Кесте 3 – Педагогикалық технологиялар

50 

 

Кесте 3 – жалғасы 

 

Білім алушылардың 

іс-әрекеттерін 

активизациялау 

және 

интенсификациялау 

технологиясы 

Ойын технологиясы 

Б.П. Никитин 

Мәселелік оқыту 

Дж. Дьюи 

Өзге тілдік мәдениеттегі 

коммуникативтілік оқыту 

технологиясы  

Е.И. Пассов 

Оқу материалдарын 

моделдеу және кестелеу 

модельдері негізінде 

қарқынды оқыту 

технологиясы 

В.Ф. Шаталов 

Оқу процесін  

басқару және 

ұйымдастыру 

тиімділігі негізіндегі 

технологиялар 

Түсіндірілетін басқару 

кезінде тірек сызбаларды 

қолдану арқылы 

перспективалы-озыңқы 

оқыту технологиясы 

С.Н. Лысенкова 

Міндетті нәтижелер 

негізінде оқытуды 

деңгейлеп саралау 

технологиясы 

В.В. Фирсов 

Қызығушылықтары 

бойынша балаларды 

саралап оқытудың мәдени-

тәрбиелік технологиясы 

И.Н. Закатова 

Оқытуды дараландыру 

технологиясы 

И.Э. Унт,  

А.С. Границкая,  

В.Д. Шадриков 

Оқытудың ұжымдық тәсілі 

А.Г. Ривин, В.К. 

Дьяченко 

Топтық технологиялар 

- 

Оқытудың компьютерлік 

(жаңа ақпараттық) 

технологиялары 

- 

«Экология және 

диалектика» 

Л.В. Тарасов 

Білім алушылардың 

іс-әрекеттерін 

активизациялау 

және 

интенсификациялау 

технологиясы 

Ойын технологиясы 

Б.П. Никитин 

 

51 

 

Кесте 3 – жалғасы 

 

 

Мәселелік оқыту 

Дж. Дьюи 

Өзге тілдік мәдениеттегі 

коммуникативтілік оқыту 

технологиясы  

Е.И. Пассов 

Оқу материалдарын 

моделдеу және кестелеу 

модельдері негізінде 

қарқынды оқыту 

технологиясы 

В.Ф. Шаталов 

Оқу процесін  

басқару және 

ұйымдастыру 

тиімділігі негізіндегі 

технологиялар 

Түсіндірілетін басқару 

кезінде тірек сызбаларды 

қолдану арқылы 

перспективалы-озыңқы 

оқыту технологиясы 

С.Н. Лысенкова 

Міндетті нәтижелер 

негізінде оқытуды 

деңгейлеп саралау 

технологиясы 

В.В. Фирсов 

Қызығушылықтары 

бойынша балаларды 

саралап оқытудың мәдени-

тәрбиелік технологиясы 

И.Н. Закатова 

Оқытуды дараландыру 

технологиясы 

И.Э. Унт,  

А.С. Границкая,  

В.Д. Шадриков 

Оқытудың ұжымдық тәсілі 

А.Г. Ривин, В.К. 

Дьяченко 

Топтық технологиялар 

- 

Оқытудың компьютерлік 

(жаңа ақпараттық) 

технологиялары 

- 

«Экология және 

диалектика» 

Л.В. Тарасов 

Материалды 

дидактикалық 

жетілдіру және 

қайта құру 

негізіндегі 

технологиялар 

«Мәдениеттер диалогы» 

В.С. Библер,  

С.Ю. Курганов 

Дидактикалық бірліктерді 

ірілендіру (ДБІ) 

П.М. Эрдниев 

Ақыл-ой әрекеттерін кезең-

кезеңмен қалыптастыру 

теориясын іске асыру 

П.Я. Гальперин,  

М.Б. Волович 

52 

 

Кесте 3 – жалғасы 

 

Жеке пәндік 

технологиялар 

Ерте және қарқынды оқыту 

технологиясы 

Н.А. Зайцев 

Бастауыш мектепте жалпы 

оқу іскерлігін жетілдіру 

технологиясы 

В.Н. Зайцев 

Есептерді шешу негізінде 

математиканы оқыту 

технологиясы 

Р.Г. Хазанкин 

Тиімді сабақтар жүйесі 

негізінде ПТ 

А.А. Окунев 

Физиканы кезең-кезеңмен 

оқыту жүйесі 

Н.Н. Палтышев 

Альтернативті 

технологиялар 

Вальдорф педагогика 

Р. Штайнер 

Еркін еңбек технологиясы  С. Френе 

Ықтималдық білім беру 

технологиясы 

А.М. Лобок 

Шеберханалар 

технологиясы (оларға 

жақын - А.Н. Тубель, 

тереңдеу студиялары және 

циклдық әдіс) 

- 

Табиғат тәрізді 

технологиялар 

Сауаттылыққа табиғи 

тәрбиелеу 

А.М. Кушнир 

Өзін-өзі дамыту 

технологиясы 

М. Монтессори 

Оқытуды дамыту 

технологиясы 

Занковтың оқытуды 

дамыту технологиясы 

Л.В. Занков 

Эльконина–Давыдовтың 

оқытуды дамыту 

технологиясы 

Д.Б. Эльконин,  

В.В. Давыдов 

Жеке тұлғаның 

шығармашылық 

қасиеттерін дамытуға 

бағытталған дамыта оқыту 

жүйесі 

И.П. Волков,  

И.П. Иванов,  

Г.С. Альтшуллер 

Жеке тұлғаға бағытталған 

дамытушылық оқыту 

И.С. Якиманская 

Өзін-өзі дамыту оқыту 

технологиясы 

Г.К. Селевко 

 

 

53 

 

Кесте 3 – жалғасы 

 

Авторлық мектеп 

технологиясы  

Мектепке бейімдеудің 

педагогикасы 

Е.А. Ямбург,  

Б.А. Бройде 

«Орыс мектебі» моделі 

М. Щетинин; 

И.Ф.Гончаров, 

Л.Н.Погодина и др. 

«Өзін-өзі анықтау  мектебі» А.Н. Тубельский 

Мектеп-парк 

М.А. Балабан 

Агромектеп 

А.А. Католиков 

«Келесі күнгі мектепе» 

Д. Ховард 

 

 

Кесте 4 – Білім беру технологиялары 

 

Білім беру 

технологиялар тобы 

Білім беру технологиясы  Теориялық негіздері 

Қолдап оқыту 

технологиялары (дәстүрлі 

оқыту) 

Түсіндірмелі-

иллюстративті оқыту 

Я.А. Коменскийдің 

дидактикалық 

принципі негізінде 

Түрлі деңгейлі оқыту 

технологиясы 

Деңгейлік саралау 

 

Қолдап оқыту 

технологиялары (дәстүрлі 

оқыту) 

Қолдап оқыту 

технологиялары 

(дәстүрлі оқыту) 

Дамыта оқыту 

технологиясы 

Проблемалық оқыту 

технологиясы 

А. Осборн 

Проблемалық-модульдік 

оқыту технологиясы 

М.А. Чошанов 

Педагогикалық шеберлік 

түрінде оқытуды 

ұйымдастыру 

технологиясы 

П. Ланжевен,  

А. Валлон,  

Ж. Пиаже және т.б. 

Жобалық оқыту 

технологиясы 

Дж. и Э. Дьюи,  

У. Х. Килпатрик,  

Э. Коллинз және т.б. 

Дальтон-технологиясы 

Х. Паркхерст 

Оқушылардың сын 

тұрғысынан ойлауын 

дамыту технологиясы 

Д. Халперн,  

Ч. Темпл,  

Дж. Л. Стил,  

К.С. Мередит және 

т.б. 

54 

 

Кесте 4 – жалғасы 

 

 

Оқу дискуссиясының 

технологиясы 

М.В. Кларин 

Оқу іскерлік ойын 

технологиясы 

Д.Г. Левитес,  

М.В. Кларин, 

оқытудың контекстік 

тұғыры  

(А.А. Вербицкий) 

Жеке тұлғаға бағытталған 

оқыту технологиялары 

(авторлық жүйе) 

А. Нил,  

М. Монтессори,  

Р. Штайнер,  

С. Френе,  

П. Петерсен және т.б. 

 

«Білім  беру  технологиясы»  ұғымы  «мақсаттар»,  «мазмұны»,  «форма», 

«әдістер»,  «құралдар»  аналитикалық  санаттарына  қарағанда  синтетикалық 

типтегі  санат  ретінде  қарастырылады.  Бұл  ұғым  мен  құбылысты  талдауға 

жүйелік көзқарас оның екі деңгейін ашады: 

1)  білім  беру  технологиясы  дидактикалық  жүйенің  элементі  ретінде 

және  оқытушы  деңгейінде  білім  беру  қызметін  жүзеге  асыру  тәсілі  ретінде 

(сөздің тар мағынасында); 

2)  білім  беру  технологиясы  білім  беру  мекемесі  деңгейінде  білім  беру 

процесін басқару жүйесі ретінде және ұйым мәдениетін жүзеге асыру тәсілі 

ретінде  (сөздің  кең  мағынасында).  Дәл  осы  ұстанымдардан  «білім  беру 

технологиялары»  ұғымын  екі  деңгейлі  түсіну  маңызды:  білім  беру 

технологиялары  (тар  мағынада)  мен  білім  беру  технологиялары  (кең 

мағынада)  арасында  өте  тығыз  өзара  тәуелділікті  шығаруға  болады. 

Соңғылары  білім  беру  процесіне  бағытталған  басқару  технологияларына 

айналады [42]. 

Білім  беру  технологияларын  жүйелеу  критерийі  ретінде  «әдіснама  – 

стратегия  –  тактика»  триадасы  таңдап  алынды,  оған  сәйкес  білім  беру 

технологияларын төмендегіше жіктеуге болады: 

-  интегралды  модель  ретінде  әрекет  ететін  әдіснамалық  білім  беру 

технологиялары  (педагогикалық  теориялар,  тұжырымдамалар,  тәсілдер 

деңгейінде);  

-  әдетте,  білім  беру  процесінің  бір  параметріне  бағытталған  және 

стратегиялық  мақсаттарға  қол  жеткізу  тәсілі  ретінде  әрекет  ететін 

стратегиялық  білім  беру  технологиялары  (өзара  іс-қимылдың  ұйымдастыру 

формасы деңгейінде); 

-  белгілі  бір  стратегиялық  технология  шеңберінде  білім  берудің 

тактикалық  мақсаттарына  қол  жеткізудің  нақты  тәсілі  болып  табылатын 

55 

 

тактикалық  білім  беру  технологиялары  (оқыту,  қабылдау  әдісі,  нысаны 

және/немесе әдісі деңгейінде). 

Н.В.  Борисованың  пікірінше,  «білім  беру  саласындағы  «технология» 

термині  кеңею  тенденциясына  ие:  оқыту  (білім  беру)  мақсатында 

қолданылатын  техникалық  құралдарды  белгілеуден,  берілген  білім  беру 

мақсаттарын қою және іске асыру процесін белгілеуден, оларға қол жеткізуге 

педагогтардың шеберлігіне қарамастан жедел кері байланыс арқылы кепілдік 

беріледі  және  психологиялық  педагогикалық  басқару  және  техникалық 

құралдардың,  әдістер  мен  формалардың  барлық  арсеналымен  қамтамасыз 

етіледі» [43]. 

В.П.  Бугрин:  «Білім  беру  технологияларын  әлеуметтік  технологиялар 

класына  жатқызуға  болады,  ол  білім  алушылардың  жүйелі  іс-қимыл  жүйесі 

болып табылады, оның көмегімен олар қалаған нәтиже алуы мүмкін, сондай-

ақ  оны  бірнеше  рет  қайта  жаңғыртуы  мүмкін»  [44].  «Жаңа  білім  беру 

технологиялары» 

терминінің 

ұғымына 

В.П. 

Бугрин 

мынадай 

технологияларды  жатқызады:  ойын  процедуралары  басым  технологиялар; 

модельдеу  принципі  қолданылады;  жеке  тұлғааралық  қарқынды  қарым-

қатынас  пайдаланылады;  оқытушы  білім  алушылармен  әріптестік  негізінде 

оқу процесін ұйымдастырады. 

Дәстүрлілік  дәрежесі  бойынша  барлық  білім  беру  технологияларын 

келесі үш түрге бөлуге болады: 

-  дәстүрлі  білім  беру  технологиялары  –  ең  алдымен  оқушыларға  дайын 

түрде  берілетін  және  меңгеруге  арналған  білім  мен  іс-әрекет  тәсілдерін 

хабарлауға  бағытталған  технологиялар.  Педагог  оқу  процесінің  жалғыз 

бастамашы  тұлғасы  болып  табылады  деп  болжайды.  Оларға  дәрістер, 

семинарлар,  репродуктивті  үлгідегі  зертханалық  жұмыстар  және  т.б. 

жатқызылуы мүмкін.  

- инновациялық білім беру технологиялары – білім алушының мәжбүрлі 

белсенділігіне  (жасай  алмай  тұрмайды)  және  жүйелік  ойлауды 

қалыптастыруға  және  шығармашылық  тапсырмаларды  шешу  кезінде 

идеяларды  генерациялау  қабілетіне  баса  назар  аударылатын  оқу  қызметін 

ұйымдастырудың  осындай  формаларын  құруға  және  қолдануға  педагогты 

бағыттайтын 

технологиялар. 

Оларға 

белсенді 

іс-әрекет 

түріндегі 

технологиялар  (ойын  процедуралары,  дискуссиялар,  көшпелі  сабақтар, 

лауазымын  орындаумен  тағылымдамалар,  нақты  жағдайларды  талдау, 

дәстүрлі емес дәрістер, тренингтер және т.б.) жатады (Борисова Н.В., Кузов 

В.Б.). 

- ақпараттық білім беру технологиялары – ақпараттармен жұмыс істеуді 

қамтамасыз  ететін  және  ақпаратты  өңдеу,  сақтау,  беру  және  бейнелеуді 

қамтитын  және  есептеуіш  техниканы,  коммуникативтік  желілерді  және  т.б. 

қолданумен тығыз байланысты әдістер, тәсілдер мен құралдар кешені. 

Білім беру технологиялары үш аспектілер тұрғысынан қарастырылады: 

56 

 

Концептуалды-стратегиялық  аспект  білім  беру  парадигмасын 

ауыстыру,  білім  беру  процесін  технологияландыру  және  білім  беру 

нәтижелеріне  қол  жеткізуге  құзыреттілік  тәсілді  жүзеге  асыру  жағдайында 

білім  беру  технологияларын  пайдаланумен  байланысты  негізгі  ұғымдар 

туралы  түсінік  береді.  Бұл  аспектіні  түсіну  және  қабылдау  білім  беру 

процесіне қатысушылардың одан әрі нақты әрекеттерін анықтайды және оны 

басқару дәрежесін арттырады. 

Модульдің  ұйымдастырушылық-әдістемелік  аспектісі  білім  беру 

технологияларын  жүйелендіруге,  оларды  әртүрлі  өлшемдер  бойынша 

жіктеуге  көзқарасты  айқындайды  және  келешекте  оқыту/білім  берудің 

мәлімделген 

мақсаттары 

мен 

нәтижелеріне 

барабар 

білім 

беру 

технологияларын  іздестіруді  жүзеге  асыруға  мүмкіндік  береді.  Бұл  аспект 

нақты  білім  беру  процесінде  білім  беру  технологияларын  құрастыру  және 

пайдалану  бойынша  нақты  әрекеттерді  жүзеге  асыру  үшін  негіз  жасайды, 

сондай-ақ  оқытушылардың  құзыреттілігіне  қойылатын  кейбір  талаптарды 

негіздейді. 

Интеграциялық  аспект  білім  беру  процесінің  әртүрлі  элементтерінің 

өзара  байланысын  көрсетеді,  оның  ішінде  білім  беру  процесінде 

дамытылатын/қалыптасатын құзыреттіліктер (құзыреттілік тәсіл) мен оларға 

барабар  білім  беру  технологиялары  арасындағы  сәйкестікті  белгілейді, 

оларды педагогикалық таңдау мен басқару объектісі ретінде қарастырады. 

Инклюзивті  білім  беру  технологиялары  туралы  айтатын  болсақ,  біз 

барлық  балалардың  сапалы  қолжетімді  білім  алуына,  яғни  кедергісіз  білім 

беруге  жағдай  жасайтын  технологияларды  түсінеміз.  Н.В.  Борисова 

инклюзивтік 

технологиялардың 

екі 

үлкен 

тобын 

атап 

өтеді: 

ұйымдастырушылық және педагогикалық. 

Ұйымдастыру  технологиялары  инклюзивті  процесті  ұйымдастыру 

кезеңдерімен байланысты: 

- жобалау және бағдарламалау технологиялары;  

- 

мұғалімдер 

мен 

мамандардың 

командалық 

қарым-қатынас 

технологиялары; 

-  құрылымдалған,  бейімделген  және  қолжетімді  ортаны  ұйымдастыру 

технологиялары.  

Инклюзивті  білім  берудің  негізгі  идеясы  –  білім  беру  процесіне 

қатысушылардың  білім  алу  қажеттіліктері  мен  мүмкіндіктерін  есепке  алу 

тұрғысынан  олардың  барлық  жиынтығында  білім  беру  шарттарының 

мониторингі.  

Педагогикалық 

технологиялар 

арасында 

сабақта 

мұғалімнің 

инклюзивтік  тәжірибесінде  табысты  қолдана  алатындарды  атап  өтуге 

болады.  Оларды  жіктеу  әртүрлі  білім  беру  қажеттіліктері  бар  балаларға 

бірлесіп  білім  беру  ұйымдарының  міндеттері  мен  рөліне  сәйкес  жүзеге 

асырылады: 

57 

 

-  әртүрлі білім беру  қажеттіліктері бар балаларды бірлесіп білім беруде 

академиялық 

құзыреттілікті 

меңгеруге 

бағытталған 

технологиялар: 

дифференциалды  оқыту  технологиялары,  білім  беру  процесін  дараландыру 

технологиялары; 

- білім беру  процесінде балаларда пайда болатын оқу және мінез-құлық 

қиындықтарын түзету технологиялары; 

-  әлеуметтік  (өмірлік)  құзыреттілікті  қалыптастыруға  бағытталған 

технологиялар, оның ішінде қабылдау, төзімділік; 

- инклюзивті тәсілде жетістіктерді бағалау технологиялары.  

- білім беру процесін дараландыратын технологиялар деп бөлінеді. 

Сабақта  оқу  жұмысын  ұйымдастырудың  жалпы  ережелері  мен 

тәсілдерін ұстана отырып, инклюзивті сынып мұғалімі баланың танымдық іс-

әрекетінің, 

мінез-құлқының, 

коммуникацияның 

қандай 

да 

бір 

ерекшеліктерімен жұмысқа қосылуының қыр-сырын есте сақтау және ескеру 

қажет.  Көбінесе  мұндай  оқушы  барлық  сыныптың  қарқынынан  қалып, 

тапсырмаларды  оған  қолжетімді  деңгейде  орындай  алады,  бірақ  бұл  деңгей 

оның  сыныптастарының  пән  мазмұнын  меңгеру  деңгейіне  сәйкес  келмейді. 

Өзіндік  жұмыс  оқытуды  дараландыру  үшін  барынша  кең  мүмкіндіктер 

береді,  өйткені  тапсырмалар  жеке  ерекшеліктеріне  байланысты  өзгереді. 

Мұғалім оқушыға мақсат қоюға, міндеттерді тұжырымдауға, оқу міндеттерін 

шешу  тәсілдерін  анықтауға,  өзінің  оқу  іс-әрекетінің  нәтижелерін  бағалауға 

жағдай  жасайды.  Мұндай  дараландыру  процесі  ерекше  білім  берілуіне 

қажеттіліктері  бар  бала  үшін  де,  оның  нормативтік  дамып  келе  жатқан 

құрдастары үшін де маңызды [45]. 

Білім  беру  процесінде  балаларда  пайда  болатын  оқу  және  мінез-құлық 

қиындықтарын  түзету  технологиялары арнайы  логопедиялық  технологиялар 

мен  арнайы  педагогиканың  технологиялары,  оқу  қиындықтарын  түзетуде 

нейропсихологиялық  тәсіл  технологиясы,  есту  қабілеті  зақымдалған 

балалардың  сөйлеу  есту  және  сөйлеу  қарым-қатынасын  қалыптастыру  мен 

дамытудың  психологиялық-педагогикалық  жүйесінің  технологиясы,  АВА 

мінез-құлқын қолданбалы талдау технологиясы және т.б. болып табылады. 

Инклюзивті  білім  берудің  маңызды  нәтижесі  өмірлік  дағдыларды 

қалыптастыру  болып  табылады.  Әлеуметтік  құзыреттілікті  арттыруға 

бағытталған  келесі  технологияларды  атап  көрсетуге  болады:  әлеуметтік 

дағдыларға  тікелей  үйрету;  еліктеу  арқылы  әлеуметтік  дағдыларды 

қалыптастыру,  белсенділіктің  топтық  түрлерін,  оның  ішінде  ойын  түрлерін 

ұйымдастыру.  Мұғалім  көрсететін  ережелер,  мысалдар  арқылы  әлеуметтік 

дағдыларға  тікелей  оқытылады.  Ережелерді  қабылдау  барлық  балалар  үшін 

өте  маңызды,  бірақ  ол  жеке  тәжірибесімен  байланысты  саналы  болуы  тиіс. 

Ережені  орындау  үшін  оқушыларды  мақтау  керек.  Еліктеу  арқылы 

әлеуметтік  дағдыларды  қалыптастыру  балаларды  өзара  үйретуді  көздейді, 

яғни  қандай да бір салада неғұрлым  құзыретті бала басқа балаларға  еліктеу 

58 

 

үшін  үлгі  болады.  Еліктеу  арқылы  оқыту  кез  келген  бала  үшін  маңызды, 

бірақ  әсіресе  психикалық  дамуы  тежелген  балаларды  оқыту  үшін,  аутистік 

спектрі  зақымдалған  балалар  үшін  маңызды.  Сондықтан  біртекті  емес, 

гетерогенді  топтарда  оқыту  тиімді.  Кезекшілік,  мерекеге  дайындық,  оқу 

топтарында  жұмыс  істеу  секілді  белсенділіктің  топтық  түрлерін 

ұйымдастыруда мұғалім: 

- балалардың тиімді әлеуметтік өзара іс-қимылына ықпал ететін топтық 

белсенділігін жоспарлайды;  

- топ үшін қатысушыларды таңдайды – бұл белсенділікті енгізеді; 

- іс-әрекет барысында қажет болған жағдайда өзара іс-қимыл идеяларын 

ұсынады.  

Классикалық 

педагогикада 

әлеуметтік 

ойын 

технологиялары 

ерекшеленеді.  Бұл  түр  жоғары  психикалық  функцияларды  дамытатын  театр 

жаттығуларына,  оқыту  ойындарына  негізделген.  Осы  технологиялардың 

арқасында  ерекше  білім  берілуіне  қажеттіліктері  бар  балалар  жалпы  білім 

беретін  мектептің  жағдайына  қосылады.  Инклюзивті  білім  беру  процесінде 

бағалау  пәні  қол  жеткізілген  білім  беру  нәтижелері,  сондай-ақ  оларға  қол 

жеткізу процесі болып табылады. Ағымдағы бағалау нысанын таңдау жалпы 

және  арнайы  оқыту  мақсаттарымен,  нақты  оқу  міндеттерімен,  ақпарат  алу 

мақсатымен анықталады. «Педагог-психологпен бірге мұғалім барлық сынып 

бойынша жұмыс стратегиясын ойлайды, онда балалар тек нәтиже ғана емес, 

оқу-жаттығу  өнімінің  сапасы,  яғни  процесті,  яғни  қосымша  күш-жігер 

деңгейін,  белсенділікті,  топтық  жұмысқа  қатысу  шараларын  бағалауды 

үйренеді» [46]. 

Ата-аналармен жұмыс кезінде жұмыстың маңызды бағыттары: 

-  бала  дамуындағы  қиыншылықтар  фактісіне  адекватты  емес 

реакцияның алдын алу; 

- бала проблемаларына адекватты қарым-қатынасты қалыптастыру; 

- эмоциялық жайсыздықты төмендету; 

- ата-аналардың өз эмоционалдық жағдайын бақылауы; 

- балалар мен ата-ана қатынастарын оңтайландыру; 

- баланың мүмкіндіктеріне ата-аналардың сенімділігін нығайту. 

Бұл 

ретте 

ақпараттық-әдістемелік, 

ұйымдастырушылық 

және 

психологиялық-педагогикалық  іс-шаралар  кешені  нәтижесінде  ата-аналар 

қауымдастығы  мен  педагогтардың  кәсіби  қоғамдастығында  байқалатын  оң 

өзгерістер  білім  беру  инклюзиясы  орталығы  ретінде  заманауи  білім  беру 

мекемесінің дамуына үміт береді. 

Психологиялық-медициналық-педагогикалық 

консультацияның 

қорытындысына  сәйкес  және  ерекше  білім  берілуіне  қажеттілігі  бар 

балаларға  арналған  ата-аналардың  келісімімен  педагог  қызметкерлер  жеке 

оқу бағдарламасын әзірлейді, оны оқу орнының басшысы бекітеді. 

Компенсациялық  оқыту  технологиялары  –  оңалту  кеңістігінің 

59 

 

элементтеріне (құралдарына) бірінші кезекте: 

-  балаға  деген  махаббат  (қамқорлық,  ізгілікті  қарым-қатынас,  жан 

жылуы мен мейірімі); 

- балалардың қиындықтары мен мәселелерін түсіну; 

- баланы оның барлық артықшылықтары мен кемшіліктерімен қабылдау; 

- қайырымдылық, қатысу, қажетті көмек көрсету; 

- өзін-өзі реттеу элементтеріне оқыту (оқуға үйреніп, өзін-өзі меңгеруге 

үйреніп) секілділерді жатқызады. 

Бұл  ЕБҚ  бар  балалармен  жұмыс  істеу  кезінде  маңызды  мәнге  ие,  жиі 

қарапайым  жанасу  баланы  тыныштандырады  және  оның  оқу  қызметін 

белсендіреді. 

Білімді меңгерудегі педагогикалық қолдау түрлері – мәжбүрлемей оқыту 

(қызығушылыққа, сенімге, табысқа негізделген): 

-  сабақ  оңалту  жүйесі  ретінде  өтеді,  нәтижесінде  әрбір  оқушы  өзін 

ақылға  қонымды  әрекет  етуге,  өз  алдына  мақсат  қоюға  және  оған  қол 

жеткізуге қабілетті сезіне бастайды; 

-  мазмұнның  бейімделуі,  оқу  материалын  күрделі  егжей-тегжейлі  және 

артық алуан түрліліктен тазарту; 

-  материалды  қабылдау  процесінде  есту,  көру,  моторика,  есте  сақтау 

және логикалық ойлауды бір мезгілде қосу; 

- іс-әрекеттің бағдарлы негізін (тірек сигналдарын) пайдалану); 

- қосымша жаттығулар; 

- толық меңгеру тұрғысынан қарқынның оңтайлылығы және т. б. 

ЕБҚ 

бар 

балаларды 

психологиялық-педагогикалық 

қолдау 

тәжірибесіндегі инновациялық педагогикалық технологиялар түрлері: 

-  ассоциациялар  әдісі  –  әртүрлі  пәндер  мен  суреттермен  әріптер 

ассоциациясы; 

-  ассоциативті  тренинг.  Әрбір  пәнде  белгілі  бір  сандарды  табу  қажет. 

Балаға шығармашылықта жетекші рөл атқаратынын есте сақтау маңызды. 

-  «Сен-ұстазсың»  техникасы.  «Педагог  –  оқушы»  жасаған  қателерді 

табыңыз және түзетіңіз. 

- дәстүрлі емес түрдегі сабақтар: 

- oйын – саяхат; 

- тест – викторина; 

- шағын спектакль; 

- виртуалды экскурсия; 

- рөлдік ойындар; 

- сөйлеу тыныс алуын дамыту; 

- ұсақ моториканы, зейінді дамыту; 

- назарды, логиканы, байқағыштықты дамыту; 

- арттерапия+құм терапиясы. 

Құмда  немесе  ұнтақ  жармада  сурет  салу  балаға  көп  қуаныш  әкелуі 

60 

 

мүмкін.  Иә,  мұндай  шығармашылық  үшін  тек  қаңылтыр  немесе  кең,  бірақ 

терең емес науа, сондай-ақ көп ұнтақ жарма жеткілікті. Бұл жағдайда  ұнтақ 

жарма  табаға  тегіс  қабатпен  салынады,  ал  бала  саусақпен  немесе  щеткамен 

оған  өрнектер  мен суреттерді  салады. Осылайша,  табадағы  контурлар  сурет 

болады.  Ұнтақ  жармада  мұндай  сурет  салудың  үлкен  артықшылығы  –  өз 

туындысын  түзету,  қажетсіз  бөлшектерді,  штришкалар  мен  элементтерді 

ұнтақпен төсеп тастау. Сонымен қатар мұндай өнер туындыларына қаражат 

жұмсаудың қажеті жоқ. 

Түрлері: 

- изотерапия; 

- сурет салу; 

- мүсіндеу; 

- аппликация; 

- қамыр пластикасы; 

- аппликациялық мүсіндеу; 

- түс терапиясы; 

- қол еңбегі. 

- ертегі терапия.  

Міндеттер: 

- ойлау мен сөйлеуді белсендіру; 

- тыныс алу аппаратының дамуы, өзін-өзі реттеу, тыныс алуды бақылау; 

- ұсақ моториканы дамыту; 

- жүйке-психикалық шиеленісті жою; 

- оң психоэмоционалдық жағдайды модельдеу; 

- жеке тұлғааралық адекватты ұстануды қалыптастыру; 

- өзін-өзі барабар бағалауды қалыптастыру; 

- тиімді эмоциялық жауап беруді қамтамасыз ету; 

-  коммуникативтік  кедергілер  мен  психологиялық  қорғаныстарды 

жеңуге ықпал етеді; 

- еркіндікті және өзін-өзі реттеу қабілетін дамыту үшін қолайлы жағдай 

жасайды; 

-  балалардың  өз  сезімдерін,  уайымдарын  және  эмоционалдық 

жағдайларын сезінуіне әсер етеді; 

-  оң  «Мен-тұжырымдамасын»  қалыптастыруға  және  өзіне  деген 

сенімділікті арттыруға ықпал етеді. 

ЕБҚ бар балалар: 

-  олардың  қызығушылықтары,  бейімділігі,  қабілеті,  тілектері,  жасы, 

жеке ерекшеліктері; 

- оқу-танымдық іс-әрекеті және денсаулық жағдайы; 

-  ата-аналардың  қалауы  мен  келісімі  бойынша  сыныптан  тыс  және 

мектептен тыс жұмысқа тартылады. 

Технологияларды меңгеру педагогикалық мамандықты игеруде де, білім 

61 

 

беру қызметтерінің сапасы мен құнын бағалауда да басымдыққа  ие болады. 

Өзін еңбек нарығында сенімді сезіну үшін педагог кем дегенде үш принципті 

айырмашылығы  бар  технологияларды:  өнімді  (пәндік  бағытталған),  күш 

түсетін (жеке бағытталған), ынтымақтастық (әріптестік) технологиясын білуі 

қажет.  Қандай  да  бір  педагогикалық  технологияларды  тиімді  игеру  және 

жүзеге асыру үшін қажетті жағдайларды атаймыз: 

-  педагогтың  технология  идеологиясын  түсінуі,  ол  қызмет  көрсететін 

әлеуметтік  топты  анықтау;  педагог  технологиясын  игеретін  қандай  да  бір 

автор  қызметінің  белгілі  бір  мәдениетін  қабылдау;  педагогқа  осы 

технологияда  «өмір  сүруге»  мүмкіндік  беру,  оны  өз  эмоциялары, 

қажеттіліктері  мен  құндылықтық  ұстанымдары  жүйесі  арқылы  жіберіп, 

ғылыми теорияға өз қызметінде сүйену; 

- технологияны таңдау кезінде  педагогтың жеке қасиеттерін есепке алу, 

өйткені оған оның тиімділігі тәуелді, педагогқа білім беру мекемесінің негізгі 

міндеті  мен  әлеуметтік  тапсырысты  ескере  отырып,  оның  жеке  тұлғасына, 

даралығына  сәйкес келетін  тұлғаны жүзеге  асыра  алуы  үшін  педагогикалық 

технологиялардың палитрасын ұсыну; 

-  педагогке  ол  алатын  және  ол  шығындалатын  нәрселерді  өлшеуге 

мүмкіндік  беру,  егер  ұтыс  ең  аз  немесе  мүлдем  жоқ  болса,  онда 

оңтайландырудың  дұрыс  жолы  бойынша  біртіндеп  жүру  қажет,  бірақ  үнемі 

тар жерлерді «сөгіп» жүру керек, бұл тұрақты және жоғары табыстың кепілі; 

-  технологияны  толығымен  іске  асыру,  себебі  барлық  іс-қимылдар 

кешенін толық іске асыру кезінде әсерге қол жеткізіледі; 

-  педагогикалық  қызметтің  жоғары  даму  деңгейінің  болуы,  яғни  төрт 

дербес  бөліктен  құралатын  педагогикалық  шеберліктің  болуы:  балалардың 

ұжымдық  және  жеке  іс-әрекетін  ұйымдастырушы  шеберлігінің;  сендіру 

шеберлігінің;  білім  беру  шеберлігінің  және  іс-әрекет  тәжірибесін 

қалыптастыру шеберлігінің; педагогикалық техниканы меңгеру шеберлігінің 

болуы.  

Педагогикалық  техника  –  бұл  жеке  балаға  және  жалпы  ұжымға 

педагогикалық  әсер  ету  әдістері  жүйесін  тиімді  қолдану  үшін  қажетті 

біліктер  мен  дағдылар  жиынтығы  (сөйлеу  шеберлігі);  мимикалық  және 

пантомимикалық  мәнерлілік  біліктері;  өзінің  психикалық  жағдайын  басқару 

және эмоциялық-шығармашылық шиеленісті қолдау іскерліктері; тек ақылға 

ғана  емес,  сондай-ақ  тәрбиеленушілердің  сезімдеріне  әсер  етуге  мүмкіндік 

беретін  актерлік-режиссерлік  іскерліктері,  оларға  әлемге  эмоциялық-

құндылық қарым-қатынас тәжірибесін беру); 

-  педагогтың  технологиялық  құзыреттілігін  дамыту,  ол  мыналарды 

қамтиды:  рефлексивті  бөлім  (өзіндік  кәсіби  біліктерін  талдау,  оқу  процесін 

талдау),  мотивациялық  аспект  (қызмет  мақсаты  әрдайым  мотивациялық 

боялған),  операциялық  аспект  (технология  бойынша  базалық  ережелерде 

педагогтың білімділігі); 

62 

 

-  педагогта  теориялық-әдіснамалық  мәдениетті  дамытудың  жоғары 

деңгейінің  (білім  беру  процесін  жобалау,  құрастыру,  оның  тұтас  көрінісі, 

рефлексия  қабілеті)  және  технологиялық  мәдениеттің  жоғары  деңгейінің 

(нақты  білім  беру  жағдайында  жұмыс  істей  білу)  болуы.  Педагогтың 

технологиялық  мәдениеті  –  бұл  педагогикалық  құндылықтардың, 

технологиялық біліктердің динамикалық жүйесі. 

Технологиялық 

мәдениет 

деңгейі 

компоненттердің 

қалыптасу 

дәрежесіне  байланысты:  педагогикалық  ұстаным  және  кәсіби-тұлғалық 

қасиеттер;  технологиялық  білім  және  педагогикалық  ойлау  мәдениеті; 

технологиялық шеберлік және шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі [46]. 

Ойын  технологиясы.  Бұл  технология  түрлі  дидактикалық  ойындарды, 

сюжеттік-рөлдік  ойындарды,  үстел  ойындарын  қамтиды.  Сабақтар  ойын 

түрінде  өтеді.  Балалардың  назарын  аудару  үшін  ертегі  кейіпкерлері 

қолданылады.  Батырлар  барлық  түзету  жұмысына  қатысады.  Бұл  балалар 

тапсырмаларды  орындауға  бейімдейді.  Сонымен  қатар  балаларға  өте 

ұнайтын «ертегі-сабақ» әдісі де қызықты. Сабақтың мұндай түрі көңіл-күйді 

көтереді, жағымды эмоциялар туғызады, оқу мотивациясын қалыптастыруға 

ықпал етеді және балаларды тапсырманы орындауға итермелейді. 

Ойын  технологиясы  баланың  ойлауын  дамытуға  ықпал  етеді.  Біздің 

білуімізше,  баланың  ойлау  қабілетін  дамыту  ойлаудың  негізгі:  көрнекі-

пәрменді, қарап-бейнелі және қисынды үш түрін иемденгенде іске асады. 

Көрнекілік  –  бұл  әрекеттегі  ойлау.  Ол  іс-әрекеттерді,  заттармен  және 

ойыншықтармен  ойындарды  жүзеге  асыру  барысында  оқытудың  ойын 

тәсілдері мен әдістерін пайдалану процесінде дамиды. 

Бейнелі ойлау – бала салыстыруды үйренгенде, заттардағы ең маңызды 

заттарды  бөлгенде  және  өз  әрекеттерін  жағдайға  емес,  бейнелі  көріністерге 

бағыттай отырып жүзеге асыра алады. 

Бейнелі  және  логикалық  ойлауды  дамытуға  көптеген  дидактикалық 

ойындар  бағытталған.  Логикалық  ойлау  баланы  ойлау,  себеп-салдар 

байланысын  табу,  ой-өрісін  ажырату  дағдыларын  үйрету  барысында 

қалыптасады. 

Ойын  технологияларының  көмегімен  баланың  шығармашылық  қабілеті 

де  дамиды.  Оның  ішінде  мәселе  шығармашылық  ойлау  мен  қиялды  дамыту 

туралы  болып  отыр.  Бірнеше  баламалардан  шешім  таңдауды  талап  ететін 

стандартты  емес,  проблемалық  жағдайларда  ойын  тәсілдері  мен  әдістерін 

пайдалану  балаларда  икемді,  өзіндік  ойлау  қалыптастырады.  Мысалы, 

балаларды  көркем  әдебиетпен  таныстыру  бойынша  сабақтарда  (көркем 

шығармаларды  бірігіп  жазу  немесе  жаңа  ертегілер,  тарих  жазу) 

тәрбиеленушілер  тәжірибе  алады,  ол  одан  кейін  ойлап  табу,  қиялдау 

ойындарын ойнауға мүмкіндік береді. 

Ойын  технологиялары  тәрбие  және  білім  беру  жұмысының  барлық 

қырларымен және олардың негізгі міндеттерін шешумен тығыз байланысты. 

63 

 

Алайда  оны  жүзеге  асыру  барысында  туындайтын  жағдаяттық  мәселелерді 

шешу  арқылы  педагогикалық  процестің  сапасын  арттыруға  бағытталған 

оларды  пайдалану  аспектісі  бар.  Осының  арқасында  ойын  технологиялары 

балабақшадағы  білім  беру  сапасын  реттеу  механизмдерінің  бірі  болып 

табылады: олар тиімділіктің төмендеуіне әсер ететін теріс факторларды жою 

үшін пайдаланылуы мүмкін. 

Егер балалармен ойын терапиясымен жүйелі түрде айналысса, онда олар 

өз  мінез-құлқын  басқару,  тыйым  салуларға  оңай  төзе  білу  қасиеттеріне  ие 

болады,  қарым-қатынаста  неғұрлым  икемді  болады  және  ұялуын  азайтады, 

қатынасқа оңай түседі, ұашуларын әдепті білдіреді, қорқыныштан құтылады. 

Олардың  ойын  қызметінде  адамдардың  қарым-қатынасын  бейнелейтін 

сюжеттік-рөлдік  ойындар  басым  болады.  Ойын-терапиялық  құралдардың 

тиімді  түрлерінің  бірі  ретінде  қуыршақ,  ертегі  кейіпкерлерімен,  әзіл-

ойындармен халық ойындары қолданылады. 

Педагогикалық  процесте  халықтық  ойындарды  пайдалана  отырып, 

тәрбиешілер  ойын  технологияларының  оқыту  және  дамыту  функцияларын 

жүзеге асырып қана қоймай, сонымен қатар әртүрлі тәрбиелік функцияларды 

да  іске  асырады:  олар  тәрбиеленушілерді  бір  мезгілде  халық  мәдениетіне 

тартады. Бұл оқу бағдарламасының ұлттық компонентінің маңызды бағыты. 

Театр-ойын  қызметі  балаларды  жалпы  жаңа  әсерлермен,  біліммен, 

іскерлікпен байытады, әдебиетке, театрға деген қызығушылықты дамытады, 

диалогтік,  эмоционалды  мазмұнды  сөйлеуді  қалыптастырады,  сөздік  қорын 

белсендендіреді,  әр  баланың  адамгершілік-эстетикалық  тәрбиесіне  ықпал 

етеді. 

Ақпараттық-коммуникациялық технология.  

Бұл  білім  берудің  жаңартылған  мазмұнын  енгізу  жағдайында  педагог 

жұмысын  жетілдірудің  ажырамас  бөлігі  ретіндегі  технология.  Ақпараттық-

компьютерлік  технологиясыз  заманауи  білім  беруді  елестету  мүмкін  емес. 

Қазіргі ақпараттық қоғам ұсынған талаптарды түсіне отырып, оқу процесінде 

ақпараттық  технологиялардың  түрлі  түрлері:  презентациялар,  лексикалық 

тақырыптарға  байланысты  мультимедиа,  бейнеклиптерді  көру,  музыканы 

тыңдау  қолданылады.  Лексикалық  тақырыптар  бойынша  тақырыптық 

презентацияларды  көрсетуге  үлкен  көңіл  бөлінеді.  Компьютерлік 

презентацияны  сабақ  барысында,  сондай-ақ  жұмыстың  жеке  кезеңдерінде 

қолдануға болады. Презентацияға арналған көрнекі материал мөлшерленген, 

яғни  осы  балаларға  және  осы  сабақта  қажетті  көлемде  іріктеледі. 

Тапсырмалардың  танымдық  бағыты,  түрлі-түсті  суреттер,  іс-қимылдарды 

дыбыстық  қолдау,  оқу  материалын  баяндаудың  ойын  түрі  және  қызықты 

жүргізушілер  бағдарламаны  қызықты  етеді,  балалардың  тапсырмаларды 

орындауға мотивациясын арттыруға ықпал етеді. 

Қолданылатын 

ақпараттық-коммуникациялық 

технологияларды 

мультимедиялық 

презентациялар 

пайдаланылатын 

технологияларға; 

64 

 

ақпараттық-оқыту 

компьютерлік 

бағдарламалары 

пайдаланылатын 

технологияларға 

және 

тестілеу 

бағдарламалары 

пайдаланылатын 

технологияларға  бөлуге  болады.  Мультимедиялық  презентациялар  –  бұл 

бейнефрагменттерді  қолдана  отырып,  педагогқа  түсінік  беруге  мүмкіндік 

беретін көрнекілік. Оқушыларға арналған ақпараттық-оқыту бағдарламалары 

оқылатын  тақырыптардың  мазмұнын  үлгілеуге  және  көрнекі  көрсетуге 

мүмкіндік  береді.  Тестілеу  бағдарламалары  мектеп  жасындағы  балалардың 

дамуын психологиялық-педагогикалық бағалау үшін пайдаланылуы мүмкін. 

Жаңа  зеландиялық  профессор  Дэвид  Митчелл  өзінің  «Арнайы  және 

инклюзивті  білім  берудің  тиімді  педагогикалық  технологиялары»  атты 

кітабында қосылған оқытуды ұйымдастыру стратегиясын ұсынады.  

Оның пікірінше, инклюзивті оқыту келесі стратегияларды ұстану керек: 

Инклюзивті  білім  беру.  «Барлық  оқушылардың  қажеттіліктеріне  сәйкес 

келетін бейімделген білім беру ортасын құру». 

Бірлескен топтық оқыту. «Оқушыларға бір-бірінен оқуға көмектесіңіз».  

Құрдастарын өзара оқыту. «Балалар бір-бірін үйретсін».  

Мектеп мәдениеті. «Барлық оқушылар үшін құрмет атмосферасын және 

дамыту ортасын құрыңыз».  

Сыныптағы психологиялық ахуал. «Сыныптағы қолайлы психологиялық 

ахуал – басты ынталандыру факторы».  

Әлеуметтік  дағдыларға  үйрету.  «Оқушыларды  позитивті  өзара 

әрекеттесуге үйретіңіз».  

Когнитивті-бихевиоральді  терапия.  «Оқушыларға  теріс  ойлауды 

өзгертуге көмектесу».  

Қосалқы технологиялар. «Оқушылардың тапшы дағдыларын өтеу» [46]. 

Осы  стратегияларға  негізделген  мұндай  жаңа  мектеп  құру 

саясаткерлердің, 

заң 

шығарушылардың, 

кәсіби 

педагогикалық 

қоғамдастықтардың  және  бұқаралық  ақпарат  құралдарының  алдына  ерекше 

білім  берілуіне  қажеттіліктері  бар  балаларды  оқытудың  формалары  мен 

мазмұны  туралы  үйреншікті,  он  жыл  бойы  қалыптасқан ұғымдарды  өзгерту 

міндетін қояды. Бірақ бұл  «Біз арнайы білім беру жүйесінен бас тартуымыз 

керек»  дегенді  білдірмейді.  Ерекше  білім  берілуіне  қажеттіліктері  бар 

балалар  өздерінің  тұрғылықты  жері  бойынша,  өзінің  құрдастарымен  тең 

дәрежеде, олардың ерекше білім беру қажеттіліктерін ескеретін жағдайларда 

білім  алу  құқығын  іске  асыра  алатындай,  мектепті  дамыту  жолдарын 

іздестірумен жұмыс істеу қажет.  

Білім  беру  ұйымдарында  білім  беру  процесінің  тиімділігі  үшін 

балалармен  ерте  диагностикалық  жұмысты  қалыптастыру,  болашақта  оны 

табысты әлеуметтендіру үшін баланы психологиялық-педагогикалық қолдау, 

оқытудың инновациялық  технологияларын қолдану, жеке қажеттіліктер мен 

мүмкіндіктерді  есепке  алу,  балаларға  таңдау  еркіндігін  беру,  мектеп 

педагогтары  мен  мамандарының  оқушылардың  ата-аналарымен,  мектеп 

65 

 

әкімшілігімен және басқа да мүдделі құрылымдармен өзара іс-қимылы қажет. 

Қазіргі  әлемде  көптеген  елдерде  білім  алушылардың  денсаулық 

көрсеткіштерінің  төмендеу  тенденциясы  байқалады,  көптеген  балалар 

дамуында:  сөйлеу  бұзылыстары,  қостілділік,  есту,  көру,  тірек-қимыл 

аппаратының  бұзылулары,  назар  тапшылығы  бар  гиперактивтілік, 

шаршағыштық, қабылдау, зейін, есте сақтау, ойлау іс-әрекетінің дамуындағы 

проблемалар, моторлы сфераның дамымауы және сенсорлық функциялардың 

дамымауы және т.б. әртүрлі қиындықтарға ие. 

Оқушылардың  қызығушылығын  ояту  үшін  шығармашыл  педагог-

практиктер 

әзірлеген 

стандартты 

емес 

идеяларды,  инновациялық 

технологияларды қолданған жөн. 

Қазіргі  кезеңде  инклюзивті  және  арнайы  білім  беру  жағдайында 

педагогтар  келесі  білім  беру  технологияларын  қолданады:  ойын 

технологиялары;  жеке  тұлғаға  бағытталған  технологиялар;  жобалық  қызмет 

технологиялары;  зерттеу  қызметі  технологиясы;  «ӨМШТ  (өнертапқыштық 

міндеттерді  шешу  технологиясы)»;  проблемалық  оқыту  технологиясы; 

дамыта  оқыту  технологиясы;  ақпараттық-коммуникациялық  технологиялар; 

мектеп  оқушысы  портфолиосы  технологиясы;  педагог  портфолиосы 

технологиясы; 

педагог 

портфолиосы 

технологиясы; 

педагогтың 

портфолиосы;  денсаулық  сақтау  технологиялары,  олар  өз  кезегінде  3  топқа 

бөлінеді  (денсаулықты  сақтау  және  ынталандыру  технологиялары;  денеге 

бағытталған технологиялар; салауатты өмір салтына оқыту технологиялары; 

түзету технологиялары). 

Ойын  технологиялары.  Ойын  оқыту,  шығармашылық,  терапия,  қарым-

қатынас  моделі  ретінде.  Ойын  технологиясының  мақсаты  –  ерекше  білім 

берілуіне  қажеттіліктері  бар  балалар  үшін  өте  маңызды  проблемаларды 

үлкендердің  назарын  аудара  отырып,  оларды  толғандырып  жүрген 

мәселелері мен қарым-қатынасын ойын жағдайында еңсеруге мүмкіндік беру. 

Жеке  тұлғаға  бағытталған  технологиялар  тәрбиелеу  мен  оқытудың 

барлық  жүйесінің  орталығына  баланың  тұлғасын,  отбасы  мен  мектепте 

қолайлы  жағдайларды  қамтамасыз  етуді,  дамудың  тиімді  жағдайларын 

қамтамасыз  етуді,  сақталған  табиғи  әлеуеттерді  дамыту  мен  жетілдіруді 

қояды.  

Жобалау технологиясы процеске қатысушылардың бірлескен қызметіне 

бағытталған: білім алушы – педагог, білім алушы – білім алушы, білім алушы 

– ата-ана. Технология артықшылығы: бала ұжымда өзінің маңыздылығы мен 

қажеттілігін сезінеді. 

Зерттеу  қызметінің  технологиясы  мектеп  жасына  дейінгі  балалардың 

ойлау қабілетін қалыптастыру мақсатын көздейді.  

Жобалық  технологиялар  ӨМШТ-ны  (өнертабыстық  міндеттерді  шешу 

технологияларын) пайдаланусыз іске аспайды. Шығармашылық жобаны құру 

кезінде  тәрбиеленушілерге  зерттеу  немесе  эксперимент  әдісімен  шешілетін 

66 

 

проблемалық міндет ұсынылады. 

Проблемалық  оқыту  технологиясы  проблемалық  жағдайларды  құруды 

және  педагогтың  басшылығымен  оқушылардың  оларды  шешу  бойынша 

белсенді  дербес  қызметін  көздейді,  нәтижесінде  білім,  білік,  дағды,  өз 

бетінше  әрекет  тәсілдерін  меңгеру  және  танымдық,  ойлау,  шығармашылық 

қабілеттерін дамыту дағдыланады. 

Дамыта  оқыту  технологиясы  баланың  рефлексивті  қабілеттерін 

ынталандыру,  өзін-өзі  бақылау  және  өзін-өзі  бағалау  дағдыларына  үйрету 

мақсатында  білім  алушылардың  зерттеу  және  іздеу  қызметін  ұйымдастыру 

арқылы  міндеттерді  шешу  тәсілдерін  іздестіруде  педагог  пен  оқушылардың 

өзара іс-қимылын болжайды. 

Ақпараттық-коммуникациялық  технологиялар.  Бала  дамитын  заманауи 

әлем  оқыту  мен  тәрбиелеудің  барлық  деңгейлерінде  жаңа  талаптар  қояды. 

Оқыту  процесінде  заманауи  ақпараттық  технологияларды  қолдану 

балалардың  мотивациясын  айтарлықтай  арттыруға  мүмкіндік  береді, 

олардың  қабілеттерін  ашуға,  танымдық  және  зияткерлік  қызметті 

белсендіруге мүмкіндік береді. 

Денсаулық  сақтау  технологиялары  баланың  денсаулығын  сақтау 

мүмкіндігін, оның салауатты өмір салты бойынша қажетті білімін, іскерлігін, 

дағдыларын қалыптастыруды қамтамасыз етеді. 

1 топ – денеге бағытталған технологиялар: 

-  биоэнергопластика  –  артикуляциялық  аппараттың  қимылдарын  қол 

білезігінің қимылдарымен қосу; 

-  созылу  (стретчинг)  –  дененің  әр  түрлі  бөліктерінде  күштену  мен 

босаңсудың кезектесуі; 

- релаксацияға арналған жаттығулар; 

- тыныс алу жаттығулары;  

-  ритмопластика  –  ой  мен  эмоцияларды  сөзбен  беру  қиын  болған 

жағдайда қозғалыстармен білдіру;  

-  динамикалық  кідірістер  –  қозғалмалы  ойындар,  дене  бітімі,  бет,  қол, 

саусақтардың массажы, ырғақтық жаттығулар, су-джок терапия;  

-  кинезиологиялық  жаттығулар  –  жартышараралық  өзара  әрекеттесуді 

белсендіруге арналған қозғалыс кешені; 

- көзге арналған гимнастика;  

-  сергіткіш,  түзеткіш,  ортопедиялық  гимнастика  –  омыртқаны  түзету, 

тепе-теңдік үшін жаттығулар жүйесі;  

- дұрыс мүсін жасау үшін; 

2 топ – салауатты өмір салтын оқыту технологиясы:  

-  ойын  тренингтер  (қимыл,  саусақты,  тыныс  алу)  және  ойын  терапиясы 

(көру,  есту,  иіс  сезу,  сезу  мүшелеріне,  вестибулярлық  рецепторларға  және 

т.б. кешенді әсер ету);  

- дене шынықтыру;  

67 

 

-  коммуникативтік  ойындар,  «Салауатты  өмір  салты»  сериясынан 

әңгімелесулер; 

- өз-өзіне массаж жасау, өз-өзіне нүктелі массаж жасау. 

3 топ - түзету технологиялары: 

-  арт-терапия  –өнермен  емдеу,  өз  ойларын  сөз  арқылы  білдіру  қиынға 

соғатын  балалар  үшін  сурет,  ойын,  ертегі,  музыка,  бейвербалды  қарым-

қатынас арқылы өз ойын білдіру құралы. 

Қазіргі  заманғы  арт-терапия  оригами,  драматерапия,  ертегі  терапиясы, 

бейне және  аудиотерапия, библиотерапия,  маскотерапия,  этнотерапия,  ойын 

терапиясы,  құм  терапиясы,  сумен  ойнау,  күлкі  терапиясы,  ароматерапия, 

түсті терапия, мнемотехника және т.б. қамтиды; 

- мінез-құлықты түзетудің ойын технологиялары; 

-  имаготерапия  –  психожарақат  жағдайында  бала  өзін  сүйікті  кейіпкер 

ретінде сезінеді және бұл кейіпкер сияқты әрекет етеді;  

-  психогимнастика  –  қозғалыс,  ым-ишарат  арқылы  уайым,  проблема, 

эмоцияларын білдіреді; 

-  фонетикалық  ритмика  –  сөйлеу  тыныс  алуын,  дауыс  күшін,  сөйлеу 

қарқынын дамыту бойынша кешенді әдістеме;  

-  логопедиялық  ритмика  –  логопедиялық,  музыкалық-ырғақтық  және 

дене тәрбиесі құралдарын қамтитын кешенді әдістеме;  

Аталған  технологияларды  пайдалану,  ЕБҚ  бар  балаларды  олардың 

денсаулық  жағдайына,  қажеттіліктері  мен  мүмкіндіктеріне  сәйкес  келетін 

толыққанды  тәрбиелеу  мен  білім  беру  үшін  тиімді  жағдайлар  жасау 

инклюзивті табысты іске асырудың шарты болып табылады. 

Қазіргі  уақытта  педагогиканың  дамуы  оқыту  мен  тәрбиелеудің  жаңа 

құралдарын, формалары мен әдістерін іздестіруде үлкен мүмкіндіктер ашады. 

Осы  процесті  ұйымдастыруға  қатысты  үнемі  жаңа  тәсілдер  пайда  болады. 

Бүгінгі  күні  әр  педагог  оқу  процесін  жетілдірудің  тиімді  жолдарын, 

оқушылардың оқуға деген ынтасын және оқыту сапасын арттыру тәсілдерін 

іздейді. 

Мысалы,  арнайы  мектеп  педагогтары  сабақтарда  түрлі  инновациялық 

педагогикалық  технологиялардың  элементтерін  табысты  қолданады: 

әрдеңгейлі  оқыту,  ынтымақтастықта  оқыту,  проблемалық  оқыту,  ойын 

технологиялары, 

денсаулық 

сақтау 

технологиялары, 

түзету-дамыту 

технологиялары және ақпараттық коммуникациялық технологиялар. 

Әртүрлі деңгейлі оқыту технологиясы.  

Әр баланың жеке ерекшеліктерін есепке алатын, оқушылардың белсенді 

танымдық  іс-әрекеті  үшін  қолайлы  психологиялық-педагогикалық  жағдай 

жасайтын, олардың ойлау қабілетін, дербестігін дамытатын әртүрлі деңгейлі 

оқытудың  жаңа  технологиясы.  Салыстырмалы  түрде  жаңа,  өйткені  ол  сол 

принциптерге  негізделген.  Салыстырмалы  түрде  жаңа,  өйткені  ол  сол 

қағидаттарға  негізделген.  Әртүрлі  деңгейлі  оқыту  технологиясы  –  бұл  оқу 

68 

 

процесін  ұйымдастыру  технологиясы,  оның  шеңберінде  оқу  материалын 

меңгерудің  әртүрлі  деңгейі  болжанады,  бірақ  әрбір  оқушының  қабілеттері 

мен  жеке  ерекшеліктеріне  байланысты  базалық  деңгейден  төмен  емес. 

Әсіресе, ол интеллектуалдық дамуы ЕБҚ бар балалар оқитын мектепте өзекті. 

Бұл  технологияның  мақсаты  – барлық оқушылардың  білім  мен  біліктіліктің 

базалық  деңгейін  меңгеруі  және  өзінің  әрі  қарай  дамуы  үшін  мүмкіндіктері 

болуы. 

Ынтымақтастықта оқыту. 

Ынтымақтастық  ересектер  мен  балалардың  бірлескен  дамыту  іс-

әрекетінің идеясы ретінде түсіндіріледі. Жеке тәсілдің мақсаты – оқу пәнінен 

балаға  емес,  керісінше,  баладан  пәнге  бару,  баланың  қолда  бар 

мүмкіндіктерін пайдалану. Ынтымақтастық  ересектер мен балалардың өзара 

түсіністікпен, бір-бірінің рухани әлеміне енумен, осы қызметтің барысы мен 

нәтижесіне  бірлескен  талдау  жасаумен  бекітілген  бірлескен  дамыту  идеясы 

ретінде  түсіндіріледі.  «Мұғалім  –  оқушы»  қарым-қатынасы  маңызды  орын 

иеленеді.  Ынтымақтастық  педагогикасы  барлық  технологиялардан  өтеді, 

себебі орталықта оқушы, тұлға тұрады. 

Р.  Джонсон  және  Д.  Джонсон  топтық  жұмыстың  басқа  формаларынан 

ынтымақтастықта  оқыту  әдістемесі  бойынша  шағын  топтардағы  жұмыстың 

келесі негізгі айырмашылықтарын ерекшелейді: 

1) топ мүшелерінің өзара тәуелділігі;  

2) топтың әрбір мүшесінің өз табысы мен қатарластарының жетістіктері 

үшін жеке жауапкершілігі;  

3)  топтағы  оқушылардың  бірлескен  оқу-танымдық,  шығармашылық 

және өзге де қызметтері;  

4) топтағы оқушылардың қызметін әлеуметтендіру;  

5) жұмыстың академиялық нәтижелерімен қатар топтағы оқушылардың 

қарым-қатынас  формасының  бағасынан  құралатын  топ  жұмысының  жалпы 

бағасы. 

Қазіргі  сабақта  негізгі  кезең  мотивация  кезеңі  болып  табылады. 

Мотивацияны  құру  процесі  педагогтан  ерекше  шығармашылық  ыңғайды 

талап етеді, барлығын алдын ала болжау және санау қажет. Барлық сабақтың 

нәтижелілігі дұрыс қойылған мотивацияға байланысты 

Тәжірибе  көрсеткендей,  сабақ  ойын  жағдайларын  пайдалана  отырып, 

оқу  процесін  қызықты  ете  отырып,  оқушылардың  белсенді  танымдық 

қызығушылығының  пайда  болуына  ықпал  етеді.  Мұндай  сабақтарда 

шығармашылық  және  еркін  таңдау  элементтері  бар  ерекше  атмосфера 

қалыптасады. Топта жұмыс істей білу дамиды: оның жеңісі әр адамның жеке 

күш-жігеріне байланысты. 

Ақпараттық  және  коммуникациялық  технологиялар  деп  дербес, 

бұқаралық және өндірістік коммуникациялар кезінде ақпаратты дайындауға, 

өңдеуге  және  жеткізуге  байланысты  объектілер  кешенін,  іс-қимылдар  мен 

69 

 

ережелерді,  сондай-ақ  аталған  процестерді  интегралды  қамтамасыз  ететін 

барлық технологиялар мен салаларды түсіну ұсынылады. 

Ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар балаларда оқуға деген мотивация 

іс  жүзінде  жоқ  немесе  өте  төмен.  Бүгін  бұл  мәселені  шешуге  ақпараттық 

технологиялар  көмектеседі.  Түс,  қозғалыс,  дыбыс  –  баланың  назарын  ұзақ 

ұстап тұратын, оқыту процесін саналы ететін факторлар. 

Ақпараттық  технологияларды  пайдалану  педагогтарға  балалар  үшін 

қызықты  жұмыс  жасауға,  оны  жаңа  мазмұнмен  толтыруға,  оқыту  процесін 

неғұрлым  тиімді  және  практикалық  бағыттауға  көмектеседі.  ЕБҚ  бар 

баланың  бұрын  қолжетімсіз  болған  білім,  іскерлік,  қарым-қатынас 

формалары, ойындар қолжетімділігі оған өз күштеріне сенім береді.  

Ерекше білім берілуіне қажеттіліктері бар балаларды оқыту барысында 

психологтар түрлі сенсорлық жүйелердің: визуалды, дыбыстық және әсіресе 

кинестетикалық жүйелердің жұмыс істеуіне байланысты баланы қабылдауын 

дамытуды  ұсынады.  Кинестетикалық  жүйе  моторлы  жадпен  байланысты 

және  баланың  дағдыларын  автоматтандыруға,  яғни  сананың  деңгейіне 

ауыстыруға көмектеседі. 

Мұғалімнің  арсеналында  интерактивті  тақтаның  пайда  болуы, 

интерактивті жабдықты қолданумен дәстүрлі әдістемелердің үйлесімі ерекше 

білім берілуіне  қажеттіліктері бар балаларды оқытуда көптеген мәселелерді 

шешуге көмектеседі. 

Интерактивті тақта – бұл компьютер мен проектордан тұратын жүйенің 

бір  бөлігі  ретінде  жұмыс  істейтін  сенсорлы  экран.  Интерактивті  тақта  оқу 

процесін ұйымдастыруда ыңғайлы құрал болып табылады.  

Интерактивті  тақтаның  ерекшелігі  –  оқытудың  түрлі  стилдерін  жүзеге 

асыруға көмектесетін тактильді басқару. Тақта компьютерлік тінтуір сияқты 

саусақтардың жанасуына жауап береді. 

Smart Board технологиясы негізіндегі  әдістемелік білім беру шешімдері 

баланың  табиғи  психофизиологиялық  мүмкіндіктеріне  сүйенуге  мүмкіндік 

береді.  Басқа  компьютерлік  құралдардан  айырмашылығы  бұл  қолдың 

функционалдық мүмкіндіктерін тарылтпайды, оны басқару нүктесін (тінтуір) 

ұстап  тұруға  арналған  қарапайым  құрылғыға  айналдырмайды,  контактінің 

басқа  да  көптеген  тәсілдерін  ұсынады.  Адамның  кинезиологиялық  қозғалу 

белсенділігі, бұлшықет пластикасы дамуы мүмкін, ал қажет болған жағдайда 

резистивті  типті  интерактивті  тақталардың  ерекшеліктері  арқылы  түзетілуі 

мүмкін. Моториканы дамыта отырып, біз көптеген психикалық процестердің 

қалыптасуына 

алғышарттар 

жасаймыз. 

Ғалымдар 

қолдың 

манипуляцияларының  жоғары  жүйке  қызметінің  функциясына,  сөйлеу, 

ойлау,  есте  сақтау,  зейіннің,  қабылдаудың  дамуына  оң  әсерін  дәлелдеді. 

Дамытушылық  жұмыс  қозғалыстан  ойлауға  бағытталған.  Саусақтардың 

оқшауланған қозғалысы қолдан келетін балалар –сөйлейтін балалар. 

Осылайша,  интерактивті  тақта  –  саусақ  моторикасын,  тактильді 

70 

 

қабылдауды  дамыту  бойынша  түзету  жұмыстарын  жалғастыруға;  моторлы 

ыңғайсыздықты, қозғалыстың дәлсіздігін жеңуге арналған құрал. 

Егер баланың материалды игеруі тек қана көру және тыңдау түрінде іске 

асып жатса, онда бір нәтижеге ғана қол жеткізіледі және тиісінше бір болжам 

алынады.  Егер  адам  ақпараттың  ағынын  пассивті  жұтып,  онымен 

динамикалық  өзара  іс-қимыл  жасаса,  яғни  интерактивті  болса,  бұл  мәдени 

ортамен  әдепті  байланысты  болса,  онда  біз  өзге  нәтижені,  яғни  өзге 

перспективаны болжай аламыз. 

Барынша  серпінді  және  икемді  процесс  жеке  тұлғаның  ерекшеліктерін 

көрсетеді.  Егер  нақты  оқушының  өмір  қарқыны  мен  ырғағын  электрондық 

техникамен, интерактивті тақтамен қолдау мүмкін болса, онда мұны қолайлы 

фактор деп есептеуге болады. 

Smart  Board  тақтасымен  ұсынылған  интерактивті  технологиялар 

бағдарламаның  технологиялық  мүмкіндіктерін  пайдалана  отырып,  түрлі 

жағдайларды жасауға мүмкіндік береді. Олар ең қарапайым және өте күрделі 

болуы  мүмкін.  Бірақ  олардың  бәрі  маңызды  сапамен  ерекшеленеді  –  тез 

өзгеруі  мүмкін.  Экран  пердемен  ашылып-жабылуы  мүмкін;  түсін  өзгертуі 

мүмкін;  әртүрлі  объектілерді  көрсетіп-жасыруы  мүмкін  және  т.б.  –  мұның 

бәрі  бір  команда  беру  арқылы  қолжетімді!  Жоғалу  және  пайда  болу  – 

ойынның маңызды элементі. 

Мұндай  сиқырлы  мүмкіндіктер  көп,  баланың  тақтада  жұмыс  істеуіне 

және  оның  өз  мотивациясының  пайда  болуына  жеткілікті.  Мұндай 

тапсырмалар  ЕБҚ  бар  білім  алушылардың  психофизикалық  даму 

ерекшеліктерін  және  мүмкіндіктерін  ескере  отырып,  әрбір  педагогпен  өз 

пәніне  әзірленуі  мүмкін  және  өзіндік  әдістемелік  электрондық  банкке 

жинақталуы мүмкін. Ол банк табылған мысалдарды пайдалану және оларды 

пайдалану кезіндегі алынған әсерлерге қарай толығып отыратын болады. 

Оқыту процесінде интерактивті тақта қолданылады: 

-  сыныпта  қарапайым  жұмысқа  арналған  тақта  ретінде  (тек  бор 

электронды қарындашпен ауыстырылды); 

- 

оқылатын 

оқу 

ақпаратын 

визуализациялауға 

арналған 

демонстрациялық экран (слайдтар, көрнекі материалдар, фильмдер көрсету); 

- 

интерактивті  құрал  ретінде  –  сандық  түрде  дайындалған 

мамандандырылған  бағдарламалық  қамтамасыз  етуді  қолдану  негізінде 

жұмыс істеу. 

Интерактивті  тақталарды  және  басқа  да  интерактивті  жабдықтарды 

қолдану  айтарлықтай  пайда  әкеледі,  бірақ  оқытудың  әдістемелік  тәсілдерін 

ауыстыруды  талап  етеді.  Сонымен  қатар  ақпараттық  технологияларды 

қолдану  арқылы  сабақ  өткізу  мұғалімнен  қолданушылық  шеберлік  пен 

дағдылардың  болуын,  компьютер  мен  мультимедиялық  қосымшаларды 

меңгеру дағдыларын талап етеді. 

Білім  беру  ұйымдарында  интерактивті  технологияларды  пайдалану 

71 

 

саласында педагогтарға әдістемелік қолдау көрсетуді ұйымдастыру қажет. 

Білім беруге интерактивті тақталарды нәтижелі енгізу үшін әдістемелік 

материалдармен, 

сапалы 

бағдарламалық 

қамтамасыз 

етумен, 

оқытушылардың біліктілігін арттыру курстарымен қолдау көрсетілген жақсы 

құрылған  әдістеме  талап  етіледі.  Компьютерлік  технологияларды  тек 

әдістемелік  білім  мен  біліктіліктің  жеткілікті  деңгейіне  ие  мұғалім  ғана 

қолдана алады. 

Педагогтар  ақпараттық-коммуникациялық  технологияларды  сенімді 

игеру,  компьютерлік  және  проекциялық  жабдықтарды,  сандық  білім  беру 

ресурстарын  сауатты  және  тиімді  пайдалану  үшін  АКТ-ны  қолдану 

саласында  мұғалімдерді  әдістемелік  қолдаудың  мектепішілік  жүйесі 

ұйымдастырылуы тиіс. Оның қызметінің негізгі бағыттары: 

- 

мектептің 

мақсатты 

қондырғыларына 

және 

мұғалімдердің 

қажеттіліктеріне  сәйкес  АКТ  саласында  жаңа  құзыреттіліктерді  жетілдіру 

және сатып алу бойынша педагогтар топтарымен практикалық сабақтар мен 

семинарлар өткізу; 

-  өз  қызметінде  АКТ  құралдарын  пайдалану  мәселелері  бойынша 

педагогтарға тұрақты негізде жеке әдістемелік және консультациялық көмек 

көрсету; 

- білім беру қызметінде ақпараттық технологияларды қолданудың қолда 

бар және алынған тәжірибесін тарату; 

-  пайдалы  web-сервистер  нарығын  және  қолжетімді,  еркін  таратылатын 

сандық білім беру ресурстарын және бағдарламалық жасақтамаларды,  басқа 

да ақпаратты зерттеу.  

Ең алдымен, мұғалімдермен жұмыста ұстанымды анықтап алу қажет: өз 

көзқарасын  таңбау  қажет,  жалпымен  қабылданған  амалдар  туралы  жар 

салмау  қажет,  керісінше,  мұғалімге,  мәселені  шешуге  өзіндік  амалдарды 

табуға мүмкіндік беретін жағдайлар жасау қажет.  

Мектепте  АКТ-ны  қолдану  саласында  мұғалімдер  мен  тәрбиешілерге 

әдістемелік қолдау көрсетудің мектепішілік жүйесі шеңберінде практикалық 

сабақтар мен оқыту семинарлары ұйымдастырылды. Аталған іс-шаралардың 

мақсаты  –  педагогтарда  заманауи  интерактивті  жабдықтарды  пайдалана 

отырып білім беру процесін ұйымдастырудың құзыреттілігі мен дағдыларын 

қалыптастыру. Мақсатты жүзеге асыру үшін міндеттер шеңбері анықталды: 

-  педагогтарды  білім  беру  процесінде  қолданылатын  интерактивті 

жабдықтардың әртүрлілігімен таныстыру; 

- интерактивті жүйенің негізгі мүмкіндіктерін оқу; 

-  білім  беру  проецесінде  интерактивті  тақтаны  қолдану  тиімділігін 

көрсету; 

- әртүрлі сабақ түрлері мен кезеңдерінде бағдарламалық қамтамасыз ету 

арқылы  құрылған  электронды  дидактикалық  материалдарды  қолдану 

тәсілдерін көрсету; 

72 

 

- бағдарламалық қамтамасыз етудің негізгі мүмкіндіктерін зерделеу; 

-  бағдарламалық  қамтамасыз  ету  арқылы  электронды  дидактикалық 

материалдарды жасау тәсілдерін көрсету; 

-  интерактивті  тақтаны  қолдану  арқылы  сабаққа  дайындық  алгоритмін 

қарастыру. 

АКТ-ны  пайдаланудың  бірыңғай  әдістемелік  жүйесін  құру  процесі 

үздіксіз даму сатысында болуы керек. 

Әдістемелік  қолдау  жүйесінің  жұмыс  істеу  тиімділігінің  көрсеткіші 

мектеп 

педагогтарының 

түрлі 

деңгейдегі 

іс-шараларға 

қатысуға, 

әріптестеріне жұмыс тәжірибесін беруге дайындығы болып табылады. 

Бүгінгі  таңда  білім  беру  процесіне  білім  беру  сапасын  арттыру  үшін 

әртүрлі  әдістерді,  жұмыс  түрлерін  және  білім  берудің  заманауи 

технологияларын  ғана  емес,  сонымен  қатар  техниканың  заманауи 

жетістіктерін  –  мультимедиа,  интерактивті  тақта,  компьютерлерді  қолдану 

қажет.  Білім  беру  процестеріне  интерактивтік  технологияларды  енгізу  білім 

беруді ақпараттандырудың негізгі сәттерінің бірі болып табылады. 

Қорыта  келе,  жоғарыда  айтылғандарды  есепке  алсақ,  төмендегіше 

тұжырымдауға болады: 

-  интерактивті  тақта  білім  беру  процесінің  сапасын  арттырудың  тиімді 

құралы болып табылады; 

-  интерактивті  тақта  дәстүрлі  ақпараттандыру  құралдары  мен 

бағдарламалық қамтамасыз ету мүмкіндіктерін белсенді кеңейтеді; 

-  интерактивті  тақта  сабақты  жобалау  бойынша  ақпараттандырудың 

басқа құралдарына қатысты бірегей мүмкіндіктерге ие; 

- білім беру мекемелерінде интерактивті тақтаны қолдану оқушылардың 

және педагогтардың жұмысының мотивациясы мен тиімділігін арттырады; 

-  интерактивті  тақтаны  пайдалану  арқылы  оқытудың  табыстылығы, 

шығармашылық  белсенділікті  және  пәнмен  әуестенуді  дамыту  қамтамасыз 

етіледі; 

-  сабақта  интерактивті  тақтаны  пайдалану  уақытты  едәуір  үнемдейді, 

балалардың меңгеретін ақпарат көлемін арттыруға мүмкіндік береді, олардың 

ойлау  және  шығармашылық  белсенділігінің  дамуын  ынталандырады, 

сыныпта тұрған барлық оқушыларды жұмысқа қосады. 

Интерактивті  тақтаны  пайдалану  кезінде  сабақты  алдын  ала  дайындау 

уақыты бірінші кезеңде сөзсіз ұлғайып келе жатқанын атап өткен жөн, алайда 

мұғалімдер жасаған әдістемелік база біртіндеп жинақталып, бұл одан әрі осы 

дайындықты айтарлықтай жеңілдетеді. 

Ерекше  білім  берілуіне  қажеттіліктері  бар  оқушыларды  оқыту  үшін 

жағдайлар  жасауға  іс-шаралар  кешенін  жүзеге  асыру,  оның  ішінде 

ақпараттық-технологиялық  инфрақұрылымды  қамтамасыз  ету,  АКТ-ны  оқу 

бағдарламасына  кіріктіру  және  арнайы  білім  беруде  АКТ-ны  қолдану 

бойынша педагогтарды даярлау жолымен қол жеткізуге болады. 

73 

 

Оқу-әдістемелік  процесте  АКТ-ны  пайдаланудың  артықшылықтары 

жаңа технологиялардың коммуникация және өзара іс-әрекет процесін жолға 

қоюға,  білім  беру  ресурстарына  барынша  ыңғайлы  форматта  қол  жеткізуге, 

сондай-ақ мотивацияны арттыруға көмектесуімен байланысты. 

Қазіргі  уақытта  арнайы  білім  беруде  компьютерлік  технологияларды 

пайдаланудың  тұжырымдамалық  негіздерінің  көптеген  әзірлемелері  белгілі. 

Арнайы  білім  берудің  әртүрлі  мазмұндық  салаларында,  мектепке  дейінгі 

және  мектепте  оқытудың  алғашқы  жылынан  бастап,  оны  жасына,  даму 

деңгейіне,  баланы  түзеу  оқытудың  кезеңдік  міндеттеріне  жауап  беретін  оқу 

қызметінің  құралы  ретінде  бірден  енгізу  компьютерлік  технологияларды 

кеңінен  пайдаланудың  әртүрлі  бағыттары  әзірленді.  Компьютерлік 

технологияларды қолданудың дефектологиялық мәні тек осы технологиялар 

базасында  ғана  мүмкін  болатын  оқытудың  жаңа  «айналма  жолдарын» 

әзірлеуден;  компьютерлік  жанама  педагогикалық  технологияларды  құрудан, 

баланы  дамытудың  әртүрлі  мазмұнды  желілеріне  қатысты  дамыту  мен 

оқытудың арасындағы теңгерімсіздікті анықтау мен жеңуден тұрады. 

Оқытудың  және  түзетудің  компьютерлік  технологиялары  дамуында 

ауытқулары  бар  баланы  мектепке  дейінгі  және  мектепте  оқытудың  барлық 

кезеңдерінде  әртүрлі  мазмұнды  салаларда  (әртүрлі  сабақтарда  және  жеке 

сабақтарда) қолданылуы мүмкін. 

Ерекше  білім  берілуіне  қажеттілігі  бар  оқушыларды  оқытуда 

компьютерлік технологияларды тиімді пайдалану үшін жағдайлар жасауға іс-

шаралар  кешенін  жүзеге  асыру,  оның  ішінде  ақпараттық-технологиялық 

инфрақұрылымды  қамтамасыз  ету,  АКТ-ны  оқу  бағдарламасына  кіріктіру 

және  арнайы  білім  беруде  АКТ-ны  қолдану  бойынша  педагогтарды  арнайы 

даярлау жолымен қол жеткізуге болады. 

АКТ-ны  қолдану  түзету-білім  беру  процесінің  төмендегі  бағыттардағы 

мүмкіндіктерін айтарлықтай арттырады: 

- білім, білік және дағды дамуының бастапқы деңгейінің диагностикасы; 

-  жаңа  біліктер мен  дағдыларды қалыптастыру  және  өмірлік  тәжірибені 

байыту арқылы тұлғаның дамуына көмек көрсету және түзету; 

- ақпаратқа қол жеткізуді жақсарту; 

-  өзара  іс-әрекет  жасау  және  коммуникацияны  жеңілдету  арқылы 

географиялық немесе әлеуметтік оқшаулауды жеңу. 

Арнайы білім  беруде  АКТ-ны  қолдану  саласы  өте  әртүрлі  болғанымен, 

оларды пайдалануда келесі негізгі бағыттарды атап өтуге болады: 

- компенсаторлы міндеттерді шешу үшін АКТ; 

- дидактикалық тапсырмаларды шешу үшін АКТ; 

- коммуникативтік есептерді шешу үшін АКТ. 

Басқа 

оқыту 

құралдарымен 

салыстырғанда 

компьютерлік 

технологиялардың артықшылықтары: 

- жеке оқыту мүмкіндігі; 

74 

 

- әрбір балаға жеке өзіне адекватты білім алу тәсілі мен қарқындылығын 

қамтамасыз ету мүмкіндігі; 

- өз бетінше өнімді қызмет мүмкіндігін ұсынуда; 

- градуирленген жүйелі көмекті қамтамасыз етуде; 

-  танымдық  процестің  ішкі  мотивациясын  тудыра  отырып,  оқыту 

процесінің қызықты болуын күшейтуде; 

-  берілген  материалға  кездейсоқ  элементтерді  енгізу,  жаттығуларда 

әртүрлілік  мақсатында  комбинациялар  мен  вариациялардың  шексіз  санын 

көрсету. 

Жұмыстың табысы көп жағдайда: 

-  кәсіби  ойлау  деңгейінде  мамандар  мен  педагогтар  оқытуға  «жаппай» 

компьютерлік  бағдарламаларды  ақыл-ойсыз  енгізу  қаупін  сезінетін  болады, 

себебі олар  қазіргі заманғы арнайы педагогиканың игілігі болып табылатын 

сараланған,  толық,  қадамдық  оқытудың  мағынасын  ығыстыратын,  ЕБҚ  бар 

балалардың дамуының ерекше ерекшеліктерін ескермей, құрылған; 

-  ЕБҚ  бар  балаларға  арналған  арнайы  бағдарламалық  өнімдерді  құру 

олардың  дамуының  жалпы  заңдылықтары  мен  ерекшеліктерін  ескеретін 

болады; 

-  оқытуда  компьютерлік  технологияларды  пайдалануға  мамандарды 

даярлау  және  қайта  даярлау  курсының  мазмұны  шектелмейді  және 

компьютерді машина ретінде басқаруға үйретуге теңестіріледі; 

-  мамандандырылған  бағдарламалық  өнімдер  міндеттерді  шешудің 

педагогикалық технологияларын қамтитын болады. 

Оқу  процесінде  АКТ-ны  қолдану  –  оқытудың  мотивациясын  арттыру 

тәсілдерінің  бірі.  АКТ  тек  білім  алушының  ғана  емес,  сонымен  қатар 

мұғалімнің  шығармашылық  тұлғасын  дамытуға  ықпал  етеді.  АКТ  басты 

адами  қажеттіліктерді  –  қарым-қатынас,  білім,  өзін-өзі  іске  асыруға 

көмектеседі.  Білім  беру  процесіне  АКТ-ны  енгізу  сабақтарды  өткізудің 

тиімділігін  арттыруға,  мұғалімді  жұмыстан  босатуға,  материалды  берудің 

тартымдылығын күшейтуге, тапсырмалар түрлерін саралауға, сондай-ақ кері 

байланыс түрлерін түрлендіруге бағытталған. 

АКТ-ны  пайдалану  материалды  визуалаумен,  оны  «жандандырумен», 

визуалды  саяхаттар  жасау  мүмкіндігімен,  өзге  тәсілдермен  көрсету  мүмкін 

емес  құбылыстарды  көрнекі  түрде  көрсету  мүмкіндігімен  байланысты 

дидактикалық  мүмкіндіктерді  ашады,  бақылау  және  тренинг  рәсімдерін 

біріктіруге мүмкіндік береді. 

«Дидактиканың  алтын  ережесі  –  көрнекілік»  (Ян  Коменский). 

Мультимедиа-жүйелер  дидактикалық  материалды  барынша  ыңғайлы  және 

көрнекі  етуге  мүмкіндік  береді,  бұл  оқуға  деген  қызығушылықты 

ынталандырады және білімдердегі олқылықтарды жоюға мүмкіндік береді. 

Инклюзия  жағдайында  мектептің  білім  беру  процесінде  АКТ-ны 

пайдаланатын мұғалім қызметінің негізгі бағыттары: 

75 

 

1. Электрондық тасымалдағыштарда ұсынылған оқу материалына шолу 

және  талдау.  Оқушылардың  жеке  қабілеттерін  ескере  отырып,  мазмұнды 

блоктарға осы материалды іріктеу және құрылымдау; 

2. Білім алушыларды оқу материалын меңгеруге ынталандыру тәсілдерін 

ойластыру; 

3.  Білім  алушыларға  компьютерде  жұмыс  істеу  дағдыларын  меңгеруге 

көмек  көрсету,  қарым-қатынастың  компьютерлік  түріне,  ақпарат  беру 

ерекшеліктеріне байланысты ерекше қиындықтарды қадағалау; 

4.  Бақылау  тапсырмаларын,  бағалау  критерийлерін,  қателерді  талдау 

тәсілдерін әзірлеу; 

5.  Білім  алушылардың  тұлғалық,  білім  беру,  коммуникативтік 

мәселелерін  шешуге  ықпал  етуге  бағытталған  оқу  курсын  оқу  барысында 

кеңес беруді ұйымдастыру; 

6.  Жалпы  топ,  сондай-ақ  әрбір  білім  алушының  жеке  жетістіктерінің 

динамикасын бақылау және бекіту. 

Акт-да  білім  алушылардың  білім  беру  нәтижелерін  бақылау  мен 

бағалаудың негізгі құралы тестілер мен тест тапсырмалары болып табылады, 

ол бақылаудың түрлі түрлерін: кіру, аралық және қорытынды бақылауларды 

жүзеге асыруға мүмкіндік береді. 

Тесттер  online  режимінде  (компьютерде  интерактивті  режимде 

өткізіледі,  нәтиже  автоматты  түрде  жүйемен  бағаланады)  және  offlain 

режимінде  (тесттің  электрондық  немесе  баспа  нұсқасы  қолданылады; 

нәтижелерді  бағалауды  мұғалім  түсініктеме  беріп,  қатемен  жұмыс  істейді) 

өткізілуі мүмкін. 

Ерекше білім берілуіне қажеттіліктері бар балаларды оқытудағы АК-ның 

мүмкіндіктерін пайдалану. 

«Саған айтады – сен ұмытасың. Саған көрсетеді — сен есіңде сақтайсың. 

Сен істесең — түсінесің» – бұл мәлімдеме ерекше білім берілуіне қажеттілігі 

бар  балаларға  арналған  оқу  процесінде  ақпараттық  технологияларды 

пайдалану қажеттігіне тағы да сендіреді. 

Ақпараттық  технологиялар  балаларды  оқыту  мүмкіндіктерін  кеңейтеді 

және  ерекше  білім  берілуіне  қажеттіліктері  бар  балаларды  оқыту  кезінде 

әсіресе тиімді болуы мүмкін. 

Жеке  оқыту  кезінде  барлық  оқушылардың  және  бірінші  кезекте  оқуда 

қиындықтары  немесе  физикалық  ауытқулары  бар  оқушылардың  бірегей 

қажеттілігі ескеріледі. Оқушылардың оқуға деген жауапкершілікпен қарауын 

және  білім  мен  дағдыға  ие  болу  үшін  технологияларды  қолдану  ниетін 

дамыту  қажет.  Сондықтан  мектеп  әрбір  оқушының  қажеттіліктеріне 

бейімдеуге болатын арнайы мүмкіндіктер технологиясын ұсынуы тиіс. 

Қазіргі  заманғы  технологияларды  пайдаланып  оқыту  кезінде 

оқушыларға  бірдей  мүмкіндіктер  беруге  көмектесетін  арнайы  мүмкіндіктер 

мен  технологиялар  туралы  ақпаратты  Microsoft  корпорациясы  әзірледі. 

76 

 

Арнайы мүмкіндіктерді қолдау ақаулары бар оқушыларға көп ақпарат алуға, 

ДК  жұмысын  жеңілдетуге  мүмкіндік  береді.  Ыңғайлылық  пен  қауіпсіздік 

деңгейін  арттыру  баланы  оқытуды  неғұрлым  тиімді  етеді.  Осылайша,  осы 

функцияларды  қолдану  қоғамның  барлық  мүшелеріне  тең  мүмкіндіктерді 

қамтамасыз етудің тағы бір тәсілі болып табылады. 

Арнайы мүмкіндіктер технологиясы үш құрамдас бөліктен тұрады. 

Бағдарламалық  жасақтамаға  енгізілген  және  пайдаланушының  көру, 

есту,  қозғалыс,  сөйлеу  және  білім  беру  қажеттіліктеріне  сәйкес  өнімді 

баптауға  мүмкіндік  беретін  арнайы  мүмкіндіктер  немесе  параметрлер. 

Арнайы  мүмкіндіктер  параметрлеріне,  мысалы,  Windows  операциялық 

жүйесінде қаріп өлшемі мен түстерін және тінтуір көрсеткіш параметрлерін 

өзгерту жатады.  Microsoft Windows, Microsoft Office және Microsoft Internet 

Explorer  өнімдері  дыбыстық  және  көрнекі  ақпаратты  қабылдауды 

жеңілдететін  және  компьютермен  жұмыс  істеу  ыңғайлылығын  арттыратын 

бірқатар арнайы мүмкіндіктер мен параметрлерді қолдайды. 

Бір  немесе  бірнеше  бұзушылықтары  бар  пайдаланушылардың 

қажеттіліктеріне  сәйкес  болу  үшін  мұқият  іріктелетін  арнайы  мүмкіндіктер 

технологиясы  бар  өнімдер  (арнайы  жабдықтар  мен  бағдарламалық 

қамтамасыз ету). Мұндай өнімдерге көру қабілеті нашар пайдаланушы үшін 

экранды үлкейту бағдарламасын немесе білек ауруы бар пайдаланушы үшін 

эргономикалық пернетақтаны жатқызуға болады. 

Өнімдердің  арнайы  мүмкіндіктер  технологияларымен  операциялық 

жүйемен  және  өзге  де  бағдарламалық  қамтамасыз  етудің  үйлесімділігі.  Бұл 

өнімдердің  арнайы  мүмкіндіктермен  қалыпты  жұмыс  істеуінің  маңызды 

аспектісі. 

Инклюзия 

шарттарында 

математика 

сабағында 

ақпараттық-

коммуникациялық технологияларды қолдану. 

Елімізде  білім  беруді  жаңғырту  тұжырымдамасы  педагогтың  кәсіби 

дайындық деңгейіне, кәсіби қызмет объектілерін жобалаудың техникасы мен 

технологияларын  меңгеруге  сапалы  жаңа  көзқарасты  талап  етеді.  Білім 

берудегі  заманауи  ақпараттық-коммуникациялық  технологиялар  жағына 

басымдық  ауысуы  педагогикалық  теория  мен  оқу-тәрбие  процесінің 

тәжірибесіндегі елеулі өзгерістермен қатар жүреді. Бұл өзгерістер: оқытудың 

мазмұнын,  әдістері  мен  ұйымдастыру  нысандарын  жаңартуға;  жаңа  оқу 

нәтижелеріне  қол  жеткізуге  байланысты;  пән  мұғалімдерінің  АКТ 

құзыреттілігін  жаппай  қалыптастыру;  барлық  оқу  пәндерін  оқытуда 

компьютерді қолдану. 

Компьютерді  математика  сабағында  қолданғанда  кейбір  проблемалар 

пайда болды: 

-  бар  электрондық  басылымдардың  көпшілігі  «жабық»,  яғни  оқу 

процесінде мазмұнның жекелеген фрагменттерін пайдалану мүмкін емес: не 

бәрі, не ештеңе; 

77 

 

- кейде электрондық басылымдарды енгізуді әдістемелік қолдау жоқ. 

Мектепте  математика  сабақтарында  АКТ  мүмкіндіктерін  тиімді 

пайдалану  мәселесін  шешу  оқытудың  жаңа  құралдарын  іздестіруді  және 

құруды  талап  етті.  Адам  өзінің  табиғатына  қарай  көзге  көбірек  сенеді  және 

ақпараттың  үлкен  бөлігін  көрермендік  анализатор  арқылы  қабылдайды. 

Осыны ескере отырып, мультимедиалық презентацияларды қолдана отырып, 

дамуында  ауытқулары  бар  балаларды  көру  қабылдауын  жұмылдыруды, 

сонымен  қатар  көрнекі-бейнелі  ойлауды,  зейінді,  есте  сақтауды  дамыту 

бойынша  жұмысты  ұйымдастыруды,  оң  мотивация  жасау  қажет.  Танымдық 

іс-әрекетке  жағымды  мотивация  бұрын  оқушылар  кездестірмеген  ерекше 

сабақтарға деген қызығушылықтың нәтижесі болуы мүмкін. 

Презентациялар  материалдары  оқушылардың  психикалық,  физикалық, 

эмоциялық даму деңгейін ескере отырып, контингентіне бағытталған. Әрбір 

слайд  –  өзіндік  дидактикалық  бірлікті  қамтитын  оқу  эпизоды.  Олар  оқу  іс-

әрекетінің  түрлі  түрлері  мен  формаларын  қолдануға  мүмкіндік  береді: 

ақпарат  алу,  практикалық  тапсырмалар,  білім  деңгейін  бақылау  және  т.б. 

презентациялар  мазмұны  көрнекі  бейнелерді  жасауға  көмектеседі. 

Презентациялар 

сабақтың 

әртүрлі 

кезеңдеріне 

әдістемелік 

және 

дидактикалық  қолдауды  қамтамасыз  етеді.  Презентацияларды  қолдану 

оқушылардың танымдық қызметін белсендіруге мүмкіндік береді. 

Мультимедиялық сабақты жобалау кезінде (кез келген басқа сияқты) ол 

қандай мақсаттарды және міндеттерді, оқылатын тақырып бойынша сабақтар 

жүйесінде  қандай  рөл  атқаратынын,  оның  түрін,  құрылымын,  әдістерін, 

оқушылардың 

оқу 

іс-әрекетінің 

формаларын 

ойластырады. 

Оқу 

материалының  мазмұнына  АКТ  қолдану  мүмкіндігіне,  ақпаратты  экранға 

беру  формалары  мен  тәсілдеріне  талдау  жүргізу  қажет.  Мұндайда  сабақтың 

мақсатын ескерту қажет: 

- жаңа материалды зерттеу, жаңа ақпаратты ұсыну үшін; 

- өткенді бекіту, оқу шеберлігі мен дағдыларын пысықтау үшін; 

- алған білімдерін, іс жүзінде қолдану, қайталау үшін; 

- білімді жинақтау, жүйелеу үшін; 

- білімді, іскерлікті, дағдыларды бақылау үшін. 

Мультимедиялық  презентациялар  сабақтың  әртүрлі  кезеңдеріне 

әдістемелік және дидактикалық қолдауды қамтамасыз етеді. Тірек білімдерді 

өзектендіру  кезеңі  жаңа  білімді  жақсы  қабылдау  және  игеру  үшін  қажет. 

Тірек  білімдерді  өзектендіру  бойынша  барлық  ақпарат  белгілі  бір  слайд 

тізбектерімен,  анимацияны  пайдалана  отырып,  экранға  бейнелерді  берудің 

белгілі бір кезектілігімен ұсынылған. 

Көптеген  сабақтар  құрылымындағы  негізгі  элемент  жаңа  материалды 

зерттеу  болып  табылады.  Оған  сүйеніп  немесе  онымен  өзара  байланыста 

сабақта  қалған  мәселелер  шешіледі:  бекіту,  бақылау  және  т.б.  Математика 

пәнін  оқыту  барысында  ол  көбінесе  математикалық  ұғымдарды  оқу  кезінде 

78 

 

туындайтын проблемаларды шешуге байланысты. 

Бұл  ретте  үш  негізгі  кезеңді  атап  өтуге  болады:  қабылдауға  дайындық, 

жаңа материалды енгізу және алғашқы ұғыну. Жаңа материалды зерделеудің 

әртүрлі  тәсілдерінің  арасында  келесілерді  бөліп  көрсетуге  болады:  жаңа 

материалды  мұғалімнің  өзі  түсіндіреді  немесе  оқушылармен  бірлескен  іс-

әрекет барысында түсінеді. Осы тәсілдердің әрқайсысын таңдау, ең алдымен, 

мұғалімнің  жаңа  оқу  үшін  қанша  уақыт  бар  екендігіне,  оқушылардың  оны 

қабылдауға  дайындық  дәрежесіне  және  енгізілетін  ұғымдардың  мазмұнына 

байланысты. 

Әңгімені презентациямен көрсетудің үйлесуі қадамдық, өте толық жаңа 

материалды енгізуге мүмкіндік береді, бұл ЕБҚбар балалардың оны меңгеруі 

үшін  қолжетімді,  сондай-ақ  оқушылардың  назарын  оқу  материалының  аса 

маңызды  сәттеріне  аударуға  мүмкіндік  береді.  Жаңа  материалды  оқып-

үйрену кезеңінде оқушылар экранда не көрсететінін пассивті ойлап көрмеуге 

қол  жеткізу  керек.  Оқушылар  тек  білім  алып  қана  қоймай,  сонымен  қатар 

оларды  табу  үшін  таным  процесін  ұйымдастыруға,  сыныпта  осындай 

атмосфераны  құруға  тырысу  қажет.  Сабақта  жұмыс  балалардың  шынайы 

қызығушылығын тудыратын тірі әрекетке айналуы тиіс. 

Жаңа  материалды  зерттеу  үшін  әзірленген  презентация  оны  білімді  әрі 

қарай  бекіту  үшін  пайдалануға  мүмкіндік  береді.  Бұл  тақырып  бойынша 

сабақты жіберіп алған оқушылар үшін үлкен көмек. 

Әрине,  жаңа  материалды  оқу  кезінде  оны  меңгерумен,  яғни  оны 

түсінумен,  есте  сақтаумен,  қолдана  білумен  байланысты  мәселелер  ғана 

шешіледі.  Оқушыны  түсіну  үшін  тірек  білімді  өзектендіруге,  жаңа 

материалды  қадаммен  енгізуге  көп  көңіл  бөлу  қажет,  өйткені  ақпараттың 

үлкен көлемін балалар қиын қабылдайды. Оқылатын материалда ең бастысы 

есте  сақтау  үшін  презентацияларда  оны  майлы  шрифтпен,  курсивпен, 

рамкамен,  түспен  бөліп  алуды  қолдану  қажет.  Оқылатын  материалды 

оқушылар  әртүрлі  тапсырмаларда  қолдана  білуі  тиіс.  Сондықтан  жаңа 

материалды  енгізгеннен  кейін  презентацияларда  жаттығулар  сериясы 

ұсынылады. 

Жаңа  материалды  оқу  кезінде  оқушылардың  қызметін  басқару 

психологиялық-педагогикалық  заңдылықтарды  ескере  отырып  жүзеге 

асырылуы  тиіс.  Бұл  ретте  пассивті  қатысу  кезінде  көп  нәрсені  білім 

алушының  назарынан  тыс  қалдыратынына  ерекше  назар  аудару  керек. 

Толық,  бай  қабылдауға  белсенді  ойлау  қызметіне  әкеледі,  ол  материалмен 

танысу барысында, төмендегі шарттар сақталған жағдайда арта түседі: 

-  оқушы  материалмен  танысып,  осы  материалды  терең  түсінуге 

көмектесетін нақты тапсырманы орындайды; 

-  бұл  тапсырма  оқушының  ойлау  қызметінің  белгілі  бір  тәсілдерін 

(салыстыру, нақтылау және т.б.) қолдануға күш-жігерін жұмсайды); 

- бұл әдіс материалдың мазмұнына сәйкес келеді және қызмет неғұрлым 

79 

 

көп болса, соғұрлым күштірек белсендіріледі; 

-  оқушыда  тапсырманы  орындау  үшін  қажетті  білімі  және  осы 

қабылдауды қолдану дағдысы бар; 

- материал шамадан тыс жеңіл немесе өте қиын емес. 

Сабақ  қалай  құрастырылса  да,  көп  нәрсе  мұғалім  оған  қалай 

дайындалатынына  байланысты.  Ол  компьютерді  сенімді  меңгеріп  қана 

қоймай,  сабақтың  мазмұнын  біліп  қана  қоймай,  сонымен  қатар  оны  жақсы 

қарқынмен,  еркін,  оқушыларды  үнемі  танымдық  процеске  тарта  отырып 

жүргізуі  керек.  Ырғақтың  ауысуын  ойластыру,  оқу  іс-әрекетінің  түрлерін 

әртүрлендіру,  қажет  болған  жағдайда  үзіліс  жасау,  сабақтың  жағымды 

эмоциялық фонын қалай қамтамасыз ету керек. 

Сабақ барысында оқушылармен кері байланыс жасау керек. Ақпаратты 

балаларды  диалогқа,  болып  жатқан  жағдайларға  түсініктеме  беруге 

шақыратын  сауалдармен  қолдау  тиіс.  Бірде-бір  жағдайда  оқушыларды 

пассивті ойлаушыларға айналдыруға жол бермеңіз. 

Мультимедиялық  презентацияларды  қолдану  кезінде  үнемі  «қолды 

пульсте  ұстау»,  оқушылардың  реакциясын  көру,  өзгеретін  жағдайға  дер 

кезінде  жауап  беру  мүмкіндігім  бар.  Әсіресе  бұл  даму  деңгейі  танымдық 

қызметтің  жеткіліксіздігімен,  жұмыс  қабілеттілігінің  төмен  деңгейімен, 

зейіннің,  есте  сақтаудың,  эмоционалдық-тұлғалық  саланың  дамымауымен 

сипатталатын  ЕБҚ  бар  балалармен  жұмыста  маңызды.  Мұндай  балалармен 

жұмыс  баланың  белсенді  қызметін  ұйымдастыруды  көздейді.  Мұндай 

белсенділікті  тудыру  оңай  емес,  ол  үшін  оқушыға  ұсынылған  ақпаратты 

қабылдауға  арнайы  көңіл-күй  қажет.  Оқу  материалының  қол  жетімділік 

принципін  іске  асыру,  «жаңашылдық  әсерін»  қамтамасыз  ету  есебінен 

осындай балалардың танымдық белсенділігін дамыту  - өз міндеттерінің бірі 

деп  санаймын.  Әдістемелік  сауатты  құрылған  компьютерлік  презентацияны 

қолдана отырып, сабақ осы тапсырманы жақсы орындауға көмектеседі. 

Осындай сабақтар оқушылардың психикалық процестерін белсендіреді: 

назар,  есте  сақтау,  ойлау.  Танымдық  қызығушылықтың  жоғарылауы 

анағұрлым  белсенді  және  жылдам  жүреді.  Оқу  материалына  танымдық 

қызығушылық  барлық  уақытта  тек  жарқын  фактілермен  ғана  қол  жеткізе 

алмайды,  ал  оның  тартымдылығын  таңғаларлық  қиялға  түсіру  мүмкін  емес. 

К.Д.  Ушинский  қызықты  болу  үшін  пән  тек  қана  жартылай  жаңа,  ішінара 

таныс  болуы  керек  деп  жазды.  Жаңа  және  күтпеген  материал  оқу 

материалында  әрдайым  белгілі  және  таныс  материал  аясында  ұсынылады. 

Сондықтан  оқушылардың  танымдық  қызығушылығын  қолдау  үшін  таныс 

жаңа нәрсені көру қажет. 

Компьютерге  енгізілген  жалпы  ақпараттық  технологиялар  мен  тесттер, 

атап  айтқанда,  назар  аудару  және  қызығушылықты  дамыту  құралдарын 

пайдалану  есебінен  оқу  мотивациясын  арттыруға,  сабақта  уақытты  тиімді 

пайдалануға,  ойлау,  зейін,  есте  сақтау,  оқушыларды  дамытуға,  оқытудың 

80 

 

нәтижелілігін жақсартуға мүмкіндік береді. 

Қазіргі  уақытта  интерактивтілікті  күшейту  оқушының  өзін  оқыту 

процесіне  неғұрлым  қарқынды  қатысуға  әкеледі,  оқу  материалын  қабылдау 

және есте сақтау тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Ақпаратты компьютерлік 

ұсынудың үлкен мүмкіндіктері мектепте тек оқушыларды оқытуда ғана емес, 

сонымен 

қатар 

оқу 

процесін 

ұйымдастыруда 

да 

компьютерлік 

презентацияларды  қарқынды  пайдалануға  мүмкіндік  береді.  Сондықтан 

соңғы  жылдары  оқу-тәрбие  процесін  ұйымдастыруға  ақпараттық-

коммуникациялық  технологияларды  (АКТ)  енгізу  маңызды  міндет  болып 

табылады. 

Презентацияларды  іске  асырудың  бағдарламалық  құралдарының  бірі 

Microsoft  PowerPoint  офистік  қосымшасы  болып  табылады,ол  білім  беру 

процесіне  қатысушылардың  әртүрлі  іс-әрекеттерін  компьютерлік  қолдауды 

қамтамасыз етеді. 

Білім  алушыны  дыбыс  және  көру  бейнелерінің  келісілген  легін 

қабылдаған  кезде,  оған  ақпараттық  ғана  емес,  эмоциялық  әсер  ету 

қызықтырады  және  оқытуды  жеңілдетеді.  Мультимедиа  мультисенсорлық 

оқыту ортасын жасайды. Барлық сезім органдарын тарту дәстүрлі әдістермен 

салыстырғанда материалды меңгеру деңгейінің ерекше өсуіне әкеледі. 

Ақпаратты  кешенді  көрсетудің  аудиовизуалды  құралдарын  пайдалана 

отырып  оқыту  оқытудың  неғұрлым  қарқынды  нысаны  болып  табылады. 

Бейне,  графикалық,  мәтіндік  және  музыкалық-сөйлеу  ендірмелерінің 

көмегімен  жеке  диалогтық  байланыс  қарқынды  бола  түседі,  бұл  оқыту 

процесін  барынша  жеңілдетеді.  Әртүрлі  модальдық  ақпарат  ағындарын 

біріктіру мәселесін шешу (дыбыс, мәтін, графика, бейне) компьютерді білім 

мен  адами  қызметтің  кез  келген  саласы  бойынша  әмбебап  оқыту  және 

ақпараттық  құрал  ретінде  жасайды.  Бұл  кездейсоқ  емес,  өйткені  ЮНЕСКО-

ның деректері бойынша, аудиокөрініс кезінде қабылданатын ақпараттың тек 

12%-ы  ғана,  көзбен  шолып  алғанда  –  25%,  ал  аудиокөрініс  кезінде  65%-ға 

дейін сіңіріледі. 

Мектепте АКТ мүмкіндіктерін іске асырудың маңызды шарты: мектепте 

компьютерлік сыныпты жабдықтау, мүмкіндігінше жергілікті желінің болуы 

және  интернетке  шығу  мүмкіндігінің  болуы;  мұғалімнің  білім  беру 

процесінде АКТ-ны қолдануға дайындығы. 

Педагогикалық 

технологиялар 

арасында 

сабақта 

мұғалімнің 

инклюзивтік  тәжірибесінде  табысты  қолдана  алатындарды  атап  өтуге 

болады.  Оларды  ЕБҚ  бар  балаларға  бірлесіп  білім  беру  ұйымдарының 

міндеттері мен рөліне сәйкес жіктеуге болады. 

1.  ЕБҚ  бар  балаларға  бірлесіп  білім  беру  кезінде  академиялық 

құзыреттілікті  меңгеруге  бағытталған  технологиялар:  дифференциалды 

оқыту технологиялары, білім беру процесін дараландыру технологиялары. 

2. Білім беру процесінде балаларда пайда болатын оқу және мінез-құлық 

81 

 

қиындықтарын түзету технологиялары.  

3.  Әлеуметтік  (өмірлік)  құзыреттілікті  қалыптастыруға,  оның  ішінде 

қабылдауға, толеранттылыққа бағытталған технологиялар.  

4. Инклюзивті тәсілде жетістіктерді бағалау технологиялары.  

Олардың кейбірін егжей-тегжейлі қарастырайық. 

Білім беру процесін дараландыратын технологиялар 

Сабақта  оқу  жұмысын  ұйымдастырудың  жалпы  ережелері  мен 

тәсілдерін ұстана отырып, инклюзивті сынып мұғалімі баланың танымдық іс-

әрекетінің, 

мінез-құлықтың, 

коммуникацияның 

қандай 

да 

бір 

ерекшеліктерімен жұмысқа қосылуының қыр-сырын есте сақтау және ескеру 

қажет.  Жиі  мұндай  оқушы  бүкіл  сыныптың  қарқынына  толық  үлгере 

алмайды, тапсырмаларды оған қолжетімді деңгейде, бірақ сыныптастарының 

тақырыптың мазмұнын меңгеру деңгейінен төмен емес деңгейде орындайды. 

Оқытуды дараландыру үшін кең мүмкіндіктер жеке қарқынмен өтетін дербес 

жұмыс  болып  табылады.  Дараландыру  бұл  жерде  оқушыларға  бірдей 

тапсырмалар  емес,  жеке  ерекшеліктеріне  байланысты  өзгеріп  отыратын 

тапсырмалар берілуі арқылы көрінеді.  

Сабақта  жеке  жұмысты  ұйымдастыру  кезінде  тапсырмаларды 

карточкада, дәптерде орындау кезінде баланың ерекшеліктерін ескеру қажет. 

Ғылымда  білім  беру  процесінде  пайдалануға  болатын  жеке 

ерекшеліктерді  жіктеудің  көп  түрі  бар.  Мысалы,  психологтар  балалардың 

ақпаратты  қабылдау  тәсілдері  бойынша  жеке  тапсырмаларды:  аудиалдар, 

визуалдар және кинестетиктер үшін деп бөлуді ұсынады. 

Тапсырмалар визуалға ашық, әдемі бояулы суреттер салынған карточка 

түрінде ұсынылады. 

Аудиалға оқылған тапсырманы жақсы қабылдау үшін мұғалім дауыстап 

оқып  шығу  керек.  Аудиалдар  мәтінді  бірнеше  рет  қайталанған  кезде  жақсы 

есте сақтайды. 

Кинестетик  заттармен  манипуляцияға  бағытталған  тапсырмаларды 

орындайды.  Мысалы,  сандарды  салыстырғанда  есептеу  таяқшаларымен 

жұмыс істеуге болады.  

Мұғалім оқушылардың қабілеттері мен білім деңгейін өзі анықтап, соған 

сәйкес  тапсырмалар  беріп,  оларды  «күшті»  және  «әлсіз»  оқушылар  деп 

саралап,  сол  арқылы  оқушының  белгілі  мәртебесін,  оның  сыныптағы 

жағдайын  өзі  бекітеді.  Бұл  орынды  өзгерту,  өз  мәртебесін  өзгерту,  жоғары 

сатыға  ауысу  мүмкіндігі  мұғалімдерге  байланысты.  Бұл  жағдайда  оқушы  – 

ерікті орындаушы, оған пассивті рөл бөлінеді. Мұғалімнің балалардың жеке 

ерекшеліктерін  есепке  алуы,  оның  оқу  процесін  жоспарлауы,  нәтижелерді 

бағалауы  оқушының  өз-өзін  еркін  танытуына,  оқу  қызметінің  субъектісі 

болуына  мүмкіндік  бермейді.  Бұл  қарама-қайшылық  түсінікті  әрі 

технологиялық  деңгейлерде  шешілуі  тиіс.  Бұл  қарама-қайшылықты  шешу 

үшін  баланың  жеке  ерекшеліктері  ескерілген  «жеке  көзқарас»  ұғымының 

82 

 

және «оқытуды дараландыру» ұғымының арасына айырмашылық енгізіледі. 

Оқытуды  дараландыру  –  бұл  оқыту  процесінде  баланың  субъектілік 

ұстанымын барынша іске асыру үшін білім беру жағдайларын ұйымдастыру, 

яғни олардың оқытудың мақсаттары мен міндеттерін ұғыну, оқу материалын 

таңдау  мүмкіндігі,  оқу  міндеттерін  шешудің  нысандары  мен  әдістері. 

Осылайша,  белсенділік  пен  субъектілік  мұғалімнің  полюстерінде  де, 

оқушының полюстерінде де орын алады.  

Мұғалім  бұл  жағдайда  оқушы  мақсат  қоя  алуы,  міндеттерді 

қалыптастыруы,  оқу  міндеттерін  шешу  тәсілдерін  анықтауы,  өзінің  оқу  іс-

әрекетінің  нәтижесін  бағалай  алуы  үшін  жағдай  жасайды.  Мұндай 

дараландыру  процесі  денсаулық  мүмкіндігі  шектеулі  бала  үшін  де,  оның 

нормативтік дамып келе жатқан құрдастары үшін де маңызды. Дараландыру 

принципі  сыныптың  барлық  оқушылары  үшін  тең  мүмкіндіктер  жасауға 

мүмкіндік  береді,  осылайша  практикада  инклюзивтік  көзқарас  жүзеге 

асырылады.  

Технологиялық деңгейде  дараландыру  принципі  әртүрлі  педагогикалық 

тәсілде жүзеге асырылады: жеке тұлғаға бағытталған педагогика, Step by step 

педагогикасы,  қолдау  педагогикасы,  оқытудағы  рефлексивті-әрекеттік  тәсіл, 

жобалық қызмет технологиялары, тьюторлық қолдау технологиялары.  

Білім  беру  процесіне  сараланған  көзқарасты  жүзеге  асыру  келесі 

факторларға  негізделген:  оқытудың  дәстүрлі  ұжымдық  түрлері  мен  оқу 

материалын меңгерудің жеке сипаты арасындағы қайшылықтар; материалды 

меңгеруге 

дайындықтағы 

айырмашылықтар; 

оқушылардың 

қызығушылығының әртүрлі деңгейі; оқуға деген жағымсыз қарым-қатынасты 

жеңу  қажеттілігі  және  т.б.  Селевко  дифференциалды  оқытуды  оқу-тәрбие 

процесін  ұйымдастыру  нысаны  ретінде  қарастырады,  онда  мұғалім  бір  топ 

оқушылармен жұмыс істейді, онда олардың оқу процесінде маңызды жалпы 

қасиеттерінің бар болуын ескере отырып құрылған. 

Оқытудың деңгейлеп саралау технологиясы балалардың бағдарламалық 

материалды  меңгеру  деңгейімен  байланысты.  Бұл  технологияда  танымдық 

қызметті  басқару  әрбір  оқушының  жеке  мүмкіндіктері  мен  қабілеттерін 

шағын  топтар  жүйесі  арқылы  оқыту  мақсатында  жүзеге  асырылады. 

Мұғалімнің  әлсіз  оқушыға  саралап  көмек  көрсету  және  қиын  балалармен 

күшті,  тиімді  жұмыс  істеуге  көңіл  бөлу  мүмкіндігі  пайда  болады.  Сыныпта 

оқушылардың  оқу  материалын  меңгеру  (В.В.  Воронкова,  П.Г.  Тишин,  В.В. 

Эк,  Е.А.  Ковалева  және  т.б.)  мүмкіндіктеріне  байланысты  үш  топ  бөлінеді. 

Бірінші  топқа  сыныпта  табысты  оқитын  оқушылар  кіреді.  Олар  негізінен 

мұғалімнің  фронтальды  түсінігін  түсінеді,  оқылатын  материалды  есте 

сақтайды. Екінші топқа бағдарламалық материалды қиын игеріп, мұғалімнің 

көмегін  қажет  ететін  оқушылар  жатады.  Оқушылар  үшін  жаңадан  оқитын 

материалды  жеткіліксіз  түсіну  тән.  Олар  қосымша  түсініктеме  қажет. 

Олардың дербестігі төмен. Бұл оқушылардың материалды меңгеру қарқыны 

83 

 

бірінші топқа жатқызылған балаларға қарағанда айтарлықтай төмен. Осы топ 

оқушыларының  жалпылау  қабілеті  айтарлықтай  төмендеді.  Бұл  оқушылар 

пәндер  бойынша  «3»  деген  бағаға  ие.Үшінші  топты  бағдарламалық 

материалды  ең  төмен  деңгейде  меңгерген  оқушылар  құрайды.  Білім  олар 

механикалық  меңгереді,  тез  ұмытылады.  Олар  басқа  оқушыларға  қарағанда 

білім  мен  іскерліктің  едәуір  аз  көлемін  игере  алады.  Үшінші  топқа  айқын 

психофизикалық дамымаған оқушылар жатады. 

Бөлінген  топтардың  барлық  оқушылары  әр  түрлі  топтағы  оқушыларға 

көмек  көрсетудің  түрлі  түрлерін,  оқытудың  әдістері  мен  тәсілдерін  түрлі 

модификациялауды көздейтін дифференциалды тәсілді қажет етеді.  

Оқушылардың  жеке  ерекшеліктерін  ескере  отырып  оқыту  әр  сабақта 

орын алады. Мысалы, оқу сабағында әртүрлі оқушыларға әр түрлі жазылым 

түрлері ұсынылады: біреу «мәтінге жақын» деп айта алады, біреу суреттерге 

сүйеніп  айтып  бере  алады,  бірақ  қайта  жазылмайтын  балалар  да  бар.  Бұл 

жағдайда мұғалімдер иллюстрацияларды-слайдтарды пайдалана алады, онда 

суреттерден басқа жіберілген сөздер бар мәтін бар. Оқушы оларды еске алып, 

өз әңгімесіне салулары керек. Осындай жұмыстардан кейін көптеген балалар 

суреттерге  сүйеніп  қайта  болжауға  көшуде,ал  келесі  мақсат  –  «мәтінге 

жақын». 

Математика 

сабағында 

дифференциация 

әртүрлі 

деңгейдегі 

тапсырмаларда  айқын  көрінеді.  Тапсырмаларды  шешу  және  құрастыру 

кезінде бірінші топ оқушыларына тапсырма құрастыру және оны шешу қажет 

суреттер  ұсынылады.  Сондай-ақ  олар  міндетті  рәсімдеумен  де  айналысады. 

Әрине, мұғалім оқушылардың жұмысын қатаң қадағалайды. Тапсырмаларды 

құрастыра алмайтын балаларға мұғалім жетекші сұрақтарды қояды. 

Екінші 

топ 

оқушыларының 

карточкада 

суреттерден 

басқа, 

тұжырымдалған міндеті бар және бұл тапсырманы шешу ұсынылады.  

Үшінші  топқа  сурет,  тапсырманы  тұжырымдау  және  дұрыс  жауап 

нұсқаларынан таңдау ұсынылады. 

Екінші және үшінші топтағы балалар тапсырманы мұғалімнің көмегімен 

рәсімдейді немесе тақтада үлгерімі жақсы оқушы жұмыс істейді. 

Функционалдық  дифференциация  технологиясы  –  функцияларды  бөле 

отырып,  топтарда  жұмысты  ұйымдастыру,  яғни  әрбір  бала  өз  тапсырмасын 

орындай  отырып,  жалпы  нәтижеге  өз  үлесін  қосқан  кезде,  бұл  ретте 

оқытудағы  қиындықтары  бар  балаға  қосымша  материалдарды  ұсынуға 

болады (мысалы, егер сөйлем құру қажет болса, бала алдын ала дайындалған 

сөздерді-карточкаларды  пайдаланады,  оларды  қажетті  ретпен  орналастыру 

қажет,  тапсырманы  шешу  кезінде  —  шартты  дайын  қысқаша  жазу  қажет). 

Топта жұмысты ұйымдастыру баланың мүмкіндіктерін түсіну негізінде оның 

толық  қосылуын  болжайды  (мысалы,  ол  калькуляторды  пайдалана  отырып 

есептерді  тексере  алады,  қажетті  көрнекі  материал  —  суреттерді, 

тапсырманың  мазмұнын  бейнелейтін  схемаларды  таңдай  алады).  Мұндай 

84 

 

топта  біреу  көшбасшы  қызметін  өзіне  алады,  біреу  белгілі  бір 

тапсырмаларды  орындайды,  біреу  жұмыс  уақытын  қадағалайды,  біреу 

қажетті  ақпаратты  іздейді,  біреу  материалды  басқа  топтарға  ұсынады. 

Инклюзивтік  сыныптағы  сабақта  топтық  жұмыс  тиімділігінің  негізгі 

критерийі  табысқа  бағдарлану  емес  –  «кім  көбірек  және  күштірек», 

керісінше,  келісімділікке,  өзара  көмек  көрсетуге,  қолдауға,  бірлескен 

шешімдер  қабылдауға,  жағдайлардан  шығу  бойынша  ымыралы  шешімдер 

мен т.б. болып табылады. 

Аралас  дифференциация  технологиясы  (жиынтық  топтар  моделі)  – 

қызығушылықтары  бойынша  және  даму  деңгейі  бойынша  оқытуды 

саралаудың екі түрінің біріккен формасы.  

Оқу пәндерін оқу үшін барлық сынып параллель қайта топтастырылады. 

Үш  жиынтық  топ  құрылады.  Осы  оқу  пәніне  (мысалы,  математикаға) 

қызығушылық  танытқан  және  осы  бағытта  айтарлықтай  жоғары 

көрсеткіштері  бар  балалар  озық  деңгейдегі  бір  жиынтық  топқа  (уақытша 

гомогенді  класс)  біріктіріледі.  Деңгейлік  дифференциация  принципі 

бойынша  параллельдің  қалған  оқушыларынан  (базалық  стандарт  тобы  және 

күшейтілген  педагогикалық  қолдау  тобы)  тағы  екі  жиынтық  топ  құрылады. 

Параллель  үшін  оқу  бағдарламасының  үш  нұсқасы  әзірленеді.  Біріншісі 

қызығушылық  бойынша  топ  шеңберінде  жұмыс  істейді  және  алдыңғы 

қатарлы деңгейге ие; екінші және үшінші нұсқалар үшін бұл пән «қызықты» 

деп таңдалмайды және басты мақсат – оқытудың міндетті нәтижелеріне қол 

жеткізу болып табылатын топтарда іске асырылады. 

Білім  беру  процесінде  балаларда  пайда  болатын  оқу  және  мінез-

құлықтық қиындықтарды түзету технологиялары – бұл арнайы логопедиялық 

технологиялар  мен  арнайы  педагогиканың  технологиялары,  (сурдо-  және 

тифлопедагогика 

технологиялары), 

оқу 

қиындықтарын 

түзетуде 

нейропсихологиялық тәсіл технологиялары (А.Р. Лурия, Л.С. Выготский, Дж. 

Хинд,  Т.В.  Ахутина,  Н.М.  Пылаева,  Т.Ю.  Хотылева),  есту  қабілеті 

зақымдалған  балалардың  сөйлеу  тілін  дамыту  және  қалыптастыру 

психологиялық-педагогикалық  жүйесінің  технологиясы  (Э.И.  Леонгард 

жүйесі),  (Applied  Behavior  Analysis)  АВА  мінез-құлқын  қолданбалы  талдау 

технологиясы және т.б.  

Л.С.  Выготский  –  А.Р.  Лурия  мектебінің  принциптерінде  құрылған 

оқыту  қиындықтарының  алдын  алуға  нейропсихологиялық  тәсілде  жалпы 

негіздер,  әртүрлі  психикалық  функциялардың  жеткіліксіз  қалыптасуымен 

байланысты  оқытудың  әртүрлі  қиындықтарын  жеңудің  нақты  әдістері  мен 

технологиялары бар.  

Нейропсихологиялық 

тәсіл 

мидың 

әртүрлі 

құрылымдарының 

үйлесімділігі,  үйлестірілген  қызметін  дамыту  мен  қалыптастыруға 

бағытталған.  Арнайы  әзірленген  қимыл-қозғалыс  жаттығулары  мен  дамыту 

ойындары  арқылы  психикалық  қызметтің  белгілі  бір  компоненттерін: 

85 

 

психикалық  қызметті  реттеу  және  бақылау,  моторлы  дағдылар,  көру,  есту, 

кеңістікті қабылдау және т.б. қалыптастыру ынталандырылады. 

«Есту  қабілеті  зақымдалған  балалардың  сөйлеу  тілін  қалыптастыру 

және  дамыту  жүйесі»  психологиялық-педагогикалық  технологиялары  (Э.И. 

Леонгард жүйесі).  

Зерттеулерде осы әдісті қолдану қалыпты есту қабілеті бар балалардың 

сөйлеу  дамуын  белсендіретінін  көрсетті.  Сондықтан  есту  қабілеті 

зақымдалған балалардың қарым-қатынасын ұйымдастыру және сөйлеу және 

сөйлеу  естілімі  қабілетін  қалыптастыру  бойынша  ұсынымдар  еститін 

балаларды  оқытуда  өте  пайдалы  болып  табылады.  Әдіс  инклюзивтік 

тәжірибеде де табысты қолданылады. 

ЕБҚ  бар  баланы  білім  беру  процесіне  қосуға  дайындауға  бағытталған 

шетелдік  технологиялар  арасында  АВА  -  қолданбалы  талдау  немесе  мінез-

құлық  модификациясы  сияқты  технология  кеңінен  қолданылады.  Бұл 

технология  баланы  өз  қажеттіліктерін  барынша  адекватты  көрсетуге 

үйретуді, оқу мінез-құлқының дағдыларын, негізінен жеке форматтағы өзара 

іс-қимыл  дағдыларын  үйретуді  көздейді.  АВА  жеке  және  топта  қолданған 

кезде олардың негізгі міндеттерінің бірі – бұл ЕБҚ бар баланы жалпы білім 

беру  кеңістігіне  қосу  үшін  қажетті  мінез-құлық  және  оқу  дағдыларын 

дамыту.  

Аутизмі бар балаларға арналған TEACCH бағдарламасы баланың ортаға 

бейімделуін, сондай-ақ баланың осы бейімделуін жеңілдететін ондағы тиісті 

өзгерістерді болжайды. 

ААС технологиясы (альтернативті аугментативті коммуникация) сөйлеу 

қабілеті 

зақымдалған 

балаларда 

қимылдарды, 

суреттерді, 

коммуникаторларды  және  т.б.  қолдана  отырып  қарым-қатынастың  жаңа 

дағдыларын  қалыптастырады.  Эрготерапия  сияқты  мұндай  бағыт  баланы 

қолмен  және  моторлы  жаңа  дағдылар  мен  сабақтарға үйретуге  бағытталған, 

баланы тәуелсіз өмірге дайындауды болжайды және сонымен қатар ортада — 

ойын,  тұрмыстық  және  оқу  материалдарын  жеңілдетілген  пайдалану  үшін 

бейімдеуді қарастырады. 

Балалардың 

әлеуметтік 

(өмірлік) 

құзыреттілігін 

дамытуға 

бағытталған технологиялар. 

Инклюзивті білім берудің негізгі нәтижелерінің бірі өмірлік дағдыларды 

немесе  әлеуметтік  құзыреттілікті  (өзара  іс-қимыл,  өзара  көмек,  нәтижелі 

қызмет  және  т.б.дағдыларды)  қалыптастыру  болып  табылады.  Әлеуметтік 

құзыреттілікті  арттыруға  бағытталған  технологиялардың  3  түрін  атап 

көрсетуге  болады:  әлеуметтік  дағдыларға  тікелей  үйрету;  еліктеу  арқылы 

әлеуметтік дағдыларды қалыптастыру, белсенділіктің топтық түрлерін, оның 

ішінде ойын түрлерін ұйымдастыру. 

Әлеуметтік  дағдыларға  тікелей  үйрету  кезінде  мұғалім  балаларды 

ережелер  мен  мысалдар  арқылы  дұрыс  мінез-құлыққа  үйретеді.  Ережелерді 

86 

 

қабылдау  барлық  балалар  үшін  өте  маңызды,  бірақ  ол  жеке  тәжірибесімен 

байланысты  саналы  болуы  тиіс.  Балалар  жаппай  немесе  топтар  бойынша 

жұмысқа кірісер алдында мұғалім сыныпта балалардың бір-бірімен өзара іс-

қимыл жасау ережелерін талқылай алады. Мысалы, «кезекпен сөйлеу», «бір-

бірін  тыңдау»,  «егер  бір  нәрсе  түсініксіз  болса,  сұрақ  қою».  Егер  даулы 

жағдай  орын  алса,  –  әрбір  балаға  өзін  қалай  ұстау  керек,  нені  негізге  алуға 

үйрету  өте  маңызды.  Мұғалім  бұл  өзара  іс-қимыл  процесін  реттей  алады. 

Ережелер  қарапайым  және  балаға  түсінікті  болуы  және  бір-біріне  қайшы 

келмеуі  тиіс.  Ережелерді  ұзын  тізіммен  енгізуге  болмайды.  Бір  мезгілде 

сыныпта  бір-екі  ережені  қабылдауға  болады.  Келесілерді  қабылданған 

ережелерді меңгергеннен кейін ғана енгізуге болады. 

Бала  ересек  немесе  бала  болсын,  басқа  адамды  бақылайтын  ережені 

жақсы  меңгереді.  Егер  ережені  ересек  адам  бұзса,  оны  бала  бұзған  секілді 

атап  өту  керек.  Ережені  орындау  үшін  оқушыларды  мақтау  керек.  Бала 

міндетті түрде өз қызметін оң нығайтуы тиіс. 

Еліктеу  арқылы  әлеуметтік  дағдыларды  қалыптастыру  қандай  да  бір 

салада  құзыретті  бала  басқа  балаларға  еліктеу  үшін  үлгі  болған  кезде 

балаларды  өзара  үйретуді  көздейді.  Еліктеу  арқылы  оқыту  кез  келген  бала 

үшін  маңызды,  бірақ  әсіресе  психикалық  дамуы  тежелген  балаларды  оқыту 

үшін,  аутистік  спектрі  зақымдалған  балалар  үшін  маңызды.  Сондықтан 

біртекті емес, гетерогенді топтарда оқыту тиімді деп саналады. Егер балалар, 

мысалы, дене шынықтыру сабағында оқыса, бір қарқынмен бір әрекет жасай 

отырып, баланың белгілі бір дағдысы тезірек қалыптасады. 

Кезекшілік,  мерекеге  дайындық,  оқу  топтарында  жұмыс  істеу, 

тапсырмаларды  орындауға,  мектепте  және  мектептен  тыс  қозғалуға  көмек 

көрсету  (көзі  көрмейтін  балалар  немесе  тірек-қимыл  аппараты  зақымдалған 

балалар  үшін  ұйымдастырылған)  секілді  белсенділіктің  топтық  түрлерін 

ұйымдастыруда, мұғалім: 

- балалардың тиімді әлеуметтік өзара іс-қимылына ықпал ететін топтық 

белсенділігін жоспарлайды;  

- топқа қатысушыларды таңдайды (яғни ЕБҚ бар балалар мен әлеуметтік 

құзыретті құрдастары); 

- бұл белсенділікті енгізеді;  

- іс-әрекет барысында қажет болған жағдайда өзара іс-қимыл идеяларын 

ұсынады. 

Д. 

Митчелл 

мектептегі  инклюзивті 

білім  берудің 

жетекші 

технологияларының  бірі  ретінде  өзара  (жұптық)  оқытуды  атайды.  Бұл  бір 

оқушы  мұғалімнің  бақылауымен  екіншісін  үйрететін  жағдай.  Өзара  оқыту 

қайталау  арқылы  дағдыларды  дамыту  қажет  болған  кезде  немесе  алған 

дағдылар  мен  білімді  бекіту  кезеңінде  пайдалы.  Бастапқы  оқыту  кезеңінде 

сирек  қолданылады.  Бұл  технология  оқытудың  басқа  әдістеріне  қатысты 

қосымша болып табылады. Әдетте табысты оқушы үлгерімі төмен оқушыны 

87 

 

оқытады,  сонымен  қатар  мұғалімнің  рөлін  атқаратын  балаларда  өзін-өзі 

оқыту,  бақылау  және  бағалау  дағдылары  қалыптасады,  бұл  өз  кезегінде 

оқушының  оқу  іс-әрекетін  дамытудың  шарты  болып  табылады.  Сонымен 

қатар  оқушының  рөлін  атқаратын  бала  құрдастарымен  бірге  жұмыс  істеу 

барысында  қажетті  оқу  материалын  меңгереді  және  қиындықтарды  жеңу 

тәжірибесіне  ие  болады.  Бұл  ретте  басқалардың  қиындықтарын  жеңу 

жұмысы өзіміздің қиындықтарды түсінуге көмектеседі [46]. 

Жұптар бір жастағы, әр түрлі жастағы балалар болуы мүмкін (үлкендер 

кішілерді оқытады), басқаша нұсқа – сыныптағы барлық оқушылар жұптарға 

бөлінеді  және оқушылар  мен оқытушылардың міндеттерін  орындайды.  ЕБҚ 

бар оқушылар да оқытушы ретінде сөйлей алады, бұл, әсіресе, егер олар кіші 

балалармен жұмыс істесе, өзін-өзі бағалауды айтарлықтай арттырады. Өзара 

оқыту  технологиясы  балалардың  бір-бірінен  көп  нәрсені  үйренуі  мүмкін 

деген болжамға негізделген.  

Оқыту мен мінез-құлқында қиындықтары бар баланы жұптық жұмысқа 

қосу  біртіндеп  жүргізілуі  тиіс.  Алдымен  онымен  жұпта  жақсы  қарым-

қатынасты  көрсететін,  көмектесуге  және  қолдауға  дайын  балалар  жұмыс 

істей алады. Бұл ең үздік оқушылар болуы міндетті емес, мұнда басты белгі – 

адалдық.  Алайда  басқасын  қолдау  үшін  бір  оқушыны  пайдалануда  өте  сақ 

болу  қажет  екенін  есте  сақтау  маңызды.  Кез-келген,  тіпті  ең  мейірімді  бала 

үнемі жауапкершіліктен шаршайды. Сондықтан балада өзара іс-қимыл жасау, 

жұппен  жұмыс  істеу  кезінде  қызмет  алгоритмін  қалыптастыру  саласында 

ЕБҚ  бар  балаларда  іскерліктің  қалыптасуына  қарай  мұғалім  оның  құрамын 

өзгертеді.  Осылайша,  сыныптың  барлық  құрамы  біртіндеп  ерекше  білім 

берілуіне  қажеттіліктері  бар  құрдастарымен  өзара  іс-қимыл  жасау 

тәжірибесіне  ие  болады.  Бастапқы  кездерде  мұғалім  нәтижені  емес, 

келісімділік,  ұйымшылдық,  ынтымақтасу  және  т.б.  сияқты  атап  өтеді  және 

мақұлдайды.  Осыдан  кейін  жұппен  орындалатын  жұмыстарды  басқаша 

принциптерде құруға болады. 

Қазіргі  педагогиканың  барлық  балаларға  қолжетімді  дидактика 

міндеттерінде  бірлескен  оқуды  (Е.Е.  Шулешко,  А.П.  Ершов,  В.М.  Букатов) 

ұйымдастыруда  әлеуметтік  ойын  технологияялары  маңызды  рөл  ойнайды. 

Оларды  пайдалану  жалпы  білім  беретін  мектеп  жағдайына  ЕБҚ  бар 

балаларды  табысты  қосуға  мүмкіндік  береді,  барлық  балаларға 

құрдастарымен өзара қарым-қатынас жасауға көмектеседі және әрбір балаға 

өз қарқынында жеке дамуы үшін қолайлы жағдай жасайды. 

Әлеуметтік ойын технологиялары театр жаттығулары, аула және оқыту 

ойындары негізінде құрастырылған дидактикалық ойындарды қамтиды, олар 

тек  қана  назар,  ерік,  есте  сақтау,  сөйлеу,  ақыл-ой,  қозғалыстарды  үйлестіру 

және т.б. дамытып қана қоймай, сонымен қатар сыныптастардың бір-бірімен 

және  оларды  оқытатын  педагогпен  іскерлік  өзара  іс-әрекет  дағдыларын 

қалыптастырады, бұл инклюзивті білім беру жағдайында ерекше маңызды. 

88 

 

Әлеуметтік ойын технологиясы арқылы: 

- ойын түрінде білім беру бағдарламасы меңгеріледі;  

-  сыныптың  әлеуметтік  тобында  (қоғамның  шағын  модельдері)  одан 

кейін «үлкен өмірге» ауысатын мінез-құлық ережелері мен рөлдер игеріледі;  

-  өздерінің,  ұжымдардың  мүмкіндіктері  қарастырылады,  ұжымдық 

жұмыстың көмегімен не үшін қол жеткізуге болады; 

- бірлескен ұжымдық іс-әрекет дағдыларына ие болады, қойылған ойын 

мақсаттарына  жету  үшін  қажетті  оқушылардың  жеке  сипаттамалары 

жасақталады; 

-  ойынға  қатысушылар,  мұғалімдер,  қосымша  құралдармен  –  көрнекі 

құралдармен,  оқулықтармен,  компьютерлік  технологиялармен  тартылған 

мәдени дәстүрлер жинақталады.  

Оқу  процесін  белсендіруге  және  қарқындатуға  баса  назар  аударатын 

қазіргі мектепте ойын қызметі келесі жағдайларда қолданылады: 

-  оқу  пәнінің  түсінігін,  тақырыбын  және  бөлімін  меңгеру  үшін  дербес 

технологиялар ретінде; 

-  жалпы  білім  беру  технологиясының  элементі  ретінде  (мысалы,  ойын 

сабақтың  басында  оқу  әрекетін  белсендіру  үшін,  тақырыпты  оқу  үшін 

мотиватор ретінде пайдаланылуы мүмкін); 

- сабақ немесе оның бөлігі ретінде (кіріспе, бақылау); 

-  сыныптан  тыс  жұмыс  технологиясы  ретінде.  «Ойын  педагогикалық 

технологиялары»  ұғымы  әртүрлі  педагогикалық  ойындар  түрінде 

педагогикалық  процесті  ұйымдастыру  әдістері  мен  тәсілдерінің  кең  тобын 

қамтиды.  Ойындардан  айырмашылығы,  жалпы  педагогикалық  ойын  оқу-

танымдық  бағыттылығымен  сипатталады.  Сабақтың  ойын  түрі  сабақтарда 

ойын  тәсілдерінің  көмегімен  және  оқу  қызметіне  ынталандыру  құралы 

ретінде әрекет ететін жағдайлардың көмегімен құрылады. 

Сабақ  түрінде  ойын  тәсілдері  мен  жағдайларды  жүзеге  асыру  келесі 

негізгі бағыттар бойынша жүргізіледі: 

‒  дидактикалық  мақсат  оқушылардың  алдына  ойын  есебі  түрінде 

қойылады; 

‒ оқу қызметі ойын ережелеріне бағынады; 

‒ оқу материалы оның құралы ретінде қолданылады; 

‒  оқу  қызметіне  дидактикалық  міндетті  ойын  міндетіне  аударатын 

жарыс элементі енгізіледі;  

‒  дидактикалық  тапсырманы  сәтті  орындау  ойын  нәтижесімен 

байланыстырылады 

Мектепте білім көзі – мұғалім. Оқыту процесі монолог түрінде (мұғалім 

түсіндіреді, оқушы тыңдайды) және диалог түрінде (немесе оқушы мұғалімге 

сұрақ қояды, егер ол бірдеңе түсінбесе және өзінің түсінігін жазып бере алса 

немесе мұғалім бақылау мақсатында оқушылардан сұраса) жүргізілуі мүмкін. 

Ойында  оңай  танылатын  білім  көзі  жоқ,  білім  алушы  тұлға  жоқ.  Оқыту 

89 

 

процесі  іс-әрекет  тілінде  дамиды,  бір-бірімен  белсенді  қарым-қатынас 

нәтижесінде барлық қатысушылар оқиды және үйретеді.  

Ойын  тапсырмасы  барысында  мұғалім  мен  оқушылардың  бір-бірімен 

іскерлік  қарым-қатынасы  қалыптасады.  Әркім  өз  уақытында,  әркім  өз 

орнында, әркім біреуден кейін және біреу алдында – театр педагогикасы мен 

балалар  халық  ойындарынан  алынған  бұл  «қарапайым»  ойын  ережелері  кез 

келген оқу материалымен тиімді үйлеседі.  

Инклюзивтілік жағдайында жетістіктерді бағалау технологиялары. 

Бағалау  пәні  қол  жеткізілетін  білім  беру  нәтижелері,  сондай-ақ  оларға 

қол  жеткізу  процесі,  сондай-ақ  әрбір  білім  алушының  өзінің  оқыту 

процесінің  ерекшеліктерін  ұғыну  шарасы  болып  табылады.  Бұл  ретте 

интегралды  бағалаумен  қатар  (жалпы,  мысалы,  портфолио,  презентациялар, 

көрмелер  және  т.б.  түрінде  жүргізілетін  барлық  жұмыс  үшін)  сараланған 

бағалау  (жекелеген  аспектілердің  жұмысында  ажырату,  мысалы,  есептеу 

біліктерінің қалыптасуы, оқудың мәнерлілігі, жолдастарды тыңдау, сұрақтар 

қою  мен  тұжырымдау  және  т.б.),  сондай-ақ  білім  алушылардың  өзін-өзі 

бағалауы және өзіндік талдау қолданылады.  

Ағымдағы  бағалау  нысанын  таңдау  оқыту  кезеңімен,  жалпы  және 

арнайы  оқыту  мақсаттарымен,  нақты  оқу  міндеттерімен,  ақпарат  алу 

мақсатымен анықталады.  

Педагог-психологпен  бірге  мұғалім  барлық  сыныптармен  жұмыс  істеу 

стратегиясын  ойлайды,  ол  кезде  балалар  тек  қана  нәтижені,  оқу-жаттығу 

өнімінің  сапасын  ғана  емес,  сонымен  қатар  процесті  –  қосымша  күш-жігер 

деңгейін,  белсенділікті,  топтық  жұмысқа  қатысу  шараларын,  «өз  алдында» 

өсуін бағалауды үйренеді.  

Ерекше  білім  берілуіне  қажеттіліктері  бар  оқушының  қызмет 

нәтижелерін  оқыту  және  бағалау  жағдайында  мұғалім  баланың 

мүмкіндіктеріне  сәйкес  келетін,  оның  физикалық  және  психикалық 

денсаулығын,  эмоциялық  тепе-теңдікті  сақтау  үшін  шарт  болып  табылатын 

формалар мен тәсілдерді пайдалануы қажет. Осылайша, оқытуда сараланған 

және жеке тәсілдер іске асырылатын болады.  

Тапсырмаларды  қиындық  дәрежелерін  ескере  отырып  мұғалім  бөлуі 

мүмкін,  бірақ  тапсырмаларды  оқушылар  жеке,  өз  күштерімен  таңдап  алуы 

үшін  жасауға  болады.  Бұл  жағдайда  дифференциацияны  мұғалім  емес, 

оқушылар әртүрлі күрделілік деңгейіндегі тапсырмаларды өз бетінше таңдау 

арқылы жүзеге асырады. Мұндай саралауды сұрау кезінде де, білімді меңгеру 

және  бекіту  кезінде  де  жүзеге  асыруға  болады.  Инклюзивті  сыныптағы 

оқушылар  қызметінің  нәтижелерін  бағалау  технологиясының  бірі  өзін-өзі 

бағалау технологиясы болып табылады.  

Сыныпта  2  стенд  орналастырылады:  біреуі  тапсырмалармен,  екіншісі 

жауаптармен.  Тапсырмалар  арнайы  стендте  орналастырылады,  қатарлар 

бойынша  бөлінеді  және  қалташаларға  салынады.  Бірінші  қатар  сұрақтары  – 

90 

 

оңай. Екіншісі –қиын, үшіншісі – одан да қиын. Ең күрделі қатар – төртінші. 

Бұл қағидат бойынша кез келген мектеп пәні бойынша тапсырмалар жасауға 

болады. Бірінші қатардың ұяшықтарына тапсырмалар қойылады. Әдетте бұл 

терминнің анықтамасы. Бұл терминді атау қажет. Бұл тапсырманың жауабы 

негізінен  тануға  арналған.  Екінші  қатардың  тапсырмалары  материалды 

шығаруға  арналған.  Мысалы,  қандай  да  бір  ұғымға  анықтама  беру.  Үшінші 

қатарда  тапсырмалар,  мысалы,  қандай  да  бір  құбылыстар  арасындағы 

қатынасты  табуға  ұсынылады.  Төртінші  қатар  проблемалық  сипаттағы 

тапсырмалар берілген. Бірінші және екінші қатардың тапсырмалары негізінен 

есте сақтау жұмысына, үшінші және төртінші – ойлау жұмысына, талқылау, 

ұқсастықтар мен айырмашылықтарды табуға есептелген. 

Әр  тапсырма  үшін  оқушылардың  жауабы  балмен  бағаланады.  Төменгі 

қатардың кез келген тапсырмасына жауап бір балмен, екінші – екі, үшінші – 

үш,  төртінші  –  төрт  баллмен  бағаланады.  Оқушылар  өздері  жауап  бергісі 

келетін  санға  өз  бетінше  тапсырмалар  алуға  құқылы.  Әдетте  барлығы  5 

ұпайға  жауап  бергісі  келеді.  Демек,  тапсырмаларды  5  ұпайға  алу  керек. 

Тапсырмаларды  кез  келген  қатардан  және  кез  келген  комбинацияда  алуға 

болады.  Мысалы,  бірінші  қатардан  бес  тапсырма  алуға  болады,  бұл  5  ұпай 

береді, жоғарғы және төменгі қатардан бір тапсырма алуға болады – бұл да 5 

ұпай  береді.  Комбинация  оқушылардың  қалауы  бойынша,  олардың 

мүмкіндіктері бойынша кез келген болуы мүмкін. 

Егер  оқушы  тапсырманы  орындай алмаса,  онда ол  оны  төменде  тұрған 

қатардың  жеңіл  тапсырмаларына  ауыстыра  алады.  Бұл  тапсырмалар  өз 

жиынтығында шешілмеген тапсырмаға сәйкес ұпай санын беруі тиіс. 

Жауаптардың  дұрыстығын  оқушылар  өзін-өзі  бақылау  тақтасында 

салыстырады,  онда  қалташаларда  осындай  нөмірлермен  тапсырмаларға 

жауаптар берілген. Егер  жауап  дұрыс болса,  оқушы  тапсырманы орындаған 

парақшаға  тиісті  балл  санын  қояды,  егер  жоқ  болса  –  жеңіл  тапсырмаларға 

алмастырады.  Осы  уақытта  мұғалім  білімді  өзектендірудің  басқа  түрлерін 

жүзеге асыра алады.  

Бір  мезгілде  өзінен-өзі  сұрау  тақтасында  кез  келген  адам  саны  жұмыс 

істей  алады.  Тапсырмалар  нақты  тұлға  үшін  емес,  жалпы  оқушылар  үшін 

дайындалған.  Тапсырмаларды  саралауды  оқушылар  өздері  жүзеге  асырады. 

Жеке  тәсіл  тура  емес,  ығыр  емес,  оқушының  өзі  үшін  білінбей  жүзеге 

асырылады.  

Жалпы,  балалардың  көптеген  білім  алу  қажеттіліктерін,  олардың 

мүмкіндіктері  мен  мүдделерін  ескере  отырып,  оқытудың  әртүрлі 

жағдайларын  жасауға  бағытталған  технологиялар  саны  өсуде  деп  айтуға 

болады.  

Осыған орай инклюзивті мәдениетті қалыптастыру тәсілдері инклюзивті 

білім беру технологияларының маңызды бөлігін құрайды деп айтуға болады. 

Инклюзивтік  мәдениетті  қалыптастыру  технологиясы  тәжірибелік  оқу 

91 

 

құралы ұсынады Т. Бут пен М. Эйнскоу (Т. Booth, М. Ainscow), олар мектеп 

ұжымын  оқушылар  мен  ата-аналардың  қатысуымен  қауіпсіз,  шыдамды 

қоғамдастықты құруға бағыттайды, ынтымақтастық идеясын бөліседі, өзінің 

барлық  қатысушыларын,  қоғамдастығын  дамытуды  ынталандырады,  онда 

әркімнің  құндылығы  ортақ  жетістіктердің  негізі  болып  табылады.  Мұндай 

мектеп  мәдениеті  авторлардың  ойынша,  барлық  жаңа  қызметкерлермен, 

оқушылармен, әкімшілермен және ата-аналармен/қамқоршылармен бөлінетін 

және  қабылданатын  жалпы  инклюзивтік  құндылықтарды  жасайды.  Мысал 

ретінде  ұсынылған  инклюзивтік  мәдениет  индикаторлары  тері  түсі,  тілі, 

денсаулық  жағдайы,  шығу  тегі  және  т.б.  бойынша  айырмашылығы  бар 

мектеп қоғамдастығының мүшелеріне кемсітусіз қарым-қатынасты дамытуға 

бағытталған.  

Инклюзивтік  технологияларды  іске  асыру  қазіргі  уақытта  көбінесе 

эксперимент  шеңберінде  өскелең  ұрпақты  тәрбиелеу  мен  білім  беруге 

осындай тұғырлардың мүмкіндігі мен пәрменділігін дәлелдейді. 

«Тьютор 

кәсібі» 

кітабында 

тьюторлық 

қолдаудың 

мынадай 

технологиялық  кезеңдері  ерекшеленеді:  диагностикалық,  жобалау,  іске 

асыру, талдау.  

Диагностикалық 

(немесе 

болжамды-диагностикалық) 

кезеңде 

тьютордың  (педагог  ассистенті)  өзінің  қамқорлығындағы  адаммен  бірінші 

кездесуі  өтеді.  Тьюторант  тьюторға  өзінің  танымдық  қызығушылығын 

көрсетеді.  Тьютор  оқушының  бастапқы  білім  беру  сұранысын,  оның 

мүдделерін  тіркейді,  осы  қызығушылықтың  маңыздылығын  және  осы 

бағыттағы  бірлескен  жұмыстың  келешегін  көрсетеді.  Оқушының  жоспары 

мен қалаған болашақ бейнесін (тьюторлық қолдау іске асатын жас деңгейіне 

байланысты) түсіндіреді. Осы бірінші кезеңде тьюторға көмектесетін арнайы 

әдістер  мен  тәсілдер  бар:  портфолио  жұмысын  іске  қосу  әдістемесі, 

сауалнама  жүргізу,  тестілеу,  еркін  сұхбат,  тьюторантта  бар  берілген 

қызығушылық тақырыбы бойынша білімнің бастапқы көлемін анықтау.  

Бекітілген  танымдық  қызығушылыққа  қатысты  ақпаратты  жинауды 

ұйымдастыру  жобалау  кезеңін  іске  асыру  үшін  қажетті  шарт  болып 

табылады.  Оқушы  осы  тақырыпқа  арналған  тақырыптық  портфолио 

жинайды, оған одан әрі бірлескен талдауға арналған материалдар енгізілген. 

Бұл  кезеңде  тьютор  оқушыларға  «танымдық  қызығушылық  картасын» 

жасауға  көмектеседі,  кеңес  береді,  алдағы  жоба  немесе  зерттеу  тақырыбын 

тарылтуға  немесе  кеңейтуге  қатысты  мәселелерді  қалыптастыруға  қажетті 

көмек  көрсетеді.  Тьютордың  осы  кезеңдегі  негізгі  міндеттері  дербестік  пен 

белсенділікті  қолдау,  тьюторанттардың  танымдық  мүдделер  картасын 

толтырудың өзіндік ерекше тәсілін табуға ұмтылысы болып табылады. 

Іске  асыру  кезеңінде  тьюторант  нақты  іздеуді  (жобаны,  зерттеуді) 

жүзеге  асырады  және  содан  кейін  ол  алған  осы  іздеудің  нәтижелерін 

ұсынады. 

92 

 

Қорытынды  аналитикалық  кезеңде  барлық  жұмыс  процесінің  және 

тұсаукесердің 

қорытындылары 

бойынша 

тьюторлық 

кеңес 

ұйымдастырылады. Қиындықтар талданады, аудиториямен кері байланыс алу 

мақсатында  рефлексия  жүргізіледі.  Талдау  кезеңі  болашақ  жұмысты 

жоспарлаумен,  тақырыпты,  материалдың  сипатын,  топтық  немесе  жеке 

жұмысты және ондағы өз рөлін таңдаудағы тілектерді бекітумен аяқталады. 

Тарихи  тұрғыдан  тьюторлық  қолдаудың  негізгі  түрлері  жеке  және 

топтық 

тьюторлық 

консультациялар 

болып 

табылады. 

Олардың 

әрқайсысында  ерекше  міндет  бар,  және  тьютордың  жұмысы  сонымен 

байланысты. 

С.В. Дудчик: «тьюторлық қолдау – бастауыш мектептегі кіші оқушының 

танымдық қызығушылығын дамыту мен ынталандырудың тиімді құралы», – 

деп санайды. Кіші мектеп жасындағы ерекшелігі үлкен стихиялық танымдық 

қызығушылықтың  болуы  болып  табылады,  оның  ішінде  кіші  оқушы  таңдау 

жасайды.  Бұл  стихиялық  мүдделер  тереңдігі  мен  тұрақтылығымен 

ерекшеленбейді.  Кіші  оқушыны  қолдау  тьютор  мен  оқушының  өзара 

әрекеттесуін  білдіреді,  оның  барысында  соңғысы  өзінің  танымдық 

қызығушылығын іске асыра отырып, іс-әрекеттің жаңа тәсілдерін меңгереді, 

одан  әрі  оқу  және  өмірлік  жоспарларды  іске  асыру  үшін  маңызды 

құзыреттерге  ие  болады.  Ең  бастысы,  баланың  білім  алуға  деген 

қызығушылығын  қолдау  болып  табылады.  Тьютордың  міндеттері  – 

танымдық  қызығушылықты  анықтау  және  бекіту.  Тьютор  балалар 

мәселелерімен және оларға жауаптарды іздеумен жұмыс істейді, оларды тек 

бүгін ғана емес, одан әрі де бала үшін өте маңызды деп санайды. Бұл ретте 

тьютордың  өз  қамқорлығындағы  адамның  қызығушылығы  саласындағы 

маман болуы міндетті емес Сұрақ бойынша жұмыс циклындағы қорытынды 

кезең  –  табылған  жауаптардың  презентациясы.  Осы  кезеңдегі  тьютор 

жұмысының негізгі техникасы: 

-  сұраққа  жауап  беру  үшін  материалды  табуға  болатын  көздердің 

жоспар-картасын жасау; 

- сұрақтар қою техникасы; 

- білім беру портфолиосы, онда бала оған құнды материалдар жинайды, 

ол оның өз-өзіне  білім берудегі құнды қадамдарын айқын етеді. Портфолио 

жұмысында оның жеке білім тарихы сақтала бастайды. 

Негізгі міндет – орта мектепте жатыр, баланың өзін қоғамдастықта жеке 

және  әлеуметтік  бекітуде,  тұлғалық  қарым-қатынасында.  Жасөспірімдік 

жаста дүниетаным, өмірдің мәні туралы түсінік, өмірге, өзінің орнына және 

қоғамдағы  жағдайға  көзқарастар  қалыптасады.  Орта  мектеп  жасындағы 

негізгі  ерекшеліктер:  мәдени  технологияларды,  әдістерді,  қоршаған  ортаны 

тану  механизмдерін  және  өзін-өзі  тануды  игеру;  адамгершілік  және  кәсіби 

өзін-өзі  анықтаудың  басталуы;  дербестікті  қалыптастыру.  Тьютор 

93 

 

жұмысының технологиясы күрделенеді, өйткені енді ол білім беру ізденісінің 

бірлескен рефлексиясы үшін төмендегілерді назарға алуы керек: 

-  білім  картасы  (маршруттар  және  жол  жүру  бойынша  нұсқаулықтар 

түріндегі қосымшалардан тұрады);  

-  портфолио  (талаптар  нормативтік  сипаттамаларға  ие:  зерттеуші 

гипотезалар  мен  артефактілерді  жинайды,  жобалаушы  идеялар  мен 

конструкцияларды, жасаушы шығармашылық суреттемелерді жинайды);  

-  әңгіме  техникасы  (бұл  техниканың  өзі  рефлексия  үшін  себеп  болуы 

мүмкін.  

Орта мектеп оқушылары үшін құрдастарымен өзара іс-қимылдың жарыс 

және  коммуникативтік  аспектілері  ерекше  маңызды.  Тьютордың  жұмыс 

нысандары  –  консультациялар,  жеке  және  топтық  тьюториалдар,  білім  беру 

оқиғалары,  тренингтер  —  тьюторант-жасөспірімдердің  жасы  мен 

мүмкіндіктерін ескере отырып қолданылуы тиіс.  

Жоғары  мектепте  оқушылардың  жалпы  мәдени  құзыреттілігін 

қалыптастыру  және  дамыту  жалғасуда  және  олардың  кәсіби  құзыреттілігін 

қалыптастыру  аяқталады.  Өзін-өзі  анықтау,  кәсіби  бағдарлау,  өз  болашағын 

жобалау  мәселелері  дербес  шешуді,  жоспарлауды,  өз  күш-жігерін  талап 

ететін  нақты  болады.  Бұл  жағдайда  оқушыларға  тьютордың  көмегі  қажет, 

яғни  жағдайды  және  таңдау  үшін  негіздерді  түсінуді  қамтамасыз  ететін 

ерекше  педагогикалық  ұстаным  қажет.  Топтағы  құрдастаржоғары  сынып 

оқушысына  айтарлықтай  әсер  ете  бастайды.  Бірақ  ендіде  арнайы 

қажеттіліктерді  мойындау  маңызға  ие  болады.  Ұйымдастыру-іс-әрекеттік 

ойындар және білім беру сессиялары оқушыға өз мүмкіндіктерін және білім 

мен  кәсіптегі  қозғалыс  келешегін  ұғыну  мақсатында  белсенділік  көрсетуге 

мүмкіндік  береді.  Стажерлік  тәжірибелер  (кәсіби  сынамалар)  жоғары 

мектепте  жоғары  сынып  оқушысының  нақты  кәсіби  іс-әрекет  тәжірибесі 

пайда  болуы  үшін  енгізілуі  мүмкін.  Үлкен  мектеп  арнайы  жағдай  жасай 

алады,  онда  өсу  процесі  анағұрлым  нәтижелі  болады.  Т.М.  Ковалеваның 

пікірінше,  жоғары  мектепте  тьютор  әрбір  оқушының  жауапты  таңдауын 

қалыптастыру процесінде дербес қолдауды жүзеге асырады.  

Ресурстық  картаны  әзірлеу  технологиясы  тьюторанттардың  жеке  білім 

беру бағдарламасының негізі болып табылады. Картамен жұмыс – білім беру 

ресурстарын, білім алушы оны қызықтыратын сұрақтарға жауап таба алатын 

«орындарды»  анықтау.  Бұл  жұмыстың  мақсаты  –  өз  бетімен  білім  алудың 

мәдени құралдарын меңгеру.  

Ресурстық карталардың типтері (Е.А. Суханова):  

- құндылықтар картасы,  

- жобалық идеялар, өзгерістер картасы,  

- қызмет тәсілдерінің картасы,  

- прецеденттер (нәтижелер) картасы. 

94 

 

Ресурстық  картамен  жұмыс  –  баланың  жеке  білім  беру  қозғалысының 

ықтимал  бағыттарын,  оның  өзін-өзі  анықтау  кеңістігін  және  мақсаттарын, 

ортаның  білім  беру  ресурстарын  көрсететін  оқытудың  барлық  сатысындағы 

принципті  маңызды  сәт.  Карталардың  әртүрлі  түрлері  құрылуы  мүмкін 

(танымдық  қызығушылық  картасы,  білім  беру  бағыттары  және  т.б.),  білім 

беру міндеттерінің, мүмкіндіктерінің және қозғалыс векторларының барынша 

толық спектрі жеке-ресурстық картада ұсынылуы мүмкін.  

Белгілі  бір  арнайы  құрылымдалған  ресурстық  картаны  толтыру  жеке 

жобаны,  зерттеуді  немесе  білім  беру  бағдарламасын  кейіннен  іске  асыру 

үшін  негіз  болып  табылады.  Ресурстық  карта  білім  берудің  барлық 

деңгейлерінде  қолданылады:  бастапқы  (өздерінің  танымдық  мүдделерін 

карталау), негізгі (түрлі жобалар мен зерттеу жұмыстарын карталау), жоғары 

мектепте  (кәсіби  қызығушылықтарды  карталау),  сондай-ақ  жоғары  оқу 

орнында және қосымша білім беру саласында.  

Білім  беру  мақсаттарына  жетудегі  ерекше  рөл  жобалық  технологияға 

қатысты.  Жоба  әдісі  –  білім  беру-тәрбие  процесін  ұйымдастырудың  икемді 

үлгісі.  

Жоба (лат. projectus – алға лақтырылған) – педагогтар мен оқушылардың 

бірлескен  іс-әрекетінің  нысаны,  оның  барысында  бастапқыда  жоспарланған 

нәтижеге қол жеткізіледі.  

Жоба – бұл мәселе, жобалау, ақпарат іздеу, өнім,  презентация. 

Жобалау  қызметін  тьюторлық  қолдау  мәні  оқушының  нақты  өмірінің 

материалында  жұмысты  ұйымдастыру,  оның  жеке  мүмкіндіктерін  кеңейту 

болып  табылады.  Тьюторлық  қолдау  әрбір  оқушының  мүдделерін  ескеруге, 

жаңа білімді табу тәсілдерін меңгеруге, олардың нақты сұраныстарына жауап 

беруге көмектеседі.  

Жобалау  әдістемесі  жеке  тұлғаға  бағытталған  оқуға  жатады,  барлық 

процесс  жобаның  тақырыбын,  оны  орындаудың  ұйымдастырушылық 

нысанын таңдауға, жобалау қызметінің күрделілігін бағалауға мүмкіндігі бар 

оқушылардың  мүдделеріне,  қабілетіне  негізделеді.  Бұл  жұмыс  оқушыларды 

пәнді  терең  зерттеуге  ғана  емес,  сонымен  қатар  жаңа  бағдарламалар  мен 

бағдарламалық  өнімдерді  игеруге,  жаңа  ақпараттық  және  коммуникативтік 

технологияларды  пайдалануға  ынталандырады.  Бейіндік  оқыту  шеңберінде 

жобалауды  оқушылардың  танымдық  іс-әрекетінің  негізгі  түрі  ретінде 

қарастыру қажет. 

Кіші мектепте жобалау қызметі сабақтан тыс қызметтен басталады және 

орта  және  жоғары  мектептегі  қосымша  және  жалпы  білім  беру  жүйесінде 

жалғастырылады.  Бұл  –  бала  өзінің  мүмкіндіктерін  барынша  толық  іске 

асыра  алатын  ең  табысты  бола  алатын  қызмет  саласы.  Кіші  мектепте  білім 

алушылардың  жобалық  қызметі  –  бұл  жалпы  мақсаты,  келісілген  әдістері, 

қызметтің  жалпы  нәтижесіне  қол  жеткізуге  бағытталған  іс-әрекет  тәсілдері 

бар  оқушылардың  бірлескен  оқу-танымдық,  шығармашылық  немесе  ойын 

95 

 

қызметі.  Орта  және  жоғары  мектепте  оқушылардың  зерттеу  қызметі  — 

оқушылардың  шығармашылық,  зерттеу  міндеттерін  алдын  ала  белгісіз 

шешімі  бар  және  белгілі  бір  құрылымы  бар  шешумен  байланысты  қызметі 

туралы айтуға болады. 

Өзінің қызығушылығы бар, оның айналасында және сол арқылы тьютор 

мен  баланың  білім  беру  қызметін  және  өзара  іс-қимылын  құруға  болады. 

Міндет –қарау, қызығушылық ояту, бекіту. Егер қызығушылық дұрыс болса, 

бала мақсатқа және оны қанағаттандыру үшін ерік-жігерге қабілетті. Одан әрі 

қолдау  жобаны  әзірлеу  төңірегінде  құрылады.  Педагог  жобалық  қызметті 

тиімді жүзеге асыру үшін жағдай жасайды және оқушының оның қызметінің 

тәсілдерін түсінуін, түсінуін қамтамасыз етеді. 

Ассистивті  технологиялар  –  ЕБҚ  бар  тұлғаларды  табысты  оқытудың 

қажетті шарты. Ассистивті технологияларға ақпаратты қабылдау процесінде 

ерекше білім беру қажеттіліктері бар адамдардың мүмкіндіктерін кеңейтуге, 

олардың  өмір  сүру  жағдайларына  бейімделуіне  және  әлеуметтік 

ықпалдасуына  мүмкіндік  беретін  құрылғылар,  бағдарламалық  және  өзге  де 

құралдар жатады.  

Осылайша, ЕБҚ бар студенттерді ЖОО-ның білім беру кеңістігіне енгізу 

оқу процесін ерекше ұйымдастыруды талап етеді, атап айтқанда: 

-  мүмкіндігі  шектеулі  адамдардың  болуы  үшін  жағдай  жасайтын  үй-

жайларда, ғимараттарда инфрақұрылым болуы; 

-  мүгедектер  мен  ЕБҚ  бар  тұлғалар  үшін  кәсіптік  білім  беру  мен 

оқытудың қолжетімділігін ақпараттық қамтамасыз ету; 

- білім беруді техникалық қамтамасыз ету. 

Нақты  білім  алушылардың  ерекшеліктері  мен  ерекше  білім  берілуіне 

қажеттіліктерін  ескере  отырып,  оқыту  процесінде  қосымша  құралдар  мен 

технологияларды кеңінен пайдалану қажеттілігі туындайды. 

«Ассистивті  технология»  термині  «мүмкіндіктерді  қамтамасыз  ету 

технологиясы»  терминімен,  яғни  ақпаратқа,  қарым-қатынасқа  немесе ортаға 

қолжетімділікті қамтамасыз ететін технологиямен тығыз байланысты. 

Ассистивті  технологиялар  қажеттіліктердің  кең  ауқымын  –  физикалық 

кемшіліктерден,  мысалы,  тінтуірмен  немесе  пернетақтамен  тиімді  жұмыс 

істей  алмаушылықтан,  көру  және  есту  қабілетін  жоғалтқан  кезде  экран 

немесе  дыбыс  құрылғылары  аз  пайдалы  болатын  сенсорлық  проблемаларға 

дейін қанағаттандыруға арналған. 

Қазіргі  уақытта  оқу  процесінде  ақпараттық-коммуникативтік  құралдар 

үлкен  рөл  атқарады.  Алайда,  коммуникацияның  және  ақпаратты  өңдеудің 

заманауи құрылғылары пайдаланушы көру, есту, сөйлеу және сезу қабілетіне 

ие  деп  болжайды.  Нәтижесінде  физикалық,  сенсорлық  және  когнитивті 

кемшіліктері бар адамдар компьютерлерге қол жеткізе алмайды және оларды 

пайдалана алмайды. Сондықтан әлемдік практикада мүгедектігі бар адамдар 

үшін  технологияларды  дамыту  кезінде  басты  назар  деректерді  балама 

96 

 

ұсынуды және ақпаратты енгізу және шығару құрылғыларымен жұмыс істеу 

мүмкіндігін  жүзеге  асыруға  мүмкіндік  беретін  конструктивті  шешімдерді 

қамтамасыз ететін аспектілерге тоғыстырылған. 

Бұл мәселені шешу үшін «ассистивті технологиялар» (ағылш. «assistive 

technology»,  ағылш.  «assist»  -  компьютерлік  жабдықтарды  басқаруды 

бейімдеуді, деректерді енгізуді және мультимедиалық ақпараттық ағындарды 

ұсынуды  қамтамасыз  ететін,  олардың  жеке  талаптарын  ескере  отырып, 

ерекше  білім  берілуіне  қажеттіліктері  бар  адамдар  үшін  көмектесу, 

жәрдемдесу,  көмек  көрсету)  немесе  көмектесетін/көмекші  технологиялар 

дамуда.  «Ассистивті  технологиялар»  термині  «Мүгедектердің  құқықтары 

туралы  БҰҰ  Конвенциясында»,  сондай-ақ  өзге  де  мемлекеттік  әкімшілік 

құжаттар  мен  регламенттерде  пайдаланылады.  Шетелде  бұл  термин  оның 

қазіргі  түсінігінде  1988  жылы  «Technology-Related  Assistance  for  Individuals 

with Disabilities Act of 1988 (The Tech Act)» мемлекеттік құжатында алғаш рет 

қолданылған деп саналады, содан бері ол шет елдерде белсенді қолданылады. 

ЮНЕСКО  анықтамасына  сәйкес  ассистивті/көмекші  технологиялар  — 

бұл  денсаулық  мүмкіндіктері  шектеулі  адамдардың  функционалдық 

мүмкіндіктерін  күшейтуге,  қолдауға  немесе  жақсартуға  бағытталған 

құрылғылар,  өнімдер,  жабдықтар,  бағдарламалық  қамтамасыз  ету  немесе 

қызметтер.  Ассистивті  құралдар  мен  технологиялар  әртүрлі  сипаттағы 

(бағдарламалық,  электрондық,  механикалық,  оптикалық  және  т.б.)  және 

арналуы  болуы  мүмкін.  Бұл  мүгедектер  кресло-арбалары,  протездер,  есту 

аппараттары,  оптикалық  көзілдіріктер,  телевизиялық  субтитрлер,  көмекші-

роботтар  мен  роботтар  тележүргізулер,  арбаға  арналған  лифт-көтергіштер, 

бағдаршамдардың  дыбыстық  сигналдары,  тиісті  жабдықтары  бар  жетек-

иттер,  сондай-ақ  жолдардағы  пандустар  мен  бағыттаушылар  және  тағы 

басқалар.  

Ассистивті  технологиялар  әлеуетті  пайдаланушыларда  бұзушылықтар 

санатына байланысты функционалдық мақсаты бойынша жіктелуі мүмкін:  

1)  сенсорлық  бұзушылықтары  бар  адамдарға  арналған  технологиялар, 

соның ішінде: 

а)  есту  қабілеті  зақымдалған  адамдарға  арналған  ассистивті  құралдар 

(сурдо ақпараттық құралдар);  

б)  көру  қабілеті  зақымдалған  адамдарға  арналған  ассистивті  құралдар 

(тифлоақпараттық құралдар);  

в) сөйлеу қабілеті зақымдалған адамдарға арналған ассистивті құралдар 

(дауыс түзуші құралдар);  

2)  тірек-қимыл  аппараты  (моторлы  бұзылыстары  бар)  жұмысындағы 

физикалық бұзылыстары бар адамдарға арналған технологиялар;  

3)  когнитивті  бұзылыстары  бар  (ақыл-ой,  психикалық,  даму 

бұзылыстары) адамдарға арналған технологиялар.  

97 

 

4)  жалпы  медициналық  көрсеткіштер  бойынша  шектеулері  бар 

адамдарға  арналған  технологиялар  (мысалы,  егде  адамдар  немесе  ауыр 

аурулары бар адамдар үшін). 

Мысалы,  көру  қабілеті  зақымдалған  адамдарға  мынадай  құралдар 

ұсынылады:  сөйлеу  арқылы  мәтінді  сканерлеу,  экрандық  лупалар 

(үлкейткіштер),  экрандағы  ақпаратты  оқу  бағдарламалары,  дауыстық 

калькуляторлар,  мәтін  бойынша  сөйлеу  синтезаторы,  Брайль  дисплейлері 

және  принтерлер,  зағип  адамдарға  арналған  тифлокомпьютерлер  және  т.б. 

есту  қабілеті  зақымдалған  студенттер  үшін  есту  аппараттары,  кохлеарлық 

импланттар  және  т.б.  сияқты  құралдар  мен  құрылғыларды  пайдалану 

мүмкіндігі бар; тірек қозғаушы аппараты зақымдалған тұлғалар үшін-бас, көз 

бағытын,  аяқ  манипуляторы-тышқандар,  кітаптарды  жапыру  құрылғылары, 

виртуалды пернетақталар.  

ЕБҚ бар адамдардың кәсіптік білім беру процесінде аталған құралдарды 

пайдалану  алған  білім  деңгейін  едәуір  арттырады  және  қажетті  ақпаратты 

беру және қабылдау жөніндегі жұмысты жеңілдетеді.  

Осылайша,  ЕБҚ  бар  студенттердің  ерекшеліктері  мен  мүмкіндіктеріне 

сәйкес  материалдық-техникалық  ресурстарды  құру  және  ассистивті 

технологияларды қолдану – оларды табысты оқытудың қажетті шарттары. 

Ассистивті  технологиялар  денсаулық  мүмкіндіктері  шектеулі  адамдар 

үшін  аса  маңызды.  Жаңа  технологиялар  компьютерді  жақсы  көруге,  естуге 

және  пайдалануға  көмектеседі.  Олар  адамның  функционалдық  шектеулерін 

өтеуге  көмектеседі  және  тұлғаның  дамуына  негіз  қалайтын  және  кәсіби 

қалыптасу процесін жеңілдететін құрал болады. 

Н.В. Бордовская, А.А. Реан және С.И. Розум білім беру технологиясы – 

«педагог  пен  оқушылардың  білім  беру  процесіндегі  іс-әрекет  жүйесін, 

ұйымның белгілі  бір  принциптеріне және  мақсат-әдістер  мазмұнының өзара 

байланысына сәйкес нақты идеяға негізделген» түсінеді [47].  

В.И.  Горовая  және  Н.Ф.  Петрова  білім  беру  технологиясын 

концептуалды  негіз,  мазмұндық  және  іс  жүргізушілік  компоненттерді 

қамтитын «тұтас педагогикалық қызметті жүзеге асырудың моделі мен нақты 

процесі» ретінде қарастыруды ұсынады [48]. 

Г.К.  Селевко  тұжырымында:  «педагогикалық  технология  оқытудың 

тиімді жолдарын зерттейтін ғылым ретінде, оқытуда қолданылатын тәсілдер, 

принциптер және реттеуіштер жүйесі ретінде және оқытудың нақты процесі 

ретінде жұмыс істейді» [49]. 

Инклюзивті  білім  беру  технологияларын  Н.В.  Бордовской,  А.А.  Реан 

және  С.И.  Розум  жіктеу  тұрғысынан  келесідей  технологияларды  жіктейді 

[50]: 

- оқытудың құрылымдық-логикалық немесе белгіленген технологиялары 

–дидактикалық  міндеттерді  қоюды  кезең-кезеңмен  ұйымдастыру,  оларды 

шешу тәсілдерін таңдау, алынған нәтижелерді диагностикалау және бағалау; 

98 

 

-  ойын  технологиялары  –  белгілі  бір  сюжетті  (ойындар,  ертегілер, 

спектакльдер,  іскерлік  қарым-қатынас)  жүзеге  асыру  арқылы  педагог  пен 

оқушылардың өзара қарым-қатынас формасы; 

-  компьютерлік  технологиялар  –  әртүрлі  оқу  бағдарламалары 

(ақпараттық, тренингтік, бақылаушы, дамытушы және т.б.); 

- диалогтық технологиялар – коммуникативтік ортаны құру,  «мұғалім – 

оқушы», «оқушы – оқушы», «мұғалім – автор», «оқушы – автор» деңгейінде 

оқу-танымдық  тапсырмаларды  қою  және  шешу  барысында  ынтымақтастық 

кеңістігін кеңейту.  

Тренингтік  технологиялар  –  бұл  оқу-танымдық  іс-әрекеттердің  белгілі 

бір  алгоритмдерін  және  оқыту  барысында  типтік  міндеттерді  шешу 

тәсілдерін (тесттер мен практикалық жаттығулар) пысықтау бойынша қызмет 

жүйесі.  

Сонымен  қатар  біз  құрылымдық-логикалық,  компьютерлік  және 

диалогтық технологияларды біріктіру нәтижесі ретінде желілік технологияны 

қосу маңызды деп санаймыз. Желілік технологияны бөлудің негізгі себептері 

қоғамның жаппай ақпараттандырылуын, виртуалды қарым-қатынасқа, соның 

ішінде адамдардың географиялық орналасқан жеріне қарамастан, Интернетке 

қол  жеткізу  болған  жағдайда  байланыс  орнату  және  қолдау  мүмкіндігін 

қамтамасыз ететін әлеуметтік желілерге тартылуын атауға болады. 

Осылайша,  желілік  технологияның  мақсаты  оқу-танымдық  міндеттерді 

қоюға  және  шешуге,  білім  беру  процесінің  барлық  қатысушыларын 

(педагогтарды, балаларды, ата-аналарды) өзара оқыту мен өзара әрекеттесуді 

күшейтуге  мүмкіндік  беретін  бірыңғай ақпараттық-коммуникативтік  ортаны 

құру болып табылады.  

Біз білім беру процесінің барлық қатысушыларын қамтитын инклюзивті 

білім беру технологияларын қолданудың үш негізгі бағытын қарастырамыз:  

- педагогикалық ұжыммен жұмыс;  

- балалармен жұмыс;  

- ата-аналармен жұмыс.  

Педагогикалық  ұжыммен  жұмыс  аясында  инклюзивті  білім  беру 

технологияларын қолдану нұсқаларын қарастырайық:  

-  құрылымдық-логикалық  және  тренингтік  технологиялардың  үйлесімі 

ретінде біліктілікті арттыру курстары;  

-  диалогтық  технологияны  қолданудың  нәтижесі  ретінде  орнату  және 

проблемалық семинарлар;  

- сынақтан өту пункттері желілік технологияның үлгісі ретінде. 

Мұғалімнің  әдістері  мен  тәсілдері  –    сабақ  немесе  сабақ  міндеттерін 

шешуге көмектесетін құралдар. Оларды шебер таңдау және пайдалану керек. 

Құралдар  мен  әдістерді  біріктіру  немесе  ауыстыру,  бұл  ретте  доминантты 

талдағыштың өзгеруі үшін, жұмыс уақытында көбірек есту, көру, моторика, 

есте  сақтау  және  материалды  қабылдау  процесінде  логикалық  ойлау  – 

99 

 

талдағыштар  іске  қосылуы  қажет.  Оқушылардың  ерекшеліктерін  есепке  алу 

сабақтың  нысаны  мен  мазмұнын,  оның  әдістері  мен  тәсілдерін  ғана  емес, 

сондай-ақ  оқушының  жетістіктерін  бағалаудың  нормативтік  сипаты  емес, 

жеке  тұлғаны  да  арақатынасын  болжайды.  Әрине,  ЕБҚ  бар  балалармен 

жұмыс істей отырып, олардың психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. 

Кейбір маңызды істерге тоқтасақ: 

- оқу кезінде балаға оқулықты ашуға, қажетті бетті табуға, біз қай жерде 

оқитынымызды  көрсетуге,  оқу  кезінде  біз  қай  жерде  оқитынымызды 

көрсетуге (балалар назар аудара алмайды) көмектесу қажет. 

Инклюзивті  сыныпта  балалар  сабақ  барысын  бақылай  алмайды, 

сондықтан оларға көмек қажет. 

-  Сабақ  барысында  тапсырмаларды  орындау  уақытын  қысқартуға  тура 

келеді  (егер  бұл  сұрақтар  мәтінге  қатысты  болса  –  онда  3,  4  сұрақты 

талқылауға  болады,  мәтінді  толық  көлемде  оқымаған  дұрыс,  себебі  балалар 

тез шаршайды). 

-  Сұрақтарға  жауап  берген  кезде  ойлануға  біраз  уақыт  беру  қажет 

(балалардың реакциясы баяулауы мүмкін). 

-  Жазбаша  жұмыстар,  тесттер  көп  уақыт  алады  (мұғалімнің  көмегі 

қажет-дәптерді табу, дәптерді ашу ,қалам мен т.б. табу керек). 

ЕБҚ бар балалар үшін тапсырманы осылай құрастыру керек: 

1. Тапсырма ауызша да, жазбаша түрде де жасалуы тиіс; 

2. Тапсырма қысқа, нақты, бір етістік, бірнеше кезең болуы керек; 

4.  Тапсырмаларды  тұжырымдау  кезінде  соңғы  өнімді  көрсетіңіз 

(аяқталған мәтін, математикалық есептің шешімі…); 

5. Тұжырымдауға тапсырма, балаға жақын тұрыңыз; 

6. Балаға басталған істі аяқтауға мүмкіндік берейік. 

Баланы дұрыс бағалау үшін, мұндай аспектілерді ескеруге болады: 

1. Баланың жаман емес, жақсы мінез-құлқын белгілеуге тырысыңыз; 

2. Тәртіп онша бұзылмаған жағдайда назар аудармаңыз; 

3. Баланың мінез-құлқы дәрі-дәрмектерді қабылдауға байланысты болуы 

мүмкін екеніне дайын болыңыз; 

4.  Сіз  айтқан  соң  бала  дұрыс  емес  екенін  түсінетін  «ерекше»  сөз  ойлап 

табыңыз; 

5. Прогресті көрсету үшін аралық бағалауды пайдаланыңыз; 

6.  Балаға  ең  жақсы  баға  алу  үшін  жұмысты  қайта  жазуға  рұқсат  етіңіз 

(бұдан әрі қайта жасалған жұмыс үшін белгіні ескеріңіз); 

7.  Баланың  өсуі  мен  дамуын  бағалау  туралы  сөз  болған  кезде  сынақ-

есептеме бағалау жүйесін қолданыңыз.  

Егер «ерекше» балаға барлық сынып алдында жауап беру қиын болса, ол 

кіші  топта  орындалған  тапсырманы  ұсынуға  мүмкіндік  береді.  Топтарда 

жұмыс  істеу  мұндай  оқушыларға  өз  жолдастарынан  ашуға  және  оқуға 

мүмкіндік береді  

100 

 

Жалпы  білім  беретін  мектепке  ерекше  білім  берілуіне  қажеттілігі  бар 

балалардың  келуімен  оқытушылар  әр  баламен  жеке  тұлға  ретінде  қарым-

қатынас  жасаудың  маңыздылығын  түсіне  бастады.  Арнайы  білім  берумен 

айналысатын  педагогтар  жалпы  білім  беру  жүйесі  мүмкіндігі  шектеулі 

оқушылар  үшін  тиімді  ретінде  өзін  көрсете  білді.  Жалпы  білім  беретін 

мектептердің  мұғалімдері  өз  кезегінде  ерекше  қажеттіліктері  бар  білім 

алушылардың  нәтижелерін  жақсартуға  мүмкіндік  беретін  жаңа  әдістемелер 

іздестіруде арнайы білім беру жүйесіне жүгінеді [50]. 

Сабақ  барысында  қарым-қатынас  психологиясы,  қарым-қатынас  стилі 

туралы  ерекше  айту  керек.  Бұл  жерде  мынаны  ескеру  керек:  оқушыларды 

қызметке  итермелеудің  және  мәжбүрлеудің  арақатынасы.  Мәжбүрсіз  оқыту 

(қызығушылық,  табыс,  сенім  негізінде).  Бүгінде  инклюзивті  білім  беруді 

дамытуда  адами  фактор  үлкен  рөл  атқаратыны  түсінікті,  яғни  «идеал 

педагог»  қалыптасуда.  Оған  мынадай  сипаттар  тән:  кәсіби  шеберлік, 

педагогтың актісі, креативтілік, ойлау икемділігі және бұл мұғалім ие болуы 

тиіс ең негізгі сипаттамалар ғана болады. 

Мұғалім  –  негізгі  әрекет  етуші  тұлға,  бірақ  ЕБҚ  бар  бала  оқитын 

сыныпта бір мұғалім оқыту мен дамытуға қажетті жағдай жасай алмайды. Ең 

маңызды  шарт  –  түзету-дамыту  жұмыстарын  жүзеге  асыратын  мамандар 

командасының болуы: мұғалім-дефектолог, психолог, логопед және басқа да 

мамандар.  Дәл  осы  бірыңғай  команда  және  баланың  нақты  мүмкіндіктеріне 

сәйкес баланың білім беру ортасын ұйымдастыруды өзгертуді, яғни жеке оқу 

жоспарын құруды және ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар баланың жеке 

білім беру бағдарламасын әзірлеуді жүзеге асырады. 

Бұл  анықтамалардан  технология  ең  жоғары  дәрежеде оқу  процесімен  – 

мұғалім  мен  оқушының  қызметімен,  оның  құрылымымен,  құралдарымен, 

әдістерімен  және  формаларымен  байланысты.  Сондықтан  төмендегілер 

педагогикалық технология құрылымына кіреді: 

а) тұжырымдамалық негіз; 

б) оқытудың мазмұнды бөлімі: 

- оқыту мақсаты – жалпы және нақты; 

- оқу материалының мазмұны;  

в) іс жүргізу бөлігі – технологиялық процесс: 

- оқу процесін ұйымдастыру; 

- оқушылардың оқу іс-әрекетінің әдістері мен формалары; 

- мұғалімнің жұмыс формалары мен әдістері; 

- материалды меңгеру процесін басқару бойынша мұғалімнің қызметі; 

- оқу процесінің диагностикасы. 

Технологиялық критериилері. 

Кез  келген  педагогикалық  технология  кейбір  негізгі  әдіснамалық 

талаптарды  (технологиялық  критерийлерді)  қанағаттандыруы  тиіс.  Әрбір 

педагогикалық  технологияның  тұжырымдамалығы  білім  беру  мақсаттарына 

101 

 

жетудің  философиялық,  психологиялық,  дидактикалық  және  әлеуметтік-

педагогикалық  негіздемесін  қамтитын  белгілі  бір  ғылыми  тұжырымдамаға 

сүйенуге тиіс.  

Жүйелілік. 

Педагогикалық технология жүйенің барлық белгілеріне ие болуы керек: 

процесс логикасы, оның барлық бөліктерінің өзара байланысы, тұтастығы.  

Басқарушылық. 

Басқару  нәтижелілігін  түзету  мақсатында  диагностикалық  мақсатты 

болжау, жоспарлау, оқыту процесін жобалау, кезең-кезеңмен диагностикалау, 

құралдар мен әдістермен және әдістермен түрлену мүмкіндігін болжайды.  

Тиімділік. 

Тиімділік  қазіргі  заманғы  педагогикалық  технологиялар  бәсекелестік 

жағдайларда бар және нәтижелер бойынша тиімді және шығындар бойынша 

оңтайлы  болуы,  оқытудың  белгілі  бір  стандартына  қол  жеткізуге  кепілдік 

беруі тиіс.  

Жаңғыртушылық.  Басқа  бір  үлгідегі  білім  беру  мекемелерінде,  басқа 

субъектілермен  педагогикалық технологияны қолдану (қайталау, жаңғырту) 

мүмкіндігін білдіреді. 

Білім беру технологиясы мен мазмұны.  

Қазіргі  уақытта  педагогикада  білім  беру  жүйесінің  мазмұндық  және 

процессуалдық  компоненттерінің:  оқытудың  мақсаттары,  мазмұны,  әдістері, 

нысандары  мен  құралдарының  бірлігі  туралы  түсінік  бекітілді. 

Педагогикалық  технологияларды  жетілдіру  және  вариациялау  процесінде 

олардың  компоненттері  консервативтіліктің  әртүрлі  дәрежесін  көрсетеді: 

көбінесе  оқытудың  іс  жүргізу  аспектілері  өзгереді,  ал  мазмұны  тек 

құрылымы, мөлшері, логикасы бойынша ғана өзгереді. Бұл ретте білім беру 

мазмұны  білім  беру  технологиясының  маңызды  бөлігі  ретінде  оның  іс 

жүргізу  бөлігін  анықтайды,  алайда  әдістердің  түбегейлі  өзгеруі 

мақсаттардың,  мазмұндардың  және  формалардың  терең  өзгеруіне  әкеп 

соқтырады.  Осылайша,  білім  беру  технологиясының  процессуалдық  және 

мазмұндық бөліктері бір-бірін бірдей бейнелейді [50]. 

Технология және шеберлік. 

Бір  технология  әртүрлі  орындаушылармен  әртүрлі  жолмен:  не  нақты 

нұсқау бойынша, не шығармашылық тұрғыдан жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл 

орындауда  жеке  шеберлік  компоненті,  белгілі  бір  ерекшелік  бар,  бірақ 

материалды  меңгеру  заңдылықтарын,  оқушылардың  іс-әрекетінің  құрамы 

мен реттілігін  сипаттайтын компонент  анықтаушы  болып  табылады.  Әрине, 

нәтижелер әртүрлі болады, бірақ осы технологияға тән кейбір орташа мәнге 

жақын  болады.  Демек,  жұмыс  технологиясы  жеке  тұлғаның  қасиеттеріне 

жанамаланады, бірақ анықталмайды. 

102 

 

Инклюзивті білім беруді іске асыратын жалпы білім беретін мектептерде 

сабақтар  ерекше  білім  берілуіне  қажеттілігі  бар  балаларды  оқытуға  жеке 

тәсілдерді қолдана отырып жүргізілуі тиіс.  

Арнайы  мектеп  мұғалімдерінің  бай  тәжірибесі  –  инклюзияның 

әдістемелік көмегінің көзі, қоғамдық ұйымдармен өзара іс-қимыл жасау, ата-

аналармен  жұмыс  жасау,  мұғалімдердің  командада  жұмыс  істеуі,  сыныптан 

тыс  бірлескен  жұмыс  –бұл  педагогтарға  балалардың  мүдделері  мен 

қажеттіліктеріне жақсы бейімделуге, ЕБҚ бар балалардың қажетті қызметтер 

мен қолдау алуына ықпал ететін бірнеше жол. 

Қарапайым мұғалім мынадай жағдайда табысты болуы мүмкін: 

- ол жеткілікті икемді болса, оған қиындықтар қызықты болса және ол әр 

түрлі амалдарды жасауға дайын болса; 

- жеке айырмашылықтарды құрметтесе; 

- ол ұжым мүшелерінің ұсыныстарын тыңдай алса және қолдана алса; 

- ол өзін сыныпта басқа ересек адамның қатысуымен сенімді сезінсе; 

- ол бір командада басқа мұғалімдермен бірге жұмыс істеуге келіссе.  

Инклюзивті  білім  беру  тиімділігінің  тәжірибесі  іс  орынға  байланысты 

емес, керісінше, ынтымақтастық практикасына және қатысуға негізделетінін 

айғақтайды. Әркім әртүрлі жерлерде білім алады және дәстүрлі сынып – осы 

орындардың бірі ғана.  

Сонымен  қатар  кітапхана,  зертхана,  компьютерлік  сыныптар,  ойын 

алаңдары,  спортзал,  мектеп  ауласы  және  т.б.  бар.  Кейде  оқу  үшін  оқушы 

барлық  сыныпта,  кейде  шағын  топта,  кейде  тіпті  мұғаліммен  оңаша  болуы 

керек.  Инклюзивті  сынып  –  бұл  ЕБҚ  бар  және  ЕБҚ  жоқ  оқушылар 

мейірімділік, әділдік және шыдамдылық жағдайында болатын орын.  

Айта  кету  керек,  қазіргі  уақытта  ең  сұранысқа  ие  және  тиімді  келесі 

технологиялар болып табылады: 

Төменде  көрсетілгендер  қазіргі  уақытта  ең  сұранысқа  ие  және  тиімді 

технологиялар болып табылады: 

1) төмендегілерге мүмкіндік беретін интерактивті технологиялар: 

-  балалардың  топтағы  қатарластарымен  және  ересектермен  қарым-

қатынасын ретке келтіру; 

- барлығының оқу процесіне қосылуы; 

-  топта  әртүрлі  оқу  жағдайларын  жасау  (бұл  ретте  әр  баланың  жеке 

ерекшеліктері ескеріледі), оларды шешу үшін әртүрлі нұсқаларды қолдануға 

болады. 

Бұдан басқа, бұл технологиялар педагогтарға балаға оның ерекшеліктері 

мен қажеттіліктерін ескере отырып, оқу материалын дербес жасауға, сондай-

ақ қажетті өзгерістерді барынша тез және икемді енгізуге мүмкіндік береді. 

2) дистанциялық технологиялар. 

Заманауи  компьютерлік  технологиялар  қашықтықтан  білім  беру 

түсінігін  толығымен  өзгертеді.  Енді  білім  алушының  аудиториядан  тыс 

103 

 

болуына  қарамастан,  ол  білім  алып,  оқу  процесіне  белсенді  қатыса  алады. 

Сондай-ақ  мамандар  мен  педагогтарды  тұрақты  және  тиімді  қолдау  аса 

маңызды міндет болып табылады, өйткені балаларды табысты оқыту оларға 

байланысты. 

Ерекше  білім  берілуіне  қажеттілігі  бар  балаларды  жаппай  білім  беру 

мекемелеріне  қосу  арнайы  көметі  және  психологиялық  қолдауды  көздейді, 

олардың міндеттері баланың дамуын бақылау, оны оқытудың табыстылығы, 

дені  сау  құрдастары  ортасында  бейімделу  проблемаларын  шешуге  көмек 

көрсету болып табылады [50]. 

Даму  мүмкіндігі  шектеулі  балалармен  жұмыс  кезіндегі  инновациялық 

қызмет келесі міндеттерді шешуге бағытталған: 

- қандай да бір шектеулерсіз толыққанды білім алу үшін жағдай жасау; 

-  оқу-материалдық  базаны  нығайту  арқылы  білім  беру  ұйымдарына 

қажетті бейімделу ортасын құру; 

- инклюзивті тәсілдер негізінде жеке білім беруді қамтамасыз ету; 

- әртүрлі вариативті жағдайларда білім алу үшін жағдай жасау. 

Демек, инклюзияны дамыту үшін ең маңызды болып мыналар табылады: 

-  педагогтарды  міндетті  кәсіптік  қайта  даярлау,  арнайы  білім  беру 

жүйесінің  тәжірибесін  тарта  отырып,  инклюзивті  білім  беруді  қолдаудың 

ресурстық орталықтарын құру; 

- қашықтықтан оқыту жүйесін дамыту; 

-  ерекше  білім  берілуіне  қажеттіліктері  бар  білім  алушылармен  жұмыс 

істеу әдістері мен формаларын жетілдіру; 

- 

тәрбие  мен  оқытудың  барлық  кезеңдерінде  инновациялық 

технологияларды қолдану; 

- қолдаудың  психологиялық-педагогикалық технологияларын әзірлеу. 

Тәрбие  процесін  бақылау  үшін  Н.Е.  Щуркова  қатпарлы  талдау 

технологиясын ұсынады («жуашық» әдісі деп аталады) [51]: «Жеке тұлғаның 

қалыптасуының  мәні  пияз  сияқты  жасырылған,  көп  қабат  өзекті  жасырып 

тұрады. Пияздың әр қабатын ашқан сайын өзекке  жетіп, пәннің белгіленген 

қағидатқа сәйкестілігін анықтауымыз мүмкін».  

Қалыптасқан  талдау  технологиясының  мақсаты  –  тәрбиеленушінің 

құндылықтарды 

және 

әлеуметтік-құндылық 

қатынастарын 

жеткізу 

шараларын анықтау болып табылады. Бұл технология тәрбие  процесінің екі 

доминантты  сипатын  ескереді  –  оған  педагогтар  мен  тәрбиеленушілер 

қатысады.  Сондықтан  да  тәрбие  процесін  бақылау  екі  жақты  болады:  бір 

жағынан, педагогтің тәрбие процесін ұйымдастыру бойынша кәсіби жұмысы, 

екінші жағынан – тәрбиеленушінің тіршілік әрекеті және тәрбие өнімі ретінде 

оның тәрбиелу шарасы қарастырылады.  

Тәрбие  нәтижесін  бақылау  логикасы  мынадай:  бала  туралы  үстірт 

әсерден  оның  құндылықты  артықшылықтарын  талдауға  ауысу.  Бұл  ретте 

бағалаудың  жалпы  критерийі  тәрбиеленушінің  өмірді  құндылық  ретінде 

104 

 

иемденуі  және  өмірлік  құндылықтарда  жеке  мәнді  анықтауы  болып 

табылады.  

Бірінші қабат – тәрбиеленушінің сыртқы көрінісі. Бұл көрсеткіш, әдетте, 

баланың ішкі әлемімен тығыз байланысты. Алайда осы байланыстың қарама-

қайшылық, ішкі және сыртқы дисгармония мүмкіндігін де ескеру қажет, бұл 

әсіресе жасөспірімдер жасына тән. 

Екінші  қабат  –  балалардың  физикалық  және  психикалық  денсаулығы. 

Мұнда  балалардың  мінез-құлқы  да,  мектеп  құжаттамасы  да  зерттеледі. 

Балалардың жағдайын бір күн ішінде емес, ұзақ уақыт бойы қадағалау қажет.  

Үшінші қабат – балалардың қызметінің сипаты, оның сапалық нәтижесі. 

Барлық  қызмет  түрлері  назарға  алынады.  Олардың  пәндік  нәтижесі  анық, 

қабылдау үшін қолжетімді, әрдайым материалданған нысаны бар, сондықтан 

зерттеу мен бағалауға оңай беріледі.  

Төртінші қабат – балалардың қоғам мәдениетін меңгеруіне қарай білуге 

болатын  мінез-құлқы.  Бұл  ретте  мінез-құлықтың  баланың  көңіл-күйіне,  ол 

қосылған нақты  жағдайларға тәуелділігін, оның әртүрлі адамдарға еліктеуге 

ұмтылысын ескеру қажет. Сондықтан мінез-құлық әртүрлі жағдайларда және 

әртүрлі қызмет түрлерінде қарастырылуы тиіс. 

Бесінші  қабат  –  балалардың  өзара,  педагогтармен  және  басқа 

адамдармен өзара қарым-қатынасы. Бұл ретте тәрбиеленушілердің құндылық 

қалауына,  өмірдің  ең  жоғары  құндылықтарына  қатысты  мағыналардың 

болуына  ерекше  назар  аударылады.  Өзара  қарым-қатынас  сипатын  анықтау 

үшін диагностикалық әдістемелердің кең ауқымын, сондай-ақ байқау, әңгіме 

және басқа да әдістерді пайдалану қажет.  

Алтыншы  қабат  –  тәрбиеленушінің  өзіне  деген  қатынасы,  олардың  өз 

«Менін» ұғынуы.  

Осылайша, тәрбие процесін қатпарлы талдау технологиясы құрылымдық 

белгіге  жауап  береді,  өйткені  бақылауды  жүзеге  асыратын  педагог 

қызметінің айтарлықтай қатаң алгоритмін болжайды.  

Ұйымдастырылған тәрбие процесінің сипаттамасын бір уақытта («қарсы 

қозғалыс»)  қатпарлы  қарап  шығу  педагогтың  кәсіби  қызметін  бақылау 

нәтижелері  мен  тәрбие  нәтижесін  бақылау  нәтижелерін  сәйкестендіруге 

мүмкіндік береді.  

Педагогтың  кәсіби  қызметін  бақылау  келесі  «қабаттарды  талдауды 

болжайды»: 

Бірінші қабат – тәрбиенің маңызды шарттарының бірі болып табылатын 

білім  беру  мекемесінде  балалардың  тіршілік  әрекетін  материалдық-

техникалық  жабдықтау.  Бұл  ретте  гигиена,  сұлулық,  ыңғайлылық,  тәртіп, 

сондай-ақ  әр  бала  үшін  оқыту  құралдарының,  жабдықтардың  және  т.б. 

қолжетімділігі негізгі критерий болып табылады. 

Екінші  қабат  –  жұмыс  барысын  және  педагогтердің  өздері 

ұйымдастыратын іс-әрекетінде принципті ұстанымдарын тіркейтін құжаттар 

105 

 

(тәрбие  бағдарламасы,  белгілі  бір  кезеңге  арналған  жұмыс  жоспары, 

тәрбиелеудегі  процестерді  қадағалауға  мүмкіндік  беретін  диагностикалық 

зерттеулер  нәтижелері).  Бағалау  критерийі  ақпараттылық,  құжаттамада 

тәрбие  жұмысының  мазмұнын,  әдістемесі  мен  технологияларын  құру  үшін 

жеткілікті негіздердің болуы болып табылады. 

Үшінші  қабат –мазмұнды:  мұнда  педагогикалық  ұжымдағы  педагогтың 

(директор, директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасары, сынып жетекшісі) 

функциялары  кәсіби  талдауға  жатады.  Бағалаудың  негізгі  өлшемі  –  кәсіби 

функцияларды анықтаудағы және орындаудағы айқындық.  

Төртінші  қабат  –  балалардың  әртүрлі  қызметі,  оның  мазмұны, 

әдістемелік  жабдықталуы,  әр  баланың  қабілеттерін  дамыту  үшін  түрлі 

қызмет  түрлеріне  балаларды  тарту  шарасы.  Мұнда  қызметтің  пәндік 

нәтижесінің  сапасы  және  құндылықты бағдарлауы  бағалау  критерийі  болып 

табылады. 

Бесінші қабат – әр бала басқалармен тікелей байланыста болатын тәрбие 

мекемелеріндегі 

және 

жекелеген 

шағын 

топтардағы 

әлеуметтік-

психологиялық  климат.  Бағалау  критерийі  мектеп  ұжымындағы  адамның 

өзін-өзі сезінуі болып табылады.  

Алтыншы  (терең)  қабат  –  педагогтардың  кәсіби  шеберлігі:  олардың 

мәдениеті,  білім  деңгейі,  педагогикалық  ойлау,  тәрбие  концепциясының 

ұғынуы,  әдістемелік  және  технологиялық  дайындығы.  Бағалау  критерийі  – 

тәрбие принциптері негізінде балалармен нақты жұмыстың өнімділігі.  

Қорытындылай  келе,  «жуашықтың»  өзегі  –  педагогтың  балаға  деген 

қатынасы.  Жұмыстың  осы  қабатын  бағалау  критерийі  –  педагогтың 

адамгершілік,  толерантты  кәсіби  ұстанымы.  Ол  педагогикалық  ұжымның 

кәсіби көзқарастарының барлық жүйесін өзіне бағыттайды.  

Қатпарлы  талдау  технологиясы  балаларды  бір-бірімен  салыстыруды 

емес,  олардың  даму  динамикасы  мен  тенденциясын  анықтауды  («кешегі 

балалар»  мен  «бүгінгі  балаларды»  салыстыру)  болжайды,  бұл  балалар 

арасындағы,  педагогтар  мен  тәрбиеленушілер  арасындағы  адамгершілік, 

диалогтық, толерантты қарым-қатынастардың қалыптасуына ықпал етеді. 

Қатпарлы талдау технологиясын қолдану тиімділігін қамтамасыз ететін 

шарттарға келесілерді жатқызуға болады: 

-  баланың  тәрбиелігін  тек  қана  сандық  сипаттамаларда  көрсетілген 

стандартқа  сәйкестік  дәрежесіне  қатысты  емес,  оның  мәдениетке  қосылу 

динамикасына,  қоршаған  ортаға  және  өзіне  құндылық  қарым-қатынасты 

қалыптастыруға қатысты түсіну; 

- микро ортаның күшті әлеуметтік әсерін есепке алу; 

-  тәрбие  порцесін  бақылауды  жүзеге  асыратын  педагогтың  жоғары 

ғылыми-педагогикалық біліктілігі. 

Білім  берудегі  заманауи  технологиялар  мен  әдістер  жаңа  білім  беру 

парадигмасы іске асырыла алатын құрал ретінде қарастырылады. Білім беру 

106 

 

технологияларының  даму  тенденциялары  тұлғаның  өзін-өзі  іске  асыруына 

және  өзін-өзі  жүзеге  асыруына  ықпал  ететін  білім  беруді  ізгілендірумен 

тікелей байланысты. 

Бүгінде  инновациялық  әдістерге,  жаңашылдыққа  деген  көзқарастың 

өзгергені  қуантады.  Оқытудың  кез  келген  тиімді  әдістері  мен  нысандарын 

іске  асыру  мүмкіндігі  пайда  болды.  Инклюзивті  процестің  тиімділігі  оның 

технологиялық  қамтамасыз  етілуі  кезінде  ғана  мүмкін.  Мұнда  оқу 

коммуникациясындағы  ақпараттық  технологиялар,  сондай-ақ  педагогтардың 

кәсібилігіне негізделген педагогикалық технологиялар туралы айту қажет.  

Педагогтің  кәсіби  стандарты  мұғалімнен  жаңа  педагогикалық 

технологияларды,  педагогикалық  қызметтің  заманауи  нысандары  мен 

әдістерін  меңгеруді  талап  етеді.  Оған  қазақстандық  және  шетелдік  білім 

берудегі инклюзия идеясының өміршеңдігі және оны енгізудің сапалық әсері 

байланысты.  

Қазіргі  заманғы  практика  жағдайында  моральдық  сенімнің  күшімен 

жұмыс  істеу  немесе  құқықтық  актілерге  сілтеме  жасау  жеткіліксіз.  Кәсіби 

білім, қиындықтардың тұрақты рефлексиясы, шығармашылық көзқарас және 

кәсіби  ынтымақтастық  талап  етіледі.  Ресурстылығы  қазірдің  өзінде  бар 

мүмкіндіктерді қайта құруда жатқан қарқынды даму технологиялары қажет.  

Техникалық  прогресс  педагогикалық  процеске  қойылатын  заманауи 

талаптарды  қалыптастырады  және  педагогтардан  жаңа  кәсіби  дағдыларды 

алуды  талап  етеді.  Әлеуметтік  инженерия,  дистанциялық  технологиялар, 

техникалық 

жаңашылдықтар, 

дербес 

нейроэлектроника 

біздің 

мүмкіндіктеріміз  туралы  түсінігімізге  әсер  етеді,  біздің  білімдеріміздің 

парадигмасын  өзгертеді.  Кохлеарлық  импланттар  саңырау  балалармен 

педагогикалық  жұмысқа  жаңаша  қарауға  мәжбүр  етті.  Мүгедектігі  бар 

студенттерге  арналған  дистанциялық  бағдарламалық  құралдар  олардың 

сенсорлық  ерекшеліктеріне  бейімделеді.  Автоматты  аударма  нарығы 

коммуникациядағы  тілдік  кедергілерді  алып  тастады.  Сөйлеуді  тану 

технологиялары көзі көрмейтін студенттерге хат жазысуға көмектесуде.  

Бүгінгі  таңда  аутизмді  диагностикалау  және  түзету  саласында  ірі 

нейрокогнитивті  зерттеулер  жүргізілуде.  Адамның  коммуникациясы  мен 

психикалық 

қызметін 

қолдауды 

қамтамасыз 

ететін 

әзірленетін 

технологиялардың көлемі соңғы 5 жылда экспонент бойынша ұлғайды.  

Технологиялық  серпіліс  педагогикалық  тәжірибе  мен  инклюзивтік 

технологиялардың жаңа үлгілерінің пайда болуына мүмкіндік береді. Кәсіби 

білім  беру  қауымдастығының  жаңа  технологияларды  уақытылы  игеру  және 

оларды нақты білім беру тәжірибесінде қолдану мүмкіндігін алуы маңызды. 

Инклюзия,  оны  технологиялық  қамтамасыз  ету  жағдайында  білім  беру 

сапасы  проблемасын  ойлай  отырып,  инклюзия  процесінің  тиімділігі  білім 

берудің  әлеуметтік  әсерінде  екенін  ескерген  жөн  (О.Н.  Смолин;  А.В. 

Суворов;  С.В.  Алехина;  А.Ю.  Шеманов).  Әрбір  бірлескен  қызметке  қатысу 

107 

 

және  оны  қабылдау  деңгейі,  мотивация  және  белсенділік  көрсеткіші  болып 

табылады,оның  негізінде  өзіндік  тиімділікті  сезіну  жатыр.  Ол  әрбір  адам 

өзінің өмірлік мақсаттарына қол жеткізе отырып, қоршаған адамдармен және 

әлеммен  өзара  іс-қимыл  жасай  алатынына  көп  немесе  аз  дәрежеде  сенімді 

екеніне негізделеді.  

Инклюзивті  жағдайда  ЕБҚ  бар  көптеген  балалар  үшін  академиялық 

нәтиже өмірлік құзыреттілікке жол береді (Н.Н. Малафеев, О.И. Кукушкина). 

Бағдарлама әрбір балаға жеке құрылады, оның жақын даму аймағын қажетті 

білім  беру  жағдайларымен  және  ересектердің  дұрыс  мөлшерленген 

көмегімен қамтамасыз етеді. Бұзылулардың ауырлығына байланысты бұрын 

білім  алмаған  көптеген  балаларда  өз  өмірінің  сапасын  өзгертуге,  өзінің 

әлеуметтік  қажеттіліктерін  қанағаттандыруға,  неғұрлым  дербес  және 

өміршең  болуға  мүмкіндік  пайда  болады.  Білім  беру  өмірлік  перспективаға 

ғана  емес,  сонымен  қатар  «әрекетке  қабілетсіз»  таңбасын  болдырмауға 

көмектесетін білім деңгейін қамтамасыз етеді. Тиімді формалар мен әдістерді 

пайдалану  –  оқытудың  маңызды  құралдарының  бірі,  өйткені  олар 

оқушылардың  оқуға  деген  тұрақты  қызығушылығын  қалыптастырады, 

көптеген  балаларға  тән  шиеленісті,  ұялуды  жояды,  оқу  жұмысының 

дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі. 

Л.B.  Выготскийдің  пікірінше:  «Әдіс  проблемасы  –  баланың  мәдени 

дамуының  барлық  тарихының  басталуы  мен  негізі,  альфа  және  омегасы. 

Шын мәнісінде әдіске сүйену, оның басқа әдістерге деген көзқарасын түсіну, 

оның  күшті  және  әлсіз  жақтарын  анықтау,  оның  принципті  негіздемесін 

түсіну және оған дұрыс қарым-қатынасты қалыптастыру – белгілі шамада аса 

маңызды проблемаларды одан әрі баяндауда дұрыс және ғылыми көзқарасты 

қалыптастыру...».  Сондықтан  әдістің  мәнін  түсіну,  олардың  әртүрлілігін 

көрсету,  жұмыстың  «әдісін»,  «қабылдауын»  және  «құралдарын»  ажырата 

білу,  сондай-ақ  олардың  өзара  байланысы  мен  өзара  шарттылығын  көру 

қажет.  Философиялық  анықтамаға  сәйкес,  әдіс  –  бұл  зерттелетін  объектінің 

мәні  мен  заңдылығынан  туындайтын  шындықты  практикалық  емес, 

теориялық игерудің тәсілдері. 

Әдістер – бұл баланың әлеуметтенуіне немесе оңалтуына жәрдемдесетін 

оң  тәжірибе  жинақтауға  ықпал  ететін  мектеп  педагогы  мен  баланың  өзара 

байланысты  қызметінің  тәсілдері.  Әлеуметтік-педагогикалық  қызмет 

әдістерінен  басқа  педагогикадағыдай  «қабылдау»  және  «құрал»  ұғымдары 

кеңінен қолданылады. Қабылдау әдістің жеке көрінісі, оны нақтылау ретінде 

түсініледі, әдіске қатысты жеке, бағынышты сипатта болады. Әдіс пен тәсіл 

арасындағы арақатынасты рулық (әдіс) және түрлік (қабылдау) ұғымдардың 

өзара әрекеті ретінде қарастыруға болады.  

Іс  жүзінде  әрбір  әдіс  практикамен  жинақталатын  жеке  тәсілдердің 

жиынтығы арқылы жүзеге асырылады, теориямен қорытылады және оларды 

барлық  мамандармен  пайдалануға  ұсынылады.  Алайда  тәсілдер  әдістерге 

108 

 

қарамастан  де  қолданылуы  мүмкін.  Э.Ш.  Натанзон  «жасампаз»  және 

«тежеуші»  тәсілдерді  атап  өтті.  Жасампаз  тәсілдерге  ол  көтермелеу,  назар 

аудару, өтініш, аяушылық көрсету, баланың өз күшіне деген сенімін нығайту, 

сенім  және  т.б.  жатқызса,  тежеуші  тәсілдерге  бұйрық,  тұспал,  мейірімді 

жазғыру,  алдамшы  сенімсіздік,  ашу,  айыптау,  ескерту,  жарылыс  және  т.б. 

жатқызады. 

Белсенді  әдістердің  әртүрлі  жіктемелері  бар,  атап  айтқанда  жеке  және 

топтық. 

Басқа оқушылармен қарым-қатынаспай, өз бетінше шешім әзірлеуі тиіс 

нақты  білім  алушыға  тапсырма  қоюды  жеке  әдіс  болжайды.  Топтық  әдіс, 

керісінше,  белсенді  талқылау  және  көп  пікір  алу  үшін  оқушылар  тобына 

беріледі. 

С.В.  Петрушин  белсенді  оқыту  әдістерін  имитациялық  және 

имитациялық  емес  деп  деп  екіге  бөледі.  Оқытудың  ойын  әдістері 

имитациялық  әдіске  жатады,  бұл  ретте  білім  алушылар  қандай  да  бір  рөл 

атқаруы  тиіс.  Оқушылар  нақты  жағдайды  талдайтын  немесе  нұсқаулық 

бойынша  әрекет  ететін  әдістерді  ойын  емес  әдіс  деп  атайды.  Имитациялық 

емес әдістер зерттелетін қызметтің қандай да бір нақты моделінің болмауын 

болжайды.  

Ю.Н. Емельянов белсенді әдістерді үш түрге бөледі: 

1.  Пікірталас  әдістері:  проблемалық  жағдайларды  талдау,  топтық 

пікірталас және т.б.  

2.  Ойын  әдістері:  іскерлік  ойындар,  дидактикалық  мінедттерді  шешу, 

шығармашылық ойындар. 

3.  Сенситивті  тренинг.  Белсенді  оқытудың  негізгі  әдістерін  атап  өтуге 

болады, олар қазір электрондық білімді қолданбай қолданылады:  

- рөлдерді ойнату – рөлдер үлестірілетін мәселе қойылған кезде белсенді 

оқытудың  ойын  әдісі,  пікірталас  әдісімен  шешім  табу  керек;  педагог 

бастапқы жағдайларды өзгерте алады, жаңа мәліметтерді қосып, талқылауды 

бағыттай алады;  

-  іскерлік  ойын  –  қандай  да  бір  кәсіби  қызметпен  байланысты  әртүрлі 

проблемалық жағдайларды имитациялау;  

-  ойын  арқылы    өндірістік  жобалау  –  зерттеу,  әдістемелік 

проблемалардың  болуымен  сипатталатын  оқытудың  белсенді  әдісі.  Басында 

топтарға бөлу жүріп, шешімді талқылау басталады, кейіннен қорғау және өз 

әдісіне  рецензия  беріледі.  Күрделі  әдістемелік  мәселелерді  шешуге 

көмектеседі.  

-  «дөңгелек  үстел»  –  бұрын  алынған  ақпаратты  жақсы  меңгеруге, 

сондай-ақ  қалған  қатысушыларды  тыңдау  арқылы  жетіспейтін  білімді 

толтыруға  мүмкіндік  беретін  әдіс.  «Дөңгелек  үстел»  пікірталас  пен  топтық 

кеңесті қамтиды.  

109 

 

-  нақты  жағдайларды  талдау  (case-study)  –  әдіс  өмірлік  және  өндірістік 

міндеттерді талдау қабілетін жақсартады. Нақты жағдайға тап бола отырып, 

келесі  жағдайды  анықтау  керек:  сипатталғаннан  гөрі,  жағдайдың 

проблематикасын, осы жағдайға өзінің көзқарасын анықтау.  

-  семинар-дискуссия  –  оқушылардың  қарым-қатынас  процесі,  оның 

барысында  түрлі  мәселелерді  шешу  үшін  бірлескен  жұмыс  тәжірибесі 

жинақталады. 

Сондай-ақ,  олар  ерекше  білім  берілуіне  қажеттіліктері  бар  балаларға 

инклюзивті  білім  беру  қиындықтарын  жеңуге  көмектесетін  бірқатар 

міндеттерді  орындауы  тиіс.  Н.Н.  Малофеев  тұжырымдаған  міндеттерді 

назарға ұсынсақ:  

- әртүрлі бастапқы мүмкіндіктері бар балалар үшін бірыңғай білім беру 

ортасын құру;  

-  айналасындағы  құрдастарымен  бірлескен  іс-әрекетте  психофизикалық 

даму ерекшеліктері барбалалардың әлеуетті мүмкіндіктерін дамыту;  

- 

диагностикалық-консультативтік, 

түзету-дамыту, 

емдік-

профилактикалық, әлеуметтік-еңбек бағыттарының өзара іс-қимылы арқылы 

инклюзивті білім беру процесін тиімді психологиялық-педагогикалық қолдау 

жүйесін ұйымдастыру;  

-  мемлекеттік  жалпыға  міндетті  білім  беру  стандартына  сәйкес 

балалардың жалпы білім беру бағдарламаларын меңгеруі;  

- зақымдалған процестер мен функцияларды, эмоциялық және жеке даму 

қиындықтарын түзету;  

-  білім  беру  процесіне  қатысушылардың  барлығында  даму  мүмкіндігі 

шектеулі  адамдардың  проблемаларына  адекватты  қарым-қатынасты 

қалыптастыру;  

-  балалардың  физикалық,  жүйке-психикалық  денсаулығын  қорғау  және 

нығайту; 

-  ерекше  білім  берілуіне  қажеттіліктері  бар  балалардытәрбиелейтін 

отбасыларға  консультациялық  көмек  көрсету,  оларды  оқыту  процесіне 

кіріктіру;  

- білім алушылардың, тәрбиеленушілердің табысты әлеуметтенуі [52]. 

Қарастырылған  әдістемелердің  мақсатына  жету  үшін  төмендегілер 

маңызды: 

-  әр  баланың  және  жалпы  мектеп  ұжымының  денсаулығы  мен 

эмоциялық әл-ауқатына қамқорлықпен қарау; 

-  барлық  білім  алушыларға  адамгершілік  және  тілектестік  қарым-

қатынас атмосферасын құру; 

- балалар қызметінің әртүрлі түрлерін интеграциялау; 

- балалар шығармашылығы нәтижелеріне құрметпен қарау; 

- отбасымен ынтымақтастықты қамтамасыз ету; 

- баланың дамуының әлеуметтік жағдайын талдау; 

110 

 

- жоғары психикалық функцияларды дамыту; 

-  жұмыстың  әдістері  мен  тәсілдерін  жетілдіру  арқылы  балаларды 

тәрбиелеу мен оқытуға жеке тұлғаға бағытталған тәсілді жүзеге асыру; 

-  эмоционалдық  ден  қоюды,  эмпатияны  ынталандыру  және  оларды 

балалардың практикалық қызметін дамыту үшін пайдалану [53].  

Педагогтардың  инклюзивті  идеяларды  қабылдауға  және  инклюзивті 

білім  беруді  іске  асыруға  психологиялық  дайындығын  талдау  ерекше 

қызығушылық  тудырады.  Ол  үшін  келесі  әдістемелерді  пайдалану 

ұсынылады:  

1)  «Мен  және  инклюзивті  білім  беру»  сауалнамасы:  педагогтардың 

инклюзивті  білім  беру  туралы  хабардар  болуын  және  олардың  жалпы  білім 

беру ұйымдарында ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар балаларды оқытуға 

дайындығын мониторингілеу;  

2) «Педагогикалық мамандықтың мотивтері» [54]; 

3) кәсіби педагогикалық төзімділікті диагностикалау әдістемесі [55];  

4)  «Педагог  қызметіндегі  қиындықтардың өзін-өзі  талдау»  сауалнамасы 

[56];  

5) «Эмпатия деңгейін диагностикалау» әдістемесі И. М. Юсупова [57];  

6) күйзеліске төзімділіктің өзін-өзі бағалау тесті [58]. 

Педагогтардың назарын келесі шарттарды сақтай отырып, бұл байланыс 

оқытудың тиімділігін арттыруға ықпал ететіндігіне аудару қажет: 

- білім еңбек процесінде шығармашылық тұрғыда қолданылады; 

- еңбек жаңа білім көзі болып табылады; 

- еңбекте танымдық дербестік және іс-әрекетке шығармашылық көзқарас 

дамиды; 

- білімді проблемалық баяндау қолданылады; 

- оқушылардың қайта құрушы қызметі үздіксіз жүзеге асырылады. 

Осылайша, теория практикаға жол ашады, еңбекті мәнді етеді, ал еңбек 

білімге  деген  қажеттілікті  қозғайды  және  теориялық  білімді  өмірлік 

мазмұнмен байытады, осылайша сабақтың тиімділігін арттыруға ықпал етеді 

[59].  

Сабақтың  тиімділігін  арттыру  құралдарының  бірі  ретінде  оқытудың 

ұжымдық  формаларын  күшейту  қажеттілігін  негіздеп,  Михаил  Николаевич 

оқушылардың қызметі,  егер оның  мақсаты  біртұтас,  барлық  ұжымның  күш-

жігерін біріктіруді талап ететін, егер мұндай қызметті ұйымдастыру еңбектің 

белгілі  бөлінуін  ұйғарса  және  оның  процесінде  ұжым  мүшелері  арасында 

өзара  жауапкершілік  пен  тәуелділік  қарым-қатынасы  қалыптасса,  сондай-ақ 

оқушылардың  оқуын  бақылауды  белгілі  шамада  ұжымның  мүшелерінің  өзі 

жүзеге асырса, ұжымдық болып табылатынын көрсетті. Ол Х.И. Лийметстің 

оқу процесіндегі оқушылардың ұжымдық қызметі туралы зерттеулерін, оның 

ішінде  ұжымдық  қызметке  үлкен  мүмкіндіктер  топтарда  дербес  жұмысты 

ұйымдастыру кезінде әсіресе, әрбір адам жалпы тапсырманың қандай да бір 

111 

 

бөлігін  (еңбек  бөлу)  орындағанда,  содан  кейін  топтың  барлық  мүшелері  әр 

адамның  жұмыс  қорытындысын  тыңдап  бағалағанда  және  сынып  алдында 

сөз  сөйлеу  үшін  ұжымдық  есеп  дайындағанда  ашылатыны  туралы 

зерттеулерін жоғары бағалады [60].  

Н.В.  Бабкина:  «денсаулық  мүмкіндіктері  шектеулі  адамдарды  оқыту 

әдістемесі  оқытудың  әлеуметтік-белсенді  және  рефлексивті  әдістерін, 

әлеуметтік-мәдени  оңалту  технологияларын  пайдалануды,  ұжымда  жайлы 

психологиялық  климат  құруды  көздейді.  Әртүрлі  бұзушылықтары  бар 

балаларға арналған арнайы материалдық-техникалық база (арнайы құралдар, 

жабдықтар)  қамтамасыз  етілуі  тиіс.  ЕБҚ  бар  балаларды  психологиялық-

педагогикалық қолдау қамтамасыз етілуі тиіс. Оқытудың бейімделген түзету-

дамыту  ортасы  құрылуы,  инклюзивті  тәжірибе  жағдайында  ЕБҚ  бар 

адамдарды  оқыту  жүйесінде  технологиялар  жаңғыртылуы  тиіс»  деп  атап 

өткен [61].  

Әлеуметтік-тұлғалық  құзыреттілікті  қалыптастырудың  тиімді  әдісі 

әлеуметтік-психологиялық  тренингті  мойындауға  болады.  Әлеуметтік-

психологиялық  тренингті  қолдану  тұлғаның  әлеуметтік  ұстанымдарын, 

олардың пайда болу көздерін, адамның нақты мінез-құлқындағы көріністерін 

зерттеуге  мүмкіндік  береді.  Тренингтің  ең  маңызды  қорытындысы  –  білім 

алу, білік, дағды қалыптастыру, қарым-қатынастағы мінез-құлықты, адамның 

перцептивтік қабілеттерін анықтайтын қондырғыларды өзгерту және дамыту, 

тұлғаның тиімді қарым-қатынас жүйесін түзету және дамыту [62]. 

Жұмыстың  дәстүрлі  емес  әдістері  мен  тәсілдері  түзету  процесін 

динамикалық, әртүрлі және қызықты етеді.  

Сөйлеудің  дамуына  ұсақ  моториканың  дамуына  ықпал  ететіні 

дәлелденгендіктен, тәжірибеде мынадай дәстүрлі емес әдістер қолданылады: 

құм  терапиясы,  су-джок  терапиясы,  арт-терапия.  Бұл  жұмыс  әдістері  қол 

саусақтарының  жұқа  моторикасын  дамытуға,  есте  сақтау,  зейінді,  ойлауды, 

қиялды  дамытуға  ықпал  етеді  ,бұл  өз  кезегінде  ми  қыртысының  сөйлеу 

аймақтарын жандандыруға әсер етеді [63, 64, 65].  

Арнайы 

педагогтардың 

(логопедтердің, 

дефектологтардың, 

психологтардың)  жұмысында  құм  терапиясы  –  ойын  сабақтарының  бір  түрі 

қолданылады.  Оны  түзету  сабақтарының  барлық  кезеңдерінде  қолдануға 

болады,  атап  айтқанда:  сөйлеу  бұзылысын  түзету  кезіндегі  жұмыстың 

элементі  ретінде,  релаксация  ретінде  психологиялық  көңіл-күйді  қабылдау 

ретінде.  Құм  қолдану  арқылы  артикуляциялық  гимнастиканы  орындауға, 

дыбыстарды  автоматтандыруға,  есту  қабылдауын  дамытуға,  сөйлеудің 

лексикалық-грамматикалық 

құрылымын 

түзетуді 

жүзеге 

асыруға, 

байланыстыра  сөйлеуді  дамытуға  болады.  Мысалы,  бала  «Жылқы», 

«Әткеншек», «Сағаттар» артикуляциялық жаттығуларын орындайды және бір 

мезгілде  құммен  планшетте  ырғақты  қимыл  жасайды.  Дыбыстарды 

автоматтандыру кезінде құмға тиісті әріптер, заттардың бейнелері сызылады, 

112 

 

бұл  дыбыстарды  тиімді  автоматтандыруға  ықпал  етеді.  Есту  қабілетін 

дамыту  үшін  құмда  мұғалім-дефектолог  атаған  дыбыстар  бар  заттар 

жасырылады. Бұл заттарды тауып, белгілі бір белгі бойынша сұрыптау керек. 

Құммен  ойындар  оқушыға  босаңсуға  көмектеседі,  кернеуден  босатады, 

шығармашылық қиялды дамытады. Балаларға өз көңіл-күйінің «сурет салу», 

сабақтың соңында тілектер жазу және т.б. ұнайды. 

Сөйлеу бұзылыстарын түзетудің тағы бір дәстүрлі емес әдісі  – су-джок 

терапиясы.  Түзету  жұмысында  тактильді  сезімталдықтың  дамуына  ықпал 

ететін,  бұлшықет  тонусын  қалыпқа  келтіретін  қол  саусақтарын  массаждау 

үшін  арнайы  сақиналар  мен  шариктер  қолданылады.  Қолдарда  ми 

қыртысының  әртүрлі  аймақтарымен  өзара  байланысты  нүктелер  бар 

болғандықтан, массажерлерді қолдану сөйлеу бұзылыстарының алдын алуға 

және  түзетуге  көмектеседі.  Су-джок  шариктермен  және  сақиналармен 

массаждау 

кезінде 

қол 

саусақтарының 

жоғарғы 

фалангаларын 

ынталандыруға ерекше көңіл бөлінеді, өйткені бұл учаскелер Вернике зонасы 

мен  Брок  ми  қыртысы  зоналарымен  өзара  әрекеттеседі,  олар  импрессивті 

және  экспрессивті  сөйлеуге  жауап  береді.  Арнайы  шарикпен  немесе  иілгіш 

сақинамен  массаж  түзету  сабақтары  жұмысының  бір  кезеңі  ретінде  немесе 

басқа  жұмыс  түрлерімен  (артикуляциялық  гимнастиканы  орындау, 

дыбыстарды  автоматизациялау,  сөйлеу  тілінің  лексикалық-грамматикалық 

құрылымын  және  т.б.  дамыту)  ұштастыра  отырып  жүргізіледі.  Оқушылар 

әртүрлі  дәстүрлі  емес  тәсілдермен  сурет  салуды  ұнатады,  атап  айтқанда, 

алақандар,  жапырақтар,  таяқшалар,  тастармен  сурет  салу,  тұзды  қамырдан, 

шарикті пластилиннен ертегі кейіпкерлерін мүсіндеу.  

Оқушыларға келесі ойындар ұсынылуы мүмкін.  

«Үлкен-кішкентай» 

ойыны, 

ойынның 

мақсаты: 

кішірейткіш 

жұрнақтармен  зат  есімдерді  қалыптастыру.  Ойын  барысы:  мұғалім-

дефектолог су-джок шарикті үстелде домалатады және сөзді атайды, оқушы – 

кішірейткіш жұрнақ бар тиісті сөзбен байланыстырады (үй-үйшік және т.б.).  

«Ең  мұқият»  ойыны.  Ойынның  мақсаты:  өз  денесінің  мүшелерін 

бағдарлай білуі, еркін зейінді дамыту. Ойын барысы: мұғалім-дефектолог су-

джок сақинасын оң қолдың сұқ саусағына, сол қолдың шынашағына және т.б. 

киюді сұрайды.  

«Дыбысты  есті»  ойыны,  мақсаты:  дыбыстық  талдау  мен  синтез,  көру 

және  есту  қабылдауын  дамыту.  Ойын  барысы:  мұғалім-дефектолог  сөз 

айтады, оқушы сөздегі дыбыстардың кезектілігіне сәйкес қызыл, көк немесе 

жасыл түсті су-джок шарикті алу керек.  

«Дұрыс  орында»  ойыны,  мақсаты:  кеңістікте  бағдарлай  білуді  дамыту, 

алдын-ала-іс  конструкциясын  дұрыс  қолдана  білуді  қалыптастыру.  Ойын 

барысы: мұғалім-дефектолог нұсқау береді, ал оқушы оларды «Көк шарикті 

қорапқа сал», «Жасыл шарикті кітаптың астына сал» және т.б. іс-әрекеттерді 

айту арқылы орындайды. 

113 

 

Оқушылар саусақ массажын, ойын жаттығуларын қуана орындайды, бұл 

өз  кезегінде  қол  саусақтарының ұсақ моторикасының дамуына,  яғни  сөйлеу 

дамуына оң әсер етеді. 

Сабақ  өткізу  арт-терапия  тәсілдерін  пайдалану  негізінде  жарқын  және 

әсем  өтеді.  Оқушылар  әртүрлі  дәстүрлі  емес  тәсілдермен  сурет  салуды 

ұнатады, атап айтқанда, алақандар, жапырақтар, таяқшалар, тастармен сурет 

салу, тұзды қамырдан, шарикті пластилиннен ертегі кейіпкерлерін мүсіндеу. 

Арт-терапия  балаға  өзін-өзі  тану  қабілеттерін  дамытуға  мүмкіндік  береді, 

өзінің  эмоциялары  мен  уайымдылығын  білдіруге,  оң  әсер  алуға  мүмкіндік 

береді.  Сабақта  дыбыстарды  автоматтандыру  кезінде  арт-терапия  тәсілдері 

қолданылады (балалар тиісті әріптердің суретін салады, атауларында қажетті 

дыбыстар  бар  заттарды  бейнелейді),  сабақ  соңында  релаксация  ретінде 

сабаққа  психологиялық  көңіл-күй  ретінде  қолданады.  Арт-терапия  әдістерін 

қолдану  сабақты  байытып  қана  қоймай,  оны  неғұрлым  қызықты 

етеді,сонымен  қатар  оны  неғұрлым  тиімді  және  нәтижелі  ете  отырып, 

танымдық процеске белсенді тартуға мотивация жасайды. 

Әдебиетті  талдау  білім  беру  ұйымының  білім  беру  ортасында  ЕБҚ  бар 

баланы  жеке  психологиялық-педагогикалық  қолдаудың  негізгі  кезеңдерін 

анықтауға мүмкіндік берді. 

Бірінші  кезеңге  дайындық  кезеңі  жатады,онда  қажетті  құралдарды 

таңдау, психологиялық кеңес беру жүзеге асырылады. 

Екінші  кезеңде  психологиялық-педагогикалық  диагностика  жүргізіледі, 

оның барысында баланың даму деңгейі, оның даму ерекшеліктері, әлсіз және 

күшті  жақтары  бағаланады.  Психодиагностика  барысында  келесі  әдістер 

қолданылады:  педагогикалық  тестілеу,  ата-аналар  мен  балаға  сауалнама 

жүргізу,  сабақтарда  және  сабақтан  тыс  уақытта  баланы  педагогикалық 

бақылау. 

Үшінші  –  аналитикалық  кезеңде  қолдаудың  барлық  қатысушыларына 

мектептің 

психологиялық-педагогикалық 

қолдау 

қызметі 

баланың 

проблемаларын  шешу  тәсілдері  туралы  кеңес  береді,оның  нәтижесінде 

баланы одан әрі дамытуға қажетті көмек пен қолдау айқындалады. 

Төртінші  –  оқыту  мен  бейімделуде  қиындықтарға  тап  болған 

оқушылармен жұмыс жүйесін құрудан тұратын дамыту кезеңі. 

Келесі  –  бесінші  кезеңде  педагогтардың,  білім  беру  ұйымының 

әкімшілігі  мен  ата-аналардың  психологиялық  құзыреттілігін  арттыру  үшін 

жағдайлар жасалады. 

Соңғы  кезеңде  мұғалімдерді,  тәрбиешілерді,  ата-аналарды  баланың 

қолайлы 

психологиялық 

дамуының 

негізгі 

заңдылықтары 

мен 

жағдайларымен 

таныстыру 

жүзеге 

асырылады. 

Психологиялық 

ақпараттандыру  үшін  психолог-педагог  әртүрлі  тәсілдерді,  атап  айтқанда 

вербалды әдістерді (әңгімелесу, дәріс, тақырыптық семинар), интернет және 

тақырыпты, web-сайттарда ақпараттар орналастыру және т.б. қолданады.  

114 

 

Инклюзивті оқыту жұмысының тиімді әдістері ретінде: 

-  Сендіру  әдісі  –  ата-аналарды  олардың  жағымсыз  мінез-құлқының 

салдарына  сендіруге  көмектеседі.  Осы  әдістің  көмегімен  ата-аналар  әртүрлі 

күрделі  жағдайларды  шешу  жолдарын  өздері  іздестіре  бастауына  қол 

жеткізуге болады. 

-  Бақылау  әдісі  –  отбасында  тәрбие  жұмысын  ұйымдастыру  үшін  көп 

материал  жинауға  көмектеседі.  Әлеуметтік  педагог  баланың  қарым-

қатынасын,  оның  отбасындағы,  мектептегі,  сабақта,  құрдастарымен  қарым-

қатынасын, оның бос уақыт қызметін бақылайды. 

-  Әңгімелесу  әдісі  –  сенімді  жағдайда  отбасындағы  проблемалардың 

себептерін  анықтауға  және  оларды  шешу  жолдарын  белгілеуге  мүмкіндік 

беретін ата-аналармен жұмыс істеу кезіндегі ең кең таралған әдістердің бірі. 

Сонымен қатар педагогтардың мақсаты тек жеке отбасылармен нәтижелі 

ынтымақтастық  қана  емес,  сонымен  қатар  барлық  отбасылардың  өзара 

әрекеттестігінің  жаңашыл  тәсілдерін  табу  болып  табылады.  Инклюзивті 

мектептерде  мұғалімдер  отбасы  мен  мектепті  байланыстыратын  және 

ақырында барлық балаларға оқуға және табысқа жетуге көмектесетін мектеп 

пен отбасының тиімді әріптестігінің тетіктерін әзірлейді. Орта және жоғары 

жеткілікті 

отбасылардың 

қажеттіліктеріне 

бағытталған 

көптеген 

ынтымақтастық  бағдарламаларына  қарағанда,  инклюзивті  мектептердің 

қызметкерлері  барлық  отбасыларды  назарға  алады  және  мектеп  өміріне  кез 

келген  табысы  бар  отбасыларына  қатысуға  мүмкіндік  беретін  жұмыс 

әдістерін пайдаланады. 

Мұндай әдістердің арасында атап өтуге болады: 

- мектеп жүйесінде отбасын қолдау; 

- отбасы мен түрлі әлеуметтік құрылымдар арасындағы делдалдық; 

- саналы таңдау мүмкіндігі үшін отбасыларға ақпарат беру; 

- кәсіби жаргон мен ата-аналарға түсінікті лексиканы қолдану; 

-  отбасы  мүшелерінің  мектеп  іс-шараларын  өткізу  орнына  жол  жүруіне 

көмек көрсету; 

-  мектеп  пен  отбасының  тұратын  жеріне  жақын  жерде  іс-шаралар  мен 

жиналыстар өткізу; 

- баламен жұмыстың баламалы нұсқалары; 

- 

балалар  ата-аналардың  жанында  болатындай  іс-шараларды 

ұйымдастыру; 

-  ата-аналардың  мүдделері  мен  қажеттіліктеріне  бағытталған  іс-

шараларды өткізу; 

-  ата-аналармен  оларға  қолайлы  уақытта  кездесу,  мысалы,  кешке, 

демалыс немесе таңертең; 

- егер отбасыға қажет болса, аудармашыны ұсыну. 

Инклюзивті  білім  беру  жағдайында  ерекше  білім  берілуіне  қажеттілігі 

бар баланы тәрбиелейтін отбасымен өзара іс-қимыл түрлері: 

115 

 

1. Нақты отбасымен тікелей жұмыс: 

-  педагог  үйге  келген  жағдайда  үйдің,  кіреберістің,  пәтердің  сыртқы 

келбеті мен айналасына назар аударады; 

-  отбасымен  кездескен  кезде  анасымен  ғана  емес,  әкесімен,  басқа 

балалармен және отбасының ересек мүшелерімен де көруге тырысады; 

-  ата-аналардан  проблемалар  мен  ресурстардың  қажеттіліктері  туралы 

біледі; 

-  баланың  мектептен  тыс  сабақтары  туралы  сұрайды  (егер  ол  мектеп 

жасына жетсе); 

- ата-аналардың сұрақтарына жауап береді; 

-  баламен  отбасының  қалай  араласатынына,  оқытатынына  және 

дамытатынына назар аударады; 

- мінез-құлық, оқыту, мәселелерін шешу стратегиясын ұсынады; 

-  осы  тактика  шеңберінде  ата-аналар  педагогқа  (немесе  педагогтарға) 

барады; 

-  ата-аналар  маманның  баламен  қалай  қарым-қатынас  жасауын 

қадағалайды  (мысалы,  сыныпта  немесе  қабылдау  кезінде,  тестілеу  кезінде 

қатысады); 

- педагог ата-аналардың сұрақтарына жауап береді; 

-  педагог  ата-аналар  баламен  қалай  қарым-қатынас  жасайтынын 

қадағалайды; 

-  педагог,  егер  ол  мәселені  жақсы  түсіну  және  шешу  үшін  қажет  болса 

немесе  ол  тікелей  отбасына  көмек  көрсете  алатын  болса,  басқа  қызметтер 

өкілдерімен кеңес ұйымдастырады; 

-  ата-аналарға  баланың  дамуы  бойынша  карталарды,  сызбаларды, 

сауалнамаларды  толтыруды  ұсынады,  содан  кейін  олардың  нәтижелерін  өз 

жауаптарымен салыстырады; 

- ата-аналар мектеп консилиумдары мен комиссияларына қатысады; 

-  ата-аналарға  тестілеу  немесе  бағалау  нәтижелерінің  жазбаша  есебі 

беріледі. 

2. Нақты отбасымен жанама жұмыс: 

-  ақпарат  пен  пікір  алмасу  арнайы  ұйымдастырылған  күнделік  арқылы 

жүзеге асырылады; 

- үй күнделігі кездесу кезінде талданады; 

-  жүргізілген  оңалту  жұмысының  нәтижелері  есептерде  ұсынылады 

(жарты жылда бір рет); 

-  педагог  басқа  мамандарды  тарта  отырып,  жазбаша  хабарлама,  ата-

аналар үшін ақпарат ұйымдастырады; 

- телефон арқылы байланыс; 

- ата-аналар кітапханадан кітап, оқу құралдарын үйге алады; 

-  ата-аналар  баланың  қабілеттерін  дамыту  картасын,  сауалнамаларын, 

сызбаларын толтырады; 

116 

 

-  демалыс  күндері  сабақтар  ұсынылады,  демалыс  мүмкіндіктері  туралы 

ақпарат беріледі; 

-  ата-аналарға  балаға  арналған  материалдар  папкасының  мазмұнымен 

танысуға мүмкіндік беріледі. 

3. Ата-аналар тобымен тікелей жұмыс: 

-  ата-аналармен  кездесу,  ақпарат  алмасу,  атқарылған  жұмыс  барысы 

және  баланың  жетістіктері  туралы  есеп  беру,  болашаққа  арналған 

жоспарларды талқылау; 

-  ата-аналар  кездесуінде  сөз  сөйлеу  және  олардың  сұрақтарына  жауап 

беру; 

-  ата-аналар  үшін  семинарлар,  сөз  сөйлеу,  әңгіме,  рөлдік  ойындар 

ұйымдастыру; 

- қандай да бір тақырып бойынша ата-аналарға арналған арнайы курсты 

ұйымдастыру; 

-  мәдени-көпшілік  іс-шараларды  дайындау  мен  өткізуге  ата-аналарды 

тарту; 

-  ата-аналарға  олардың  қарым-қатынасы,  көрсетілетін  көмекті  одан  әрі 

күтуі туралы сұхбат беру. 

4. Ата-аналар тобымен жанама жұмыс: 

-  ата-аналарға  нақты  мамандарға  (психолог,  педагог,  директордың 

тәрбие  ісі  жөніндегі  орынбасары,  директор)  қалай,  қандай  жағдайларда 

жүгіну туралы ақпарат беру); 

-  ата-аналарға  арналған  кабинетте  немесе  «бұрышт»  кітаптар, 

әдістемелік әдебиеттер көрмесін ұйымдастыру; 

- тестілеу процедурасын түсіндіретін буклет дайындау, нәтижелер қалай 

түсіндірілетіндігін бағалау; 

- ата-аналарға үйге кітап беру; 

-  үй  сабақтары  немесе  дайындалатын  іс-шаралар,  демалу  мүмкіндіктері 

бойынша жазбаша ұсыныстар дайындау; 

- ата-аналардың қажеттіліктері мен пікірлерін анықтау үшін сұрақ беру; 

-  ата-аналар  балаларды  күтетін  жерде  стенд  немесе  хабарландыру 

тақтасын ұйымдастыру. 

5. Отбасы арасындағы байланыстарды дамыту: 

-  педагог  ата-аналар  тобы  арасында  «Бала  күтуші»  желісін  дамытуға 

ықпал ете алады; 

-  көмекті  қажет  ететін  бала  пайда  болған  отбасының  тәжірибелі  ата-

аналарына баруды ұйымдастыру; 

- 

ата-аналарға  қауымдастықты  немесе  өзін-өзі  көмек  тобын 

ұйымдастыруға көмектесу; 

- әкелерді жөндеу жұмыстарына көмектесу үшін шақыру; 

- ата-аналар мектеп комиссияларында немесе кеңестерінде ұсынылуына 

қол жеткізу; 

117 

 

-  ата-аналарға  қызығушылықтары  бойынша  клубтарды  ұйымдастыруға 

және балаларға арналған іс-шараларды ұйымдастыруға көмектесу; 

-  ата-аналардың  өз  құқықтарын  қорғауға,  заңнама  мен  тәртіптің 

дамуына,  қызмет  көрсетуге  ықпал  ететін  қоғамдық  ұйымдардың  жұмысына 

тартылуына қол жеткізу. 

Оқыту  әдісінің  екі  жағы  бар:  сыртқы  (педагогтың  әлеуметтік  және  оқу 

жағдайларына  адекватты  іс-қимыл  жүйелілігі)  және  ішкі  (меңгерген  білімді 

терең  түсінуді  талап  етеді).  Оқытушының  оқыту  әдістерін  таңдауы  оқу 

пәніне,  дидактикалық  мақсаттар  мен  міндеттерге,  оқу  материалының 

мазмұнына, оқыту нысанына, білім беру ұйымының оқу-әдістемелік базасына 

байланысты.  Инклюзивті  білім  беру  жағдайында  әдістерді  іріктеу  ЕБҚ  бар 

балалардың  ерекшеліктерін  ескере  отырып  жүргізіледі.  Педагог  ЕБҚ  бар 

оқушылардың қиындықтарының құрылымын ескере отырып, оқыту әдістерін 

таңдайды.  ЕБҚ  бар  балаларды  оқыту  мен  тәрбиелеуде  қолданылатын  Г.В. 

Федина келесі әдістерді көрсетеді: 

1)  моторлы  түзету  әдістері  (релаксация  әдістері,  паралингвистикалық, 

дене-бағдарлы әдістері, пластритмика әдістері); 

2)  сенсомоторлық  әдістер  (оқу  материалын  есту  және  көру  арқылы 

қабылдау әдістері; көрнекі, практикалық әдістер);  

3)  когнитивті  әдістер  (психикалық  процестерді  ұйымдастыру  әдістері, 

вербалды-логикалық  әдістер:  репродуктивті,  проблемалық-іздеу,  зерттеу) 

[67]. 

Инклюзивтік  білім  беруде  осы  әдістерді  енгізу  олардың  қарапайым 

балаларды  оқыту  әдістерімен  ұтымды  арақатынасын  болжайды.  Мысалы, 

сенсомоторлы  қабылдауы  зақымдалған  балалардың  сыныпта  болуы 

педагогтың  вербалды  және  интеллектуалды  әрекеттерге  көшу  үшін 

сенсомоторлы негізді қалыптастыратын практикалық және көрнекі әдістерді 

белсенді қолдануын көздейді. 

Педагогикада  оқыту  әдістерінің  бірыңғай  жіктемесі  жоқ.  Оқыту 

әдістерінің  жіктелуінің  арасында  –  Ю.К.  Бабанский,  Л.Йовайши,  Л.С. 

Ларионова,  И.Ф.Харламов  және  басқалар  белгілі.  Инклюзивті  білім  беру 

жағдайында оқыту әдістерін таңдау кезінде сыныптың білім беру процесінің 

ерекшелігі  тұрғысынан  әдістің  ерекшеліктерін  талдау  қажет,  мұнда 

қарапайым құрдастарымен – білім беру процесінің қатысушылары – ЕБҚ бар 

балалар болады. 

Табысты  коммуникация  әдістерін  пайдалану  мейнстримде  аутистік 

спектрі  зақымдалған  мүмкіндіктері  шектеулі  балалар  мен  жасөспірімдердің 

инклюзиясына  оң  әсер  етеді.  Бұл  ретте  факторлардың  осы  тобының  ішінде 

мынадай  кіші  топтар  анықталды:  визуалды  ынталандыру  әдістерін 

пайдалану, аугментативтік (күшейтуші) әдістер (қосымша құралдар вербалды 

коммуникацияны жақсарту үшін пайдаланылғанда) және тіл.  

118 

 

Әдебиетті  талдау  көрсеткендей,  визуалды  ынталандыру  әдістерін 

пайдалану  жалпы  білім  беретін  сыныптағы  (мейнстримде)  аутистік  спектрі 

зақымдалған  мүмкіндігі  шектеулі  балалармен  қарым-қатынас  тәсілдерінің 

бірі болып табылады. Сонымен қатар, кейбір авторлар, егер ЕБҚ бар балалар 

ақпарат берудің визуалды формасын қаласа, ал басқа балаларда бұл жөнінде 

қарсылық  болмаса,  онда  көзбен  шолу  әдістеріне  бағдарланып,  барлық 

балаларды  оқытудың  инклюзивті  әдістемесінің  негізі  болып  табылады  деп 

санайды [68]. 

Мысалы,  жасөспірімдермен  зерттеу  (11-14  жас)  оқыту  кезінде 

комикстерді  пайдалану  (визуалды  ынталандыру  ретінде)  аутистік  спектрі 

зақымдалған  мінез-құлқын  реттеудің  үлкен  тиімділігіне  қол  жеткізуге  және 

сол  арқылы  баланың  білім  беру  ортасына  қосылуының  табысын  күшейтуге 

мүмкіндік бергенін көрсетті [69]. 

Алайда 

визуалды 

ынталандырудың 

қолданылатын 

әдістерінің 

шектеулерін де ескеру қажет, әдістерді таңдау кезінде ерекше білім берілуіне 

қажеттіліктері бар балалардың жеке ерекшеліктері, олардың қалауы, сондай-

ақ оқу бағдарламасында жазылған оқу мақсаттары ескерілуі қажет [70].  

Аугментативтік  (күшейтуші)  әдістер  инклюзивті  жалпы  білім  беретін 

мектепте  қолданылуы  мүмкін,  өйткені  олар  аутистік  спектрі  зақымдалған 

ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар балалармен және осындай қажеттілігі 

жоқ  балалармен  жұмыс  істеу  кезінде  де  қолайлы.  Мысалы,  аугментативті 

әдістер  картиналармен  алмасу  жүйесін  (PECs),  ым-ишарат  тілін  (макатон) 

және мультимедиялық әдістерді қамтуы мүмкін [74]. 

Зерттеу  көрсеткендей,  мұғалімдер  мен  қосымша  қызметкерлер 

қолданатын  тіл  аутистік  спектрі  зақымдалған  ерекше  білім  берілуіне 

қажеттілігі 

бар 

балаларға 

арналған 

инклюзивті 

білім 

берудің 

табыстылығының  ең  маңызды  факторларының  бірі  болып  табылады.  Бұл 

ретте  келесі  критерийлерді  ескеру  қажет:  нұсқаулардың  қарапайымдылығы, 

берілетін ақпараттың дәлдігі мен нақтылануы және сарказмның пайдалануын 

болдырмау [75, 76]. 

Бұл  ретте  аутистік  спектрі  зақымдалған  мүмкіндіктері  шектеулі 

балалармен  қарым-қатынас  кезінде  әлеуметтік  сигналдар  (socialsignalling) 

әдістемесін пайдалану ерекше рөл атқарады. Осы әдістемені қолдана отырып, 

мұғалім ақпаратты қалай беретіндігін, баламен қалай байланыс орнататынын, 

оның назарын қалай реттей алатынын, мысалы, аты бойынша жүгіне отырып, 

түсінуі тиіс. 

Басқа  тиімді  әдісті  –  мектеп  психологының  мектеп  қызметіне 

қауымдастықты ақпараттандыру және тартуға үлкен демеу болып табылатын 

қолдау тобын қолдануға болады.  

Қолдау  тобы  кейбір  адамдардың  кейбір  ортақ  проблемаларды 

сәйкестендіру мен шешуге ерікті және құрылымдық қатысуын көздейді. Осы 

техниканы  пайдаланудың  мақсаты  бір-біріне  ақпарат,  кеңестер  және 

119 

 

моральдық қолдау көрсету болып табылады. Мұндай кездесулердің көбінесе 

терапевтік  мақсаты  бар  және  топ  мүшелерімен  бірге  ішкі  қызмет  ету 

нормалары  мен  ережелерін  регламенттейтін  мектеп  психологымен 

үйлестіріледі. Қолдау тобының мақсаттары:  

- топ шеңберінде өз проблемаларын, басқалардың проблемаларын түсіну 

және оларды шешу әрекеттерін табу үшін көмек көрсету;  

- мәселелерді шешудің кейбір әдістерін меңгеру;  

-  ақпарат,  эмоциялық  қолдау  және  материалдық  құралдар  арқылы 

топтың ішкі ресурстарын жұмылдыру және пайдалану;  

- өмір сүру жағдайын жақсарту, өз бастамасының тиімділігін арттыру.  

Қолдау топтары арқылы көрсетіледі:  

- заңгерлік, материалдық-қаржылық, моральдық, медициналық көмек;  

- проблемаларды шешуге қолдау көрсету;  

- проблемаларды шешудің болжамды тәсілдері;  

- мәселелерді шешу тәсілдерін іздеудегі бағыттар;  

- мәселелерді шешуге қолдау іздеуде көмек;  

- тұтынушының проблемалық жағдайларын сәйкестендіру және жіктеуге 

көмек көрсету; 

өзінің қатысуы немесе басқалардың өз проблемаларын шешуге қатысуы; 

- ақпараттандыру, проблемаларды шешу бойынша балама ұсыныстар;  

- кейбір мәселелерді шешудегі басқа отбасылар мен қолдау топтарының 

өмірінен нақты мысалдар.  

Қоғамдастық 

деңгейінде 

жергілікті 

көшбасшылардың 

әртүрлі 

ұстанымдарын  білдіретін  (формальды  және  формальды  емес)  әртүрлі 

салаларда  дайындалатын  қоғамдастық  мүшелерінің  қатысуымен  топтар 

арқылы  араласу  нысанын  білдіретін  коммунитарлық  араласу  тобы  құрылуы 

мүмкін.  Олар  топтың  ережелерін  құрметтейді  және  мүшелері  болып 

табылатын қоғамдастықтың кейбір ерекше мәселелерін шешеді. 

Топқа  заңды  актілерді  тартпай  ерікті  түрде  қатысу.  Коммунитарлық 

араласу тобы әдетте қоғамдық қызметкерлер қатарынан құрылған: әлеуметтік 

қызметкер, полицей және т.б. 

Барлық  коммунитарлық  факторлардың  білім  беру  саласындағы  жалпы 

әрекеттері: 

-  серіктестер  жергілікті  деңгейде  рөл  мен  жауапкершілікті  өзіне  ала 

алатын білім беруді орталықсыздандыру процесі; 

-  әртүрлі  көздермен  ұсынылған  қарама-қайшы  жарияланымдар;  балалар 

тек  білім  беру  серіктестігімен  қамтамасыз  етілуі  мүмкін  бірізді  тең  құқылы 

көзқарасты қажет етеді; 

-  мектепте  алған  білім  балаларға  елеулі  әсер  ететін  басқа  әлеуметтік 

қызметтердің көмегімен білім берумен толықтырылуы тиіс; 

120 

 

-  мектептің  басқа  да  әлеуметтік  серіктестермен  тұрақты  серіктестік 

байланысы қазіргі заман жағдайын ескере отырып, мектептің тиімді дамуына 

ықпал етеді [77].  

Инклюзия  жағдайында  оқыту  процесінің  өзіне  келетін  болсақ,  оның 

тиімділігі  үшін  инклюзивті  жұмыста  білікті  және  дайындалған 

мұғалімдерден  басқа,  қосымша  педагогтардың  болуы,  жақсы  материалдық 

базаның  болуы  және  барлық  қатысушылардың  белсенді  өзара  іс-қимылы 

үшін инклюзивті оқыту қағидаттарын сақтау қажет.  

2005 жылы ЕҚБ бар балаларға арналған білім беруді дамыту жөніндегі 

еуропалық  ведомство  (European  Agency  for  Development  in  Special  Needs 

Education)  материалды  табысты  игеруді  және  оқытудың  инклюзивтік 

ортасындағы  ББД  (білім,  білік,  дағды)  иеленуді    қамтамасыз  ететін  7 

фактордың  тізімін  құрады.  Осы  ұсынымдарды  практикада  қолданудың 

табыстылығы  11-14  жас  аралығындағы  оқушылар  тобы  үшін  14  еуропалық 

елде  қойылған  қолда  бар  әдебиеттер  мен  эксперименттердің  терең 

талдауымен расталады. 

Осылайша,  бірінші  фактор  ретінде  бірлескен  оқыту  бөлінеді:  мұндай 

оқыту  ұйымы  педагогтардың  командалық  жұмысын  болжайды.  Бұл 

стратегияның  мақсаты  оқушыға  өз  уақытында  жеке  көмек  көрсету  болып 

табылады,  ол  үшін  сыныпта  қосымша  педагог  немесе  көмекші  персонал 

қатысады.  ЕБҚ  бар  оқушыға  сыныптағы  сабақтарда  тікелей  көмек  көрсету 

мүмкіндігі  қатысу  ортақтастықтың дамуына  ықпал  етеді және оның өзін-өзі 

бағалауын  көтереді,  ол  оқуды  жеңілдетеді,  когнитивті  және  эмоциялық 

дамуға  ықпал  етеді  деп  есептеледі.  Мұғалімдер  үшін  ынтымақтастық 

принципі тәжірибе алмасу мүмкіндігіне ие.  

Екінші  фактор  –  бірлескен  оқыту.  Бірлескен  оқытумен  оқушылар 

топтарда  жұмыс  жасай  отырып,  бір-біріне  материалды  игеруге  көмектеседі 

деп  болжанады.  Топтарда  жұмыс  әртүрлі  тұжырымдамалар  тұрғысынан 

қарастырылады:  тең  құқылы  оқыту,  бірлесіп  оқыту,  репетиторлық.  Әдетте, 

«оқыту  –  білім  алушы»  принципі  бойынша  құрылған  гетерогенді  жұптар 

болжанады,  бұл  ретте  әркім  оқушы  мен  оқытушы  рөлінде  болуы  тиіс.  Бұл 

тәсілдің  маңыздылығы  оқушылардың  дербестігін  дамыту,  сондай-ақ  топ 

ішіндегі  әлеуметтік  өзара  іс-қимылды  іске  асыру  болып  табылады.  Топта 

өзіндік оқытудың практикалық пайдасы айқын.  

Үшінші  фактор  –  мәселелерді  бірлесіп  шешу.  Бұл  сыныпта  салауатты 

атмосфераны сақтау үшін жүйелі тәсіл. Барлық оқушылармен келісілген және 

олардың ата-аналарына жеткізілген ұжымдық өмір сүрудің нақты қарапайым 

ережелерін қабылдау деп түсініледі.  

Төртінші  фактор  –  топтарда  гетерогенді  біріктіру  (бірлескен  жобалау 

жұмыстары  үшін),  аралас  топтарда  әртүрлі  мүмкіндіктермен  бір  жастағы 

оқушылардың  жұмысын  болжайды.  Мұндай  бірлестіктің  мағынасы  – 

денсаулық мүмкіндіктері бойынша бөлінуден аулақ болу және оқушылардың 

121 

 

бір-біріне  деген  құрметін  қалыптастыру.  Осылайша,  оқушылардың  теңдігі 

принципі  сақталады,  олардың  когнитивті  қабілеті  дамиды,  әлеуметтену 

жүреді және эмоциялық кедергі жойылады.  

Бесінші  фактор  –  тиімді  оқыту.  Инклюзивтік  сыныпта  оқыту 

стандартталған  оқу  жоспары  негізінде  кез  келген  жалпы  білім  беретін 

сыныпта  сияқты  құрылады,  алайда  инклюзивті  педагогика  әрбір  оқушының 

қажеттілігіне  жеке жоспарды бейімдеуді көздейді.  Сондықтан  көп  жағдайда 

мектеп  педагогтарының,  тьютордың,  мектеп  психологының,  оқушының 

өзінің  және  оның  ата-аналарының  қатысуымен  ЕБҚ  бар  оқушылар  үшін 

арнайы стандартталған жеке жоспар құрастырылады.  

Алтыншы фактор – үй жүйесі, оқушылар уақыт бойы оларға үйреншікті 

оқу  жағдайында  (2-3  оқу  сыныптары  арасында  орын  ауыстыра  отырып) 

оқиды,  оқыту  процесіне  педагогтардың  шағын  командасы  қатысады  деп 

болжайды.  Мысалы,  құрамына  55  педагог  кіретін  мектеп  4-5  сыныпқа 

жауапты  10-12  мұғалімнен  құралған  командаларды  қалыптастырады. 

Швецияда әрбір осындай топта автономды экономикалық басқару және жеке 

білім  беру  платформасы,  нақты  оқу  жоспары  бар,  өзінің  икемді  жұмыс 

кестесі жасалады, ал мұғалімдер, әдетте, бірнеше пәндерге маманданады.  

Соңғы,  жетінші  фактор  –  оқытудың  балама  стратегияларын  пайдалану. 

Оқытудың  баламалы  ұйымы  балаларды  оқуға  және  мәселелерді  шешуге 

үйретуді  мақсат  етіп,  оқушыларды  білім  алу  процесіне  үлкен 

жауапкершілікпен  бөлуді  көздейді.  Мысалы,  балалар  өз  алдына  белгілі  бір 

міндеттер қойып, олардың шешімін шығара отырып, жұмыс уақытын өздері 

жоспарлай  алады  [78].  Кейбір бөлінген  факторларға  толығырақ  тоқталайық. 

Сондықтан  бірлескен  оқыту  бірнеше  әртүрлілікті  қамтиды.  Раса  Ахтиайнен 

өзінің жіктеуінде бірлескен оқытудың 6 түрін атап көрсетті [79]: 

1.  Альтернатива  «жетекші  –  ассистент».  Оқытудың  бұл  түрінде  бір 

педагог  өзіне  пәндік  жүктемені  алады,  ал  екіншісі  –  бақылаушының  рөлін 

орындайды  және  қажеттілігіне  қарай  көмек  көрсетеді.  Бір  сабақ  барысында 

мұғалімдер  рөлдермен  ауыстырылуы  немесе  олардың  әрқайсысы  өз  пәнін 

жүргізгенде бір-біріне ықпал етуі мүмкін.  

2. Параллель оқыту. Оқушылар  гетерогенді және  оқушыларының саны 

бойынша  бірдей  2  топ  болып  бөлінеді.  Екі  мұғалім  өз  тобын  оқытады. 

Мұғалімнің оқыту жоспары бір-бірімен келіседі. 

3.  Қашықтықтан  оқыту.  Оқушылар  бір  оқу  орнынан  екіншісіне  бір 

аудитория шегінде ауыстырылады (немесе аралас бөлмеге өтеді), онда әрбір 

педагог өз бөлігін түсіндіреді. 

4. Оқытудың баламалы түрлері. Бір мұғалім үлкен топпен, екіншісі кіші 

топпен  жұмыс  істейді.  Әдетте,  аз  топ  бұрын  зерттелген  материалды 

түзетумен  және  толықтырумен  немесе  жаңа  материалды  игеруге 

дайындаумен  айналысады.  Барлық  оқушылар  кіші  топта  болғаны  өте 

маңызды.  

122 

 

5.  Икемді  топ.  Оқушылар  білім  және  қолдау  қажеттілігі  бойынша 

топтарға  бөлінеді,  бірақ  топтарға  бөлу  икемді  болып  қалуы  тиіс.  Топ 

құрамын мұғалімдердің рөлі сияқты мезгіл-мезгіл өзгерту қажет. 

6. Командада оқыту. Екі мұғалім де оқуға белсенді қатысады. Мысалы, 

біреу сөйлегенде, екіншісі-көрсетеді, толықтырады, сұрақтар қояды, қызықты 

ақпарат қосады.  

Дәл  осы  стратегияның  тиімділігі  мәселесі  ең  көп  келіспеушіліктер 

тудырғанына  қарамастан,  бірлескен  оқыту  мұғалімдер  үшін  де,  оқушылар 

үшін  де  пайдалы  болып  табылады,  өйткені  мұндай  жағдайда  балалар 

педагогтармен  бірге  нәтижелі  оқыту  үшін  бірлескен  күш-жігер  жұмсайды. 

Бірлескен  жоспарлау  үлкен  тиімділікке  ие  –  бұл  педагогтардың 

мотивациясын  арттырады,  ал  оқушыларға  көбірек  кәсіби  көңіл  мен  қолдау 

алуға мүмкіндік береді, кері байланыс нығая түседі, оқушыға қажетті көмек 

бұрын байқалып, уақытында көрсетіледі. Сонымен қатар, бұл оқушылардың 

мотивациясының өсуіне ықпал етеді.  

Баланың  қажеттілігіне  қарай  инклюзивті  білім  беру  баланың 

қажеттілігіне қарай жеке немесе кем дегенде модификацияланған арнайы оқу 

жоспары  бойынша  оқытуды  көздейді.  Мұндай  оқу  іс-әрекетін  жоспарлау 

процесінде  педагог,  арнайы  педагог/тьютор,  мектеп  психологынан  басқа 

баланың өзі және оның ата-аналары да қатыстырылатыны ерекше  маңызды. 

Осының  арқасында  инклюзияның  маңызды  қағидаттарының  бірі  –  ата-

аналарды  оқыту  процесіне  белсенді  тарту  арқылы  жүзеге  асырылатын 

үздіксіз қолдау. 

Екінші  факторға  келсек,  бірлесіп  оқыту  –  ғалымдар  арасында  да, 

практикалар  арасында  да  келіспеушіліктер  жоқ.  Осы  стратегияны  Еуропада 

15 жыл бойы белсенді қолдану академиялық дағдыларды меңгеру сапасының 

артқанын,  сондай-ақ  өзін-өзі  тәртіп  пен  жауапкершілік  сезімінің  дамуын, 

оқушылардың 

сабақтарға 

белсенді 

қатысу 

үлесінің 

ұлғаюын, 

мотивациясының  артуын  көрсетті.  Бұл  стратегияны  бастапқы  оқыту 

кезеңінде құрал ретінде емес, алынған дағдылар мен білімді бекіту кезеңінде 

пайдалану  керек  деп  ескерту  жасау  керек.  Басқаша  айтқанда,  бұл  әдіс 

оқытудың  басқа  әдістеріне  қатысты  қосымша  болып  саналады.  Осы  әдісті 

қолдану  түрлері  қатысушылардың  жұптарында  дағдылардың  қалыптасу 

деңгейі  мен  жасына  байланысты  өзгеруі  мүмкін.  Әдетте  табысты  білім 

алушы үлгерімі төмен оқушыны шамамен бір жасқа үйретеді. Тағы бір нұсқа 

– оқыту ересек кезде-кейде жасаралық оқыту деп аталады. Осылайша, Дэвид 

Митчелдің  пікірінше,  ерекше  білім  берілуіне  қажеттілігі  бар  (әдетте 

мүгедектіктің  аз  айқындалған  түрлері)  оқушылар  оқыту  рөлінде  бола 

отырып,  өзін-өзі  бағалауды  арттырып,  әсіресе  кіші  оқушылармен  жұмыс 

істесе,  оқуда  үздік  табыстарға  қол  жеткізе  алады.  Тағы  бір  нұсқа  – 

сыныптағы  барлық  оқушылар  жұптарға  бөлініп,  оқушылар  мен 

оқытушылардың  міндеттерін  орындағанда  сынып  жағдайында  өзара  оқыту. 

123 

 

Сондай-ақ  қандай  да  бір  оқушының  оқу  процесіне  тартылу  дәрежесіне 

байланысты айырмашылықтар бар [80].  

Әрине, ең маңызды және бір мезгілде ең қолжетімділердің бірі жетінші 

фактор  –  балама  стратегияларды  пайдалану  табылады.  Альтернативті 

оқытудың стратегиялары көп, сондықтан олардың жұмыс істеу принциптерін 

егжей-тегжейлі сипаттау қажет емес, бірақ олардың ішіндегі ең маңыздысын 

ғана атауға болады.  

Осылайша,  инклюзия  жағдайында  «табиғи  көзқарас»  (Самюэль  Л. 

Одом),  «оқытудың  кіріктірілген  мүмкіндіктері»,  «уақытша  кешіктіру» 

стратегиясын,  өтемдік  бағыт  принципімен  келісілген  стратегияларды, 

эвристикалық  мәселелерді,  іскерлік  ойындарды,  жобаларды,  проблемалық 

оқыту  элементтерін,  эмпатия  (жеке  ұқсастығы)  әдісін,  синектиканы  (ми 

шабуылы), 

коммуникативтік 

оқыту 

технологияларын, 

ойын 

технологияларын,  ұжымдық  қызмет  тәсілдерін  және  т.б.  пайдалануды 

көздейді.  Осы  контексте  көптеген  жаңашыл  педагогтардың  тәжірибесі 

қызықты.  

Осылайша,  Ш.А.  Амонашвили  гуманистік  педагогика  жүйесінде 

оқушыдан  білімнің  басқа  (аралас)  салаларынан  дербестігін  және 

интеграциялануын  талап  ететін  проблемалық  оқыту  белсенді  қолданылады. 

Сабақты  құрастырудың  кешенді  құрылымы  интеграцияланған  жүйелі  оқыту 

принципін толық көрсетеді, онда ғылым олардың синтезінде қарастырылады, 

бұл  мотивацияны  арттыруға  және  білімді  терең  меңгеруге,  құзыреттілікті 

қалыптастыруға (яғни алған білімді түрлі жағдайларда қолдана білуге) ықпал 

етеді. 

Ойын  тәсілдері  (ең  танымалдарының  бірі  –  сыбырлау)  сондай-ақ 

мотивацияны көтеруге, дербес ойлау қызметін белсендіруге ықпал етеді және 

сонымен  қатар  ақпаратты  ұзақ  уақыт  бойы  есте  сақтауға  мүмкіндік  беретін 

тікелей  есте  сақтауға  көмектеседі.  Педагог-новаторлардың  еңбегі  (оқыту 

жеке  тұлғаға  бағытталған  Е.А.  Ямбург,  Ш.А.  Амонашвили)  және 

құзыреттілік  парадигманы  инклюзивті  жағдайда  неғұрлым  тиімді  болып 

табылатын (проблемалық оқыту, аралас пәндерден білімді кіріктіре меңгеру, 

ойын тәсілдері) оларға тән әдістермен біріктіру негізінде жүзеге асырылады.  

Сонымен  қатар  оқытудың  инклюзивтік  формасы  оқыту  үшін  әртүрлі 

тірек  көрнекі  материалдарды  пайдалануды,  сондай-ақ  жаңа  электрондық 

технологияларды  тартуды,  материалды  жақсы  меңгеруге  ықпал  ететін 

арнайы тәсілдерді қолдануды құптайды.  

Мысалы,  инклюзия  жағдайында  жұмыс  істеу  кезінде  пайдалы  болып 

саналады:  

1)  графикалық  ұйымдастырушыларды  қолдану  (advance  organizer  –  

Swanson,  Haskyn,  2001)  –  тапсырманы  орындау  алдында  алдын  ала  қосалқы 

материалдарды пайдалануды болжайтын әдіс;  

124 

 

2)  схемалар,  карталар,  визуалды  стратегиялар,  иллюстрациялар 

көмегімен түсіндіру;  

3) мнемоникалық тәсілдер (конспект, );  

4)  «объектілерді  топтастыру»  әдісі  (ағылш.  «chunking»)  –  материалды 

қабылдау үшін қысқа және жеңіл етіп бөлу әдісі;  

5) 

қосымша 

күрделі 

немесе 

қосымша 

материалдары 

бар 

жәрдемақыларды пайдалану;  

6) өзін-өзі ұйымдастыру стратегияларын, сауалнамаларды қолдану;  

7) білім алудың проблемалық тәсілі [81]. 

Инклюзивті  білім  беру  жүйесі  дәстүрлі  жалпы  білім  беру 

қағидаттарынан  ғана  емес,  сонымен  қатар  оқытудың  тиімді  процесін 

ұйымдастыру  үшін  қолданылатын  стратегиялардың  үлкен  вариативтілігімен 

ерекшеленеді.  

Ұсынылған  стратегиялар  академиялық  білімді  арттыруға,  қажетті 

құзыреттерді қалыптастыруға, яғни сабақта айтылған жағдайлар шеңберінен 

тыс  іс-қимыл  жасай  білуге  және  міндеттерді  (соның  ішінде  кәсіби)  шешуге 

мүмкіндік береді.  

Сонымен  қатар  бұл  стратегиялар  басқа  оқу  пәні  бойынша  оқудан  тыс 

қызметте,  қандай  да  бір  өмірлік  немесе  кәсіби  жағдайда  міндеттерді  шешу 

үшін білімді түрлі салалардан біріктіруге қабілетті шығармашылық ойлайтын 

және  дербес  тұлғаны,  кәсіби  және  қоғамдық  өмірге  белсенді  және 

толыққанды қатысуға дайын жеке тұлғаны тәрбиелеуге ықпал етеді [82]. 

125 

 

жүктеу/скачать 4,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: