«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц

мен берілген, алты типті зерттеу сызбасын табамыз, олар: 

Турнвальдтың сызбасы,  Редфилд, Линтон жоне Херско- 

виц  ескертпесін,  Бейтсон,  Линтон,  Малиновский  жоне 

Рамостың зерттеу үлгілері.

Жеке адамның ролін баса корсететін тақырыбына қара- 

мастан, Турнвальдтың мақаласында ең алдымен процессу- 

алды аспектіге басты назар аударылады.

Оның  ішінде  біз  қазір  барлық  аккультурация  зерт- 

теушілеріне молім келесі пункттарды атап корсете аламыз: 

функциялардың өзгеруі; ортүрлі мэдени сипат алу аясының 

түрлендірмесі; элементтерді тандаудың қарым-қатынас шар- 

ттарынан біршама тоуелділігі; достүрлі маңызды детерми­

нант  топтардың  өзара  әрекеттестігі;  жаңа  сипаттарды 

бейімдеудің  күтпеген  салдарлары;  қарым-қатынасқа  -  

белгісізді толық  күшпен  алудан  бастап  ешқандай  сынсыз 

қабылдауға дейін,  толық  ассимиляция жоне жаңа модени 

қүрылымдардың пайда болуына дейін жауап қату деңгейі.

Редфилд,  Линтон жоне Херсковиц ескертпесі толығы- 

рақ қарастыруға түрарлық.  Томенде біз осы қүжаттың,  ең 

маңызды пункттарымен шектеле отырып, қысқаша мазмү- 

нын береміз.

1.  Анықтама. 

Жоғарыда ол туралы айтылып кетті.

2.  Мәселе әдістемесі.  В 

айдарында (рубрикасында), “Зерт- 

теуде қолданылатын одістердің талдауында” біз “тікелей ба- 

қылауды”,  “аккультурацияланған топтың мүшелерін интер- 

вьюлеу арқылы, жуырдағы аккультурацияны”,  “қүжаттық 

дереккөздерді пайдалануды”,  “тарихи талдау жоне тарихи 

қайта күру негізінде алынатын дедукцияларды” да Коре 

ала­

мыз. Осылайша, авторлар аккультурациялық зерттеулердіц 

қүрамдас болігі ретінде тарихи одістемені қолданатындарьш 

жақсы білген.

3.  Аккультурацияны талдау. 

Осы такырыптың ішіне 

ав­

торлар қарым-қатынастар түрлерін,  жағдайлар мен 

болуы 

мүмкін процестер нақтыланатын тақырыпшаларды енгізген. 

Бірінші екі айдарға (рубрикаға) кірген сауалдардың ішінде 

мынадайлары  бар:  қарым-катынас  тек  сүрыпталған  жоне 

жекеленген белгілі модени топтардың арасында болады ма; 

қарым-қатынастар сипаты қандай — тату және ынтымақтЫ 

немесе қас па; топтардың көлемі жөне қүрылым күрделілігініН 

айырмашылығы қандай; күш қолданыла ма; топтардың ара­

сында тендік немесе теіңсіздікке орын бар ма. Авторлар “про-

154

цестер”  деп мынаны түсінеді:  элементтердің іріктелу реті, 

мэдени элементтердің берілу тәсілі, жаңа қүбылыстарға қарсы 

келу және оның себептері, соған қоса, қабылдайтын мөде- 

ниетке кіретін жаңа сипаттардың интеграция тәсілі; сондай- 

ақ уақыт,  жаңа элементгерді қабылдау салдарынан шыга­

тын жанжалдар, және бейімделу процестері сияқты фактор- 

ларды ескеру үсынылып отыр.

4.  Психологиялық тетіктер 

(механизмдер).  Бүл жерде ав­

торлар жеке адамдардьщ ролін жоне табы, ролі,  мәртебесі, 

сонымен қатар жеке түлғалық айырмашылық мәселелерін 

қарастырады. 

>-

5. Аккультурацияның нәтижелері. 

Олар 

қабш дау

, яғни ба­

ска мәдениетгің айтарлықтай бөлігін игеріп алу және мінез- 

қүлык стереотиптеріне және жаңа мөдениеггің қүндылық- 

тарьша бейімделу ретінде анықталады; 

адаптация,

 яғни, ба- 

стапқы және қабылданған элементгерді гармониялық түта- 

стықпен  бірлестіру  немесе  белгілі  бір  жағдайлармен 

күнделікті түрмыс-тіршілікге олдебір жағдайларға байланы­

сты өлшеніп корілетін, бір-біріне қарама-қайшы келетін баг- 

дарларды сақтау; 

реакция,

 коптеген қарсыаккультурациялық 

қозғалыстардың пайда болуы жөне алдыңғы қатарда психо- 

логиялық факторлардың пайда болуы.

Бейтсонның мақаласында осы жобаны аздап сынау бар; 

сынның мөні мынада:  негізгі мөселелер анықталып шыға- 

рылмайынша, категория жүйесін белгілеуге қандай да үмты- 

лыс жасау тым ерте.  Сондай-ақ Бейтсон, ескертпені окім- 

шілік органдар тарапынан  қойылган талаптардың шектен 

тыс  ықпалына  түскен  деп  біледі.  Ол  “аккультурация” 

терминінің магынасын озіне -  бір мәдениеттің аясындагы 

дифференциацияланган топтардың арасындагы қарым-қаты- 

настарды,  тіпті,  баланың  мәдениетті  меңгеруін де  (өдетте 

психологтар зерттейді; біраздан бері коптеген авторлар оны 

магыналау үшін “инкультурация” терминін пайдалана бас­

тады)  қоса  отырып  кеңейтуді  үсынады.  Одан  әрі,  мәсе- 

лелердің жиынтыгын, мінез-қүлық, психиатрлық және фун- 

кционалды терминдердің комбинациясы арқылы көрсеткісі 

келеді.  Осы сызбадагы кейбір нэрселер қызыгушылық ту- 

Дьіратынына қарамастан, іс жүзінде ол төжірибедегі аккуль- 

турациялық зерттеулерге мейлінше аз ықпалын тигізді.

Малиновскийдің “Мәдени қарым-қатынастарды зертгеу 

әдісі” мақаласы шьш мөнісіне келгенде аналитикалық мақсат-

та жасалған мәліметтердің механикалық ұйымдасуы 

6

oj

 

шыққан. Малиновский үсынған негізгі айдарлар (рубрі 

лар): (А) ақ нәсілділердің ықпалдары, мүдцелері және пі 

дары; (Б) мәдени карым-қатынастардың процесіжәне озге] 

(В) сақталатын дәстүрлі формалар; (Г) өткенді қайта қалі 

келтіру;  (Д) африкандық реинтеграция мен қайта жауг 

жаңа спонтанды күші. Малиновскийдің басшылыққа алаі 

пікірлері және мысалдары оньщ функционалистгік одісіне 

ме-дол келеді; сонымен қоса ол ол “қайта қалпына келтірі 

өткен шақ” категориясын енгізе отырып заман процесте] 

де тиісінше мән береді. Малиновский теорияның дамуы ү| 

тожірибелік  зерттеулердің  қүндыльпъш  барынша  атап 

көрсеткенімен, “одістің” озі тікелей Африкаға жоне окіі 

отарлау мәселелеріне бағытгалған.

Линтон  мен  Рамос  негізінен  Редфилд,  Линтон 

Херсковицтің бастапқы сызбаларының негізгі қағидалаі 

дамытатын түсіндірмелер  үсынды.  Рамостың схемасы] 

рынша қарапайым, өйткені, оның ішінде бастапқы қү; 

тағы төптіштеп жазылган ережелердің кобі шындық рет| 

қабылданады.  Екі  автор  да,  екі  түрлі  болса  да,  негізі 

психологиялық факторларға назар аударып отыр.

Формальды ескертпелерден немесе зерттеу сызбал; 

нан басқа, аккультурациялық зерттеулердің өртүрлі 

Kbj 

на  бағытталған  коптеген  түсіндіретін де  жөне  бүлжьп 

қабылданатын да үғындырылмалары берілді.  Келесі п| 

графтарда мен теоретикалық жоне қолданбалы зертгсул( 

келесі айдарларға (рубрикаларға) боліп шолуға тырысаі

(а) тарихи деректердің жэне тарихи одістердің қолданы

(б) салыстырмалы әдіс, (в)  “элементтердің тізімі” жәні 

листикалық одіс,  (г) жеке адамның ролі жоне психол< 

лы қ  өдістер,  (д)  аккультурацияның  лингвистик: 

зерттеулері,  (е) негізгі модени  процестер жоне  (ж)  саі 

көрсеткіштердің индексі.

u ;

[іа

цң

Чш

;н

ге

са

е 

>ЬІН 

а- 

Іт- 

іе 

|ен

> і -

|ы-

(ай

>а-

а,

со-

ық

ік

а)  Тарихи  деректердіц  ж эн е  тарихи  әдістердің  

қолдаиылуы

Қазіргі кезде тарихи деректерді жоне тарихи одісті| 

дану түтастай алганда мойындалып отыр,  оны тіпті 

ционалдық мектеп галымдары да мойындап отыр.

Мысалы,  Ричардс былай жазады:  “Алайда, нақты 

тын болсақ, қогамның “шын мәнінде өз міндетін атқар|

эл-

гк-

га-

Ьін”

156

с ...;

өзгеріст 

жүйені 

нүктеде 

Мейрдіі 

болсақ, 

зын еме 

сақтауы 

Мал 

лған 

ө т і 

зерттеу 

жүзінде 

еақталғ

з е р т т е у ,  

дегеніміз  не?  Африканың  көпшілік аймактарында 

мәдени озгерістердің тез өтіп жатқаны соншалықты,  антро­

пологи р болып жайттарды зертгемейінше, казіргіні зертгей 

алмайд  1.  Осы серияның алгысоз мақаласында мисс Хантер 

жазғані [ңдай:  “кез-келген мөдениет тек қана өз тарихи кон- 

текстің [е түсініле алады, ал, зерттеліп жатқан мэдениет бір 

буынш  н  өмірі  бойы  революциялық  өзгерістерге  үшырап 

жатса, i  э(рихи контекстің салыстырмалы маңызы, мөдениет 

қозғаль ссыз (статикалық) болған жағдайдан орасан зор бо­

лады”.  ^онымен,  қандай  қарама-қайшылықты  болса  да, 

“ескіліі  Ізаманға”  шешімді түрде бет бүрған антропологгар 

“тарихт Іщ”  үлы күндылығын бағалап отыр.

Мисс  Мейрдің ойынша,  тарихи  зандылықтардың

зерттеу

.1

 [Ьрінің оншалықты  қүндылылыгы болмайды жоне

|рдің жалпы нотижесін, тоуелсіз жергілікгі (туземдік) 

күн  кешуін  бақылау  мүмкін  болатындай  “нолдік 

бастап  зерттеуге  шешуші  маңыз  береді.  Мисс 

нені айтып отырғанын интерпретацияландыратын 

л алдыңғы қатарга зерттеулердің теориялық маңы- 

, тожірибелік маңызын  шыгарып отырғанын есте 

ыз керек.

новский озінің сызбалық таблицасьша “қайта қүры- 

н шақ” баганасын енгізгенімен, түтастай алганда, 

роцесіне тарихты  қосуга мүлдем қарсы болды.  Іс 

л  “қайта қүрылган откен шақ” туралы емес,  “есте 

откен шақ” туралы айтқан еді.  Соңгысының ма-

Ңызды  < кеніне  ешкім  пікір  таластырмайды,  бірақ  қазіргі 

кезде тіпті оньщ шокіртгері де Мейрді сынауда оның озіндей 

соншама алысқа сермеуі екіталай.  Мысалы, ол былай дейді: 

‘Қайта калпына келтірілген откен шақпен тожірибелік ке-

Ңес жоні 

нограф,

“бүзылгі

теоретиялық түсіну ораиында жүмыс істейтін эт- 

тожірибедегі  адам  алдынды  ең  болмады  дегенде 

н тауар” сияқты корінеді”. Малиновскийдің тарих- 

Қа  дегегі  қарсылыгы  (тарихтың  оның  озінің  түсінігіндегі

Ролі  мея 

ҒЬІЛЫМИІ'

^агьшаң 

екінші 

лЫҚтарЛ 

лы,  1929

орнына  оның  ешқандай  қарсылыгы  жоқ),  оның 

емес  екендігін  терең  сезінуден  пайда  болды,  бір 

— оның гылым мен тарих туралы ерекше түсінігінен, 

:агынан  —  модени  озгерістердің  тек  қана  еуропа- 

ен байланыс нотижесі ретінде анықтауынан.  Мыса- 

жылгы жүмысында ол, озгерістер тек қана европа-

157

лық  мәдениетпен  болатын  қарым-қатынастан  шығатыны 

туралы  пікірін  тікелей  айта  білді.  Эрине,  Малиновский  іс 

жүзінде  олай  ойлаған  жоқ,  өйткені диффузия  және  басқа 

контекстегі өзгерістерді көп атады. Дегенмен,  оның ойында 

европалық ықпалдың аспекгі үстем болды, солайша Мейрдің 

мөдени өзгерістерді зерттеулерді нөлдік деңгейден іздеу үсы- 

нысына  қарсы  шьну  негіздері  пайда  бола  бастады.  Мали­

новский  негізінен нөлдік деңгей дегенді мәдени өзгерістің 

басталу соті деп түсінеді.  Бүдан  европалықтармен қарым- 

қатынасқа түскенге дейін ешқандай модени озгеріс болма- 

ған  және  нөлдік деңгейді  европалық  мәдениетпен  болған 

алгашқы  байланыстың  заманына  жатқызу  керек,  деген 

екіүдай ой туады; ал мүндай көзқарасты үстангандар өте аз. 

Мейр болса,  егер мен дүрыс түсінсем, нолдік деңгей ретінде, 

озгерістердің ерекше сериясын зертгеуден алғанда қолда бар 

мөліметтер жоне жағдайда ең жақсы жоне  қолайлы болып 

табылатын сотті алуды үсынды  <...>.

Кейбір далалық (полевые) зерттеулерде, осіресе, аккуль- 

турацияньщ америкалық зертгеушілерінің жүмыстарында та­

рихи  деректер  үтыры  келген,  соті  түскен  орбір  жағдайда 

қолданылады Херковицтің жоне басқа да ғалымдардың екі 

Американың да негр түрғындарын зертгеу одістерінде қолда 

бар тарихи материалды барынша пайдаланады. Латынамери- 

калық  коптеген  дала  зерттеулері  туралы  да  осыны  айтуға 

болады.  Мысалы,  Сола Таксаньщ  “Конкиста жодігерінде” 

жоне т.б.  ортүрлі арнайы мүдделері бар бірақ, Орталык, Аме- 

рикага деген мүдделері ортақ галымдардың арасында үнемі 

тарихи  нүсқамалар  пайда  болады.  Келіспеушіліктің  негізі 

тарихты  қолданудың озі емес,  зерттеліп жатқан моселенің 

түрі және сондай-ақ тарихи деректерді қолдану деңгейі мен 

әдісі  сияқты  эсер  қалдырады.  Әдебиетте,  осіресе  Мали- 

новскийдің жүмыстарьшда тарих -  галымдардың емес конеге 

қүмарлардың ici,  деген  байлам жиі кездеседі,  алайда  біраз 

жагдайда мүның асгарында бар болганы тарихи мүдделердін 

“қолайсыздығын” білдіру гана бар.

Британдық авторларда,  америкалық авторларга тарихи 

зерттеулердің  табиғатын  түсінбеушілік  немесе  бір  гасыр 

бүрынғы эволюциялық одістерге еліктеу сияқты олденелер 

бар.  Мысалы,  мисс Мейр бүдан бүрын да үзінді келтірілген 

шығармасында тарихи түсіндірмелер “одетте эволюцияныН 

гипотетикалық барысын анықтауга багытталган ж әне бізді

158

үнемі  деуге  боларлықтай  жаңылдырады”  дейді.  Осындай 

көзкарасын Фортес те білдіріп отыр:

4Мен, қазіргі жағдайды, гипотетикалық түрғыдан “тың” 

хайпалық мөдениетке карсы қоя отырьш, болған фактр орай- 

ында түсіндіретін ретроспективтік әдістің шектеулі екенін 

көраеттім”.  Бірақ,  бүл  біздің тарихты  әлеуметтік деректер 

көзі ретінде  қабылдамауымыз  керек деген  сөз  емес.  Әлеу- 

метгік өзгерістерді зерттеушіге өзгерудің бүкіл кезеңі дерек- 

тел етін верифицирленетін тарихты епггеңе ауыстыра алмай­

ды. Алайда “топан суға дейін “тектес тарих нақты мәселеде, 

атап айтқанда: мәдени қарым-қатынас мәселелері бір бөлігі 

гана  болып  табылатын  әлеуметтік  өзгерістердің  себептері 

қандай?” дегенге айқындық бере алмайды.

Сонымен коса ол ертеректе былай деп те жазды:

“Негізінен, бүл әдіс, уақыт жагынан кеңейтуді, түрақты 

түрде  копжылдық  бақылау  жасауды  немесе  олеуметтік 

озгерістер себептері туралы барлық деректерді жинау үшін 

белгіді уақыт аралықтарында қайта бақылаулар откізуді та­

лап етеді.  Бірақ, шамасы,  бүл ндеалга кейбір антропологгар 

гана жетуге мүмкіндігі бар; жоне осы жерде пайда болатын 

бос кеңістікті нақты деректелген тарих толтырады”.

Вагнер бүдан да нақтырақ айтады:

“Біріншіден, жергілікті  (туземдік)  модениеттің қарым- 

қатынасқа дейінгі сипатын мейлінше айқын анықтау қажет. 

Екіншіден,  қарым-қатынастың ортүрлі қырларының сипа­

тын анықтау қажет.  Үшінші мақсат қарым-қатынас ноти- 

жесінде қальптгасқан қазіргі модени процесгің функционалды 

талдауы болады.  Қарым-қатынас процесін барынша толық 

білу..|.  тек  қана  осы  үш  әдісті  пайдаланган  жагдайда  гана 

мүмкін. Зертгеудің откізіліп жатқан кезінде деректелген және 

осы процесс бастау алатьш қондыргыны және оны қозгалысқа 

түсіретін  жоне  қолау  корсететін  жан-жақты  коптеген 

себептерді еске алмайтын талдау екі ортада қалады.  Мүндай 

талдру модениеттің ботен ықпалга реакциясын түсіндіретін 

Мәселенің мәнін жіберіп алады.  Реакцияны, реакцияга түсетін 

Жэне сол реакцияны шақыратьш нәрселерді зертгемей, жеке- 

Дара. зерттеуге болмайды...

Қарым-қатынас процесінің басталу нүктесін табу үшін 

Карым-қатынас процесінің бастауьш алу міндетті, тіпті, үнемі 

Кажетті  де  емес...  ол  қарым-қатынас  әсерлері жиынтыгы- 

Ньің алдында отетін жагдай гана болуы керек”.

159

Шапера да нақты ой айтады. Оньщ байламынша, мэдени 

қарым-қатынастарды талдау мәдениеттің бастапқы калпвщ 

және әртүрлі заманда оған ықпалын тигізген күштерді білуді 

қажет  етеді.  Бірінші  қадам  ретінде  ол  ежелгі  мэдениттің 

сахнада  европалықтар  пайда  болғанға дейінгі  картинасин 

(мүмкіндігінше максималды түрде)  қайта жасауды үсынып 

отыр; бүл қайта жасауды жүзеге асыру үшін қолда бар ө діеің  

ең жақсысын қолдану керек.  Екінші кадам —  байланыстың 

сипаты  мен  тарихын  зерттеу,  оған  тек  қана  оқиғалардың 

хронологиясы мен институттарьш ғана емес, оған қоса дэлол- 

дәйектер, мүдцелер және түлғалар типтерін зертгеу де енегін 

қарым-қатынастардың тарихы мен сипатын зерттеу болуы 

қажет.  Үшінші қадам, жергілікті мәдениеттегі қандай да іЗір 

ерекше элементтерін,  мысалы, діндегі өзгерістермен түс н- 

діруге үмтылу немесе ерекше элементтер немесе факторлар- 

дың әсерін талдау жолымен болуы кере <...>.

б)  Салыстырмалы әдіс

Салыстырмалы әдістерді түрлерін екіге белуге болады. 

Біріншісі — бастапқыда бірдей  немесе үқсас  мәдениеттері 

болган,  бірақ қарым-қатьшас әртүрлі уақыт мерзімінде откен 

топтардың зерггеуін қамтиды. Бүл жердегі мақсат, мәдениеті 

ең үлкен өзгерістерге үшыраған топтардың қазіргі қалпына 

келу жолында қандай жағдайлардан өткенін түсіну.

Бүл  әдісті  Хантер,  Ричардс  және  Калвики  қолданады; 

ол британ антропологтары арасында өте белгілі,  алайда <5үл 

өдісті американдық антропологгар да, өсіресе Халлоуэл жэне 

Редфилд  қолданды.  Оның  мақсаты  -   болган  процесте рді 

түсіну үшін аккультурацияның өткен деңгейлерін қайта қуру- 

Шамасы,  галымдардың ішінде, тіпті осы әдісті қолданатын- 

дарының арасында да өңгіме,  “эпоха-ареал” қондыргьиык 

гипотеза негізінде жасалган тарихи қайта қүру туралы екен- 

дігін  мойындайтындары  аз;  сондықтан  оның  қолданылуы 

бүдан  да  анығырақ  жасалган  тарихи  әдістер  сияқты  сын 

үшырамады. Дегенмен,  оны өткенді қайта жасаудың баска 

өдістерінің тобына орналастыру керек.

Екінші  салыстырмалы  өдіс  шын  мөнінде  әлі де  айтар- 

лықтай  бір  жүйелік  қолдануга  түсе  қойган  жоқ.  Әрт1 грлі 

аккультурациялық жагдайлардьщ бүл салыстырулары қар лм- 

қатынас жагдайларьша қатысты ортақ жөйттерді анықтауга

160

арналған.  Шынында да,  көптеген түрлі аккультурациялық 

ясағдайларда  үқсас  процестер мен  нөтижелер  аз  емес.  Осы 

өдістін түйіндемесін Херсковиц  керемет берген.  Бірақ әлі 

де нақты салыстырмалы талдау жетіспейді.  Фортес айтқан- 

дай мәдени қарым-қатынастың салыстырмалы әлеуметта- 

ңуьі қажет,  “онсыз біз әлеуметтік өзгерістердің себептерін 

түсінуге ешқашан да үміггенбей-ақ қоялық”.

в)  “Элементгердің тізімі”  және  холистік  әдіс

Осы екі әдістің арасындагы айырмашылық толық түсін- 

дірілмеді. Британдық антропологгар, негізінен функционалды 

әдісті үстанатындықтарынан, мәдени түтастықты зерттеудің 

маңыздылыгын атап жоне кейде модениеттің сегменттерін, 

бөлшектерін зерттеудегі талпыныстарды сынап отыр. Соган 

қарамастан, олар былай қараганда мәдениеттің фунционал- 

ды  озара  келісімділігі  жайында 

ex  cathedra  деген  молім- 

демелерімен  шектеліп,  бүл  сауалга  мойын  бүрмай  отыр. 

Бірақ, модениетгер түтас зерттеле алатындай одісті әлі ешкім 

де корсете  алган  жоқ.  Херсковицтыің  айтуынша,  Парсон- 

стың 

Митлага арналган зертгеуі сияқты коптеген маңызды 

зерттеулер  модениет өлдебір  қырын  боліп  алу немесе  оны 

қүрамдас элементтерге боліп тастау арқылы жасалган.  Ма­

линовский үсынган өдіс іс жүзінде мәдениетгің элементгерін 

бірінен кейін бірін санамалаудан түрады.  Ол институттарды 

бірінен кейін бірін санамалау қажетгігіне түрып алганда,  ол 

Парсонсқа қараганда ірірек фрагменттерді атайтыньша қара- 

мастан, бүл да мөдениетгің уақьгггық фрагментациясы әдісі, 

Бүл  мөселе  сандык,  корсеткіштердің  саналуының  талқы- 

лауына байланысты ерекше маңызы арта түседі.

Жеке адамның ролі және психологиялық 

әдістемелер

Бүл жерде  негізінен екі бөлек моселе жатыр.  Біріншісі

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: