарғы тоникадан төменге қарай жылжып (ІІ-басқыштың қосалқы дыбысы) ІІІ-басқышқа түседі. Үшінші тармақ интонациялық, әуендік жағынан түрленіп, құбылмалы реңкке ие болады. Ал төртіншісі, керісінше, ІІІ-басқыштан жоғарғы тоникаға ұмтылады. Сонымен қалған төрт тармақ ән өлеңі бастапқы әуен жолдардың музыкалық материалдардың дамуынан пайда болған варианттылықтардың негізінде құрылады. Әннің канденциясы (а-а-у, а-хай) тәрізді вокализ түрінде келетін саз, сарындармен тоникаға түседі. Балуан Шолақтың әндерінің өлең сөздері әрбір әнде түрленіп отырады. Атандым он жасымнан Балуан Шолақ, Бойымда толып жатыр күш пенен бақ. Сұлу қыз, келіншекке тынышсызбын, Жалғыз-ақ тал бойымда мінім сол-ақ, - деп, «Сентябрьде» айтылса, ал «Балуан Шолақ» әнінде: Атандым Нұрмағамбет Балуан Шолақ, Бойыма құдай берген күш пенен бақ. Сұлу қыз, келіншекке тынышсызбын, Жалғыз-ақ денемдегі кінәм сол-ақ, - дейді. Сондай-ақ «Құлан кісінес» әнінде жоғарғы шумақтар былайша өзгертіліп айтылады: Баймырза әкем аты, атым Шолақ, Кеудемде қайратым мен күшім мол-ақ. Көргенде қыз, келіншек мазасызбын, Жалғыз-ақ бойымдағы мінім сол-ақ. Балуан Шолақ әндерін айтып жаздырған әншілер кезінде әннің бастапқы аталуының қандай болғанын білмегендіктен әндерді «Балуан Шолақтың» әні деген жалпы атаулармен атай берген. Біз олардың көпшілігіне өз атауларын қайтарып беруге тырыстық. Екіншіден, әндердің өлең текстері де бір-біріне ауысып кеткендігі байқалады, ал, кейбір әндер бір ғана шумақ өлеңдермен жазылыпты. Осындай олқылықтарды орындарына қойып, әрбір әнге тиісті мәтіндерін келтірдік. 1963 жылы жарық көрген «XX ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармалары» деген жинақтағы Балуан Шолақ өлеңдерін пайдаландық. Осындай жұмыстардың нәтижесінде халық композиторының 42 әні белгілі болды. Ал, келешек ұрпаққа өлмес, өшпес рухани мұра қалдырған Балуан атамыздың әндері ғасырлар бойы қанаты талмай қалықтай береді деп сенеміз. 1989 жылы 14 шілде күні «Қазақ әдебиетінде»: Балуан Шолақтың (Нұрмағамбет Баймырзаұлының) әнші, композитор екенін, әрі ұлттық және цирк спортының негізін салып, қазақтың өзіндік ұлттық мәдениетін дамытуға қосқан улесін тану белгісі ретінде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумі қаулы шығарды. Онда: «Балуан Шолақтың туған жері Жамбыл облысы, Шу ауданының Ақтөбе селосының аты Балуан Шолақ селосы деп өзгертілсін», сондай-ақ, осындағы «Ақтөбе» колхозы бұдан былай Балуан Шолақ колхозы деп аталатын болады», - делінген. Сондай-ақ, Алматыдағы Мәдениет және спорт сарайы да Балуан Шолақ есімімен аталады. 2005 жылы Ақмола облысының Буланды ауданында Балуан Шолақ Нұрмағамбет Баймырзаұлының бейіті - басына биіктігі 18 метрдей стелла - ескерткіш орнатылды. Балуан Шолақтың әндерін көздің қарашығындай сақтап біздің дәуірімізге жеткізген атақты өнерпаздарымыз - Кенен Әзірбаев, Жүсіпбек Елебеков, Молдахмет Тырбиев, Мұса Асайынов, Игібай Әлібаев, Қосымжан Бабақов, Елубай Өмірзақов, Нұғыман Әбішев, Мұхтар Өтебаев, Мағауия Көшкінбаев, Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов және басқа әншілердің таланттарына бас иеміз. Әншілеріміздің баға жетпес қызметтері музыка мәдениетіміздің төрінен орын алатыны даусыз жүктеу/скачать 379,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|