Использованная литература

158
Талғат МҰҚЫШЕВ
ҚР Мәдениет қайраткері,
Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер 
академиясының 
доценті, Өнертану ғылымының 
кандидаты, сыбызғышы 
(Алматы, Қазақстан)
ҚАЗАҚТЫҢ СЫБЫЗҒЫШЫЛЫҚ ДӘСТҮРІ
Қазақ  халқының  ұлттық  музыка  мәдениетінде  ерекше  орын  алған 
саланың бірі – аспаптық музыка. Осы ұлттық аспаптық музыкамыздың негізгі 
діңгегі – күй.
Күй  – қазақ  халқының  асыл  мұрасы,  қымбат  қазынасы,  бірде  тарихи-
аңыз  оқиғаларды  баяндаса,  бірде  халықтың  тіршілік-тынысына  байланысты 
өмірге  үн  қосып,  қайғы  мен  қуанышты  сезімдерін  толғаған.  Күй  қобыз, 
домбыра,  жетіген,  шертер  т.б.  ұлттық  саз  аспаптарда  орындалып,  ғасырлар 
бойы  ұрпақтан-ұрпаққа  беріліп  күні  бүгінге  дейін  жетіп  отыр.  Осындай  күй 
өнерінің насихаттаушысы болған көне аспаптардың бірі — сыбызғы.
Сыбызғы – үрлемелі аспаптардың көне түріне жатады. Сыбызғы XVII-
XIX  ғасырларда  қазақ  даласына  кең  тарағаны  туралы  деректер  ғалымдардың 
еңбектерінен  орын  алған.  Зерттеуші  Б.Сарыбаевтың  “Қазақтың  музыкалық 
аспаптары”  –  еңбегінде  СССР  халықтары  этнографиясының  мемлекеттік 
музейінде  Ш.Уәлихановтың  сыйға  тартқан  сыбызғысы  сақтаулы  екенін 
жазады.  Сондай-ақ,  орыс  зерттеушісі  А.Левшин  1932  жылы  Санкт-
Петербургтан  шыққан  “Описание  киргиз-кайсацских  орд  и  степей”  –  атты 
еңбегінде “Қылқобыз және сыбызғы қазақтың басты аспаптарының бірі”, деп 
айтқан  болса,  саятшы  капитан  И.Б.Андреевтің  естелігінде  қазақтың  музыка 
аспаптары  туралы  сөз  қозғалып:  “Так  же  имеют  так  называемые  сыбызгы, 
сделанные  из  толстой  стволистой  травы  и  деревянные,  обвитые  толстою 
нитью  с  несколькими  дырками”  деген  деректер  бар.  Ерте  заманда  қазақ 
сыбызғышылары  көбінесе  сыбызғыны  қурайдан  қамыстан  жасап  алып 
тартқандары  белгілі.  Ғалым  Қ.Жұбановтың  “Қазақтың  инструментінің  біреуі 
“сыбызғы”. Жұрнақ түбіндегі “сыбызғы” сөзі ұяң дыбыспен айтылған түрінде, 
мұндағы ұяң “з” дыбысын қатаң “с” дыбысына айналдырсақ “сыбыс” болады”. 
“Сыбыс”  қазақша  “дыбыс”  дегеннің  бір  тарауы,  сонымен  қатар  бұл  сыбызғы 
қамыстан,  қурайдан  жасалатын  болғандықтан,  қамыс  та  алғашқы  әзірде  осы 
сөзбен  аталып кеткен.  Қазақша  қамыстың  бір  аты сыбыс.  Көп  жерде  бұл  сөз 
сақталмаған.  Бірақ,  ұзын  бойлы  жіңішке  нәрсені  таныту  түрінде  сын  есім 
“сиди” түрінде пайдалану әр жерде бар. Сөйтіп “сыбызғы” деген сөз, бірінші 
жағынан,  дыбыс,  екінші  жағынан,  сол  дыбысты  шығаратын  аспаптың  аты 
болса,  үшіншіден  сол  құрал  болатын  заттың  аты  – қамыстың  аты  болады”  –

159
деп  сыбызғы  аспабы  жайында  жазған  деректері  осындай.  Алтай  халқының 
“сыбысқы”  және  хакас  халықтарында  “сыбысха”деп  аталатын  үрлемелі 
аспаптары  бар.  Сыбызғы  тектес  үрлемелі  аспаптардың  көпшілігі  қурайдан  –
қамыстан жасалатыны жайында түркі тілдес халықтардың аңыз-ертегілерінен 
көп кездестіруге болады. Мысалы: Қазақтың сыбызғысы, Башқұрттың қурайы, 
Түркіменнің  түйдігі  аспаптарының  пайда  болуы  жөнінде  ортақ  аңыз  бар.  Ал 
бұл  аңыз-ертегілердің  барлығы  сыбызғы  тектес  аспаптардың  пайда  болуын 
Ескендір патшамен байланыстырып былай деп сыр шертеді. 
– Әйгілі Ескендір патшаның басында қос мүйізі болса керек. Бірақ мұны тірі 
жан білмейді екен. Себебі шашын алдырған адамның басын шаптырып тастап 
отырыпты.  Мұның  мәнісі,  Ескендірдің  түсінде  бір  әулие  аян  беріпті:  “Егер 
шашыңды  алушыдан  басқа  адам  мүйізіңнің  бар  екенін  білсе,  сол  күні  жарық 
дүниемен қоштасасың”  – депті дейді. Осыдан кейін-ақ сақтық жасап, шашын 
алған  адамның  басын  кесе  берген  деседі.  Осылайша  Ескендірдің  төңірегінде 
қолының  ебі  барлары  сирейді.  Бір  күні  шаш  алу  кезегі  патшаның  жақсы 
көретін  жақынының  баласына  келіпті.  Сонда  Ескендір  сол  жақынның 
баласына шашын алдыратын болғаннан кейін, уәзірлеріне былай депті: “Мына 
баланы йен далаға көзін байлап апарып тастаңдар, ит-құсқа жем болып немесе 
йен  далада  адасып  өлсін”  депті.  Уәзірлер  айтқан  бұйрықты  бұлжытпай 
орындап, сол күні-ақ баланың көзін байлап йен далаға апарып тастапты. Бала 
йен далада жол таба алмай қаңғырып жүргеніне біраз уақыт өтіпті. Күндердің 
күнінде  баланың  құлағына  алыстан  үзіліп-үзіліп  шыққан  дыбыс  естіліпті. 
Дыбыс  шыққан  жаққа  келсе  судың  жағасында  өсіп  тұрған    қурайды,  өсімдік 
құрты  тесіп  кетіпті.  Сол қурайдың  тесігіне жел  соғып  үрлеген  сайын,  үзіліп-
үзіліп қурайдың дыбысы шығып тұр екен. Бала қурайды кесіп алып өзі үрлеп 
қараса,  одан  да  сазды  әдемі  әуен  шығыпты.  Қурайдан  сыбызғы  жасап  алып 
сазды  әуендерін  тартып,  елін-жерін  іздеп  жүрген  баланы,  аңшылар 
сыбызғының дауысын естіп келіп тауып алыпты. Аңшылар баланы аман-есен 
еліне  алып  барып,  бала  басынан  өткен  хикаяны  халыққа  жариялап  айтып 
беріпті.  Құпиясы  жария  болған  Ескендір  жарық  дүниемен  сол  күні 
қоштасыпты,  баланың  сыбызғымен  тартқан  сазы  төрткүл  дүниеге  күй  болып 
тарапты. 
Сыбызғының  дәстүрлі  үлгісі  қурай  өсімдігінен  жасалады,  аспапты 
жасауға  қара  қурай,  өгіз  қурай,  қырлы  қурай  түрлері  пайдаланылған. 
Сыбызғышылар  сыбызғыны  қурайдан  өздері  жасап  алып  тартқан  және  оны 
жасау  әдіс-тәсілдерінде  әрбір  өнерпаздың  өзіндік  өлшемі,  өз  заңдылықтары 
болған.  Аспапты  жасау  үшін  жаздың  соңғы  айларында,  күз  уақыттарында 
әбден  өсіп  жетілген  өзегі  кеңейіп,  буыны  қатайып  кепкен  түзу  қурайларды 
пайдаланған.  Қурайды  кейбір  сыбызғышылар  қолының  ұзындығымен  өлшеп 
кесіп алатын болған, енді бір өлшемнің түрі өнерпаз-шебер өз тұтамын өлшем 
етіп  алты  тұтам,  жеті-сегіз  тұтам  етіп  қурайды  кесіп  алған.  Бұл  әдіс-тәсіл 
Башқұрт  қурайшыларында  да  көп  қолданылады.  Түркімен  түйдікшілері, 
аспапты  қамыстан  жасауына  байланысты  қамыстың  буындарын  санап  алты-
жеті  буынын    өлшеп  алып  қырқып  алатын  болған.  Сыбызғының  тесік-
ойықтарын  оюдың  да  өзіндік  өлшемдері  болған.  Бірінші  ойық  қурайдың 

160
жіңішке ұшынан алақанның еніндей жерінен ойылады, яғни төрт елі болады. 
Екінші  ойық  бірінші  ойықтан  жоғары  қарай  үш  елі  өлшемінде  ойылып 
алынады, келесі үшінші ойық екінші ойықтан екі немесе кейде екі жарым елі 
өлшемдерінде  ойылады.  Бабымен  жасалған  сыбызғының  сыртынан  сойылған 
малдың  өңешінің  ақ  шелімен  немесе  жас  төлдің  аш  ішегімен  қаптайтын 
болған.  Мұндай  сыбызғының  үні  таза,  ыстық-суыққа  берілмейтін  және  ұзақ 
уақытқа дейін шыдайтын болады. Қурай сыбызғыны тартқанда орындаушылар 
қурайдың  өзегін  сумен  бүркіп  отыратын  болған.  Себебі,  қурайдың  іші  кеуіп, 
қаңсып  кетуіне  байланысты  дыбыстың  біркелкі  шығуымен,  бояуына  кедергі 
жасайды.  Қурайдан  жасалған  сыбызғының  дыбысы  әуезді-жұмсақ  табиғатқа 
жақын табиғи болып шығады. 
Сондай-ақ  сыбызғы  аспапбының  қызыл  ағаштан,  талдан  жасалған 
түрлері кездеседі. Ел ішіндегі өнерпаздар сыбызғының дыбыс қуатымен жан-
жақты  мүмкіндіктерін  жетілдірумен  бірге,  ұзақ  уақыт  тартқанға  шыдамды 
болуына  да  көп  күш  салған.  Қурай  көпке  шыдамаған.  Уақыт  өткен  сайын 
сыртқы  күшке  төзімділігі  азая  берген.  Ал  кейбір  өлкелерде  сыбызғыға 
жарамды  қурайлар  өспеген.  Сондықтан  халық  өнерпаздары  сыбызғыны 
ағаштан жасауға көшкен. Экспедициялық сапармен Шығыс Қазақстан өлкесіне 
барғанында  Зайсан  ауылында  тұратын  сыбызғышы  К.Құмақайұлының  ағаш 
сыбызғының  үлгісін  жасағанын  көріп,  үйреніп  бейне  таспаға  жазып  алуға 
жолым түсті. Ол кісінің сыбызғыны ағаштан жасау тәсілі былай:
Ең  алдымен  ұзақ  уақыт  кеуіп  қатайған  қарағайды,  бұтағы  жоқ  түзу 
жерінен 55-60 см ұзындығында өлшеп кесіп алады. Одан кейін сыртын тазалап 
жұмырлап  жонады,  тазаланып  болған  соң  ағашты  ортасынан  қаққа  бөледі. 
Бөлінген  ағаштың  ішкі  жақтары  ойылып  өзек  жасалады,  өзектің  іші 
тазартылып  болған  соң  өзектің  өрнек-өрімінің  дәл  қиылысуын  бір-біріне 
келтіре  отырып,  қайта  беттестіріп,  желімдеп  сыртынан  шуда  жіппен  орап 
байлайды.  Желім  қатып  мықтап  ұстап  қалғанша  кептіріледі.  Кептіріліп 
болғаннан  кейін  оралған  жіпті  шешіп,  төменгі  ұшынан  өз  өлшемі  бойынша 
бірінші,  одан  кейін  екінші-үшінші  ойықтар  отқа  қыздырылған  темірмен 
тесіледі.  Ең  соңында  аспаптының  бас  жағынан,  орта  белінен  және  төменгі 
ұшынан  ішекпен  байланады.  К.Құмақайұлының  айтуынша  бұрындары  ағаш 
сыбызғының  сыртынан  да  малдың  өңешінің  ақ  шелімен  немесе  ішегімен 
қапталатын  болған.  Ағаш  сыбызғы  туралы  Семейдегі  әдеби-мемориалдық 
Абай музейінде инвентарлық №415 кітпапта былай деген:
“Қазақтың  флейтаға  ұқсас  бұл  аспабы  екі  шағын  ағаш  науадан  жасалынған, 
науалардың  қуыс  жақтары  бір-біріне  қаратылып,  сыртынан  қойдың  немесе 
ешкінің  өңешімен  қапталған.  Түтік  төменгі  ойыққа  қарай  жіңішкере  түседі, 
төменгі ұшында үш ойық бар”.
Сыбызғының  қурай,  ағаштан  басқа  және  тағы  да  бір  түрі  жезден 
жасалатын  түрі.  Жез  сыбызғы  ел  ішіндегі  өнепаздардың  басқа  халықтарда 
кездесетін  темірден  жасалған  үрлемелі  аспаптарға  еліктей  отырып,  ұзын  жез 
түтікшелерді  пайдаланып  келген.  Бірақта  жез  сыбызғының  ел  ішінен  қолдау 
тауып  өркендеп  кете  алмады,  оның  себебі  жез  сыбызғының  үні  бұрыннан 
қалыптасып  қалған  қурай,  ағаш  сыбызғылардан  өзгеше,  әрі  құлаққа  тосын 
естіледі.  Дегенмен  қалыптасқан  ойнау  әдістерін  пайдалана  отырып  сыбызғы 

161
үнінің  халық  көңіліне  жақын  ерекшелігін  жез  сыбызғыда  да  меңгерген 
таланттар  болды.  Олар:  Ы.Уалиев,  Б.Шерубаевтар  еді.  Сыбызғыны 
жетілдіруде  көп  ізденген  зерттеуші  Б.Сарыбаевта  жез  сыбызғыны  шебер 
тартқан.
Сыбызғы бір қарағанда қарапайым аспап болып көрінгенмен үрлемелі 
аспаптардың  ішінде  дыбыс  шығаруы  жағынан  күрделілігімен  ерекшеленеді. 
Сыбызғыда  мүштік  болмайды,  ол  тіске  қойылып  тартылатын  аспап. 
Сыбызғыда дыбыс шығару үшін түтіктің бас жағын тіске тірейді. Содан кейін 
ауаны  сыртқа  шығармай түтіктің  бір  жағын  ернімен жауып  тұрады,  ауыздың 
бір  бөлігі  ашық  қалады.  Тілмен    үстінгі  тістің  арасында  сәл  саңылау  қалуы 
қарастырады,  осы  саңылау  арқылы  келген  ауа  толқыны  түтіктің  шет-шетіне 
соғылып  дыбысқа  айналады.  Дыбыстың  таза  шығуы  ауа  толқынына 
байланысты, сондықтан орындаушының тынысы кең болуы шарт. 
Сыбызғышылар  күй  тарту  барысында  үш  түрлі  дыбысты  үндестіру 
арқылы,  тыңдаушысын  ғажайып  әсерге  бөлейді.  Бұл  дыбыстарды  кәдімгі 
тыңдаушылар  сыбызғының  үн-дыбысы,  ауыз  жаңғырығы,  сыбызғышының 
көмейінің  дауысы  деп  ажыратып  отырады.  (А.Сейдімбеков  “Күй  шежіре”). 
А.Жұбановтың  “Ғасырлар  пернесі”  Б.Сарыбаевтың  “Қазақтың  музыкалық 
аспаптары” – атты еңбектерінде шебер сыбызғышылар күй тартқанда төменгі 
регистрде  өзінің  көмей  дауысын  сыбызғы  үніне  қосып  екі  дауыста 
орындағандары  жайында  айтылған.  Осы  қосдауысты  орындаушылық  тәсілі 
сыбызғы тектес аспаптар қурай, түйдік, цурда да кездеседі. Яғни, бұл мәселе 
сыбызғының  түркі-монғол  халықтарының  осы  тектес  музыкалық  аспаптарын
жасау 
және 
композициялық-иірімдік 
деңгейлерімен 
қатар, 
дәстүр 
дүниетанымға  негізделген  дыбыс  шығару  жүйесіндегі  ортақтығын  көрсетеді. 
Үрлемелі  аспаптарға  көмей  дауысын  қосып  орындаушылық,  Сібір 
халықтарының  қос  дауысты  ән-жыр  салу  дәстүріне  жақын  болып  келеді. 
Көмей  арқылы  қос  дауысты  ән  салу  Тыва,  Алтай,  Монғол,  Тибет,  Хакас 
халықтарында  кеңінен  тарап  бірнеше  түрлері  дамыған.  Зерттеуші 
Л.Халтаеваның еңбегінде көп дауысты және қос дауысты ән салудың бірнеше 
түрлерін  айтады.  Жоғары  регистрде  ысқырып  шығатын  “сығыт”,  ортаңғы 
регистрде  қоңырау  тембрлі  “хоомей”  және  төменгі  регистрде  күркіреп 
шығатын  “қарғыра”  түрлерін  баяндайды.  Көмеймен  ән  салуды  көне 
мифологиялық ұғымдармен байланыстырған,  Сібір халықтары бұл  ән  салуды 
бақсылыққа  және  жерлеу  салттарында  қолданған.  Көмеймен  ән  салу  әртүрлі 
аспаптардың  сүйемелдеуімен  де  айтылады.  Алтай  халқының  дастаншылары 
өздерінің шертпелі аспаптарын орындай отырып көмей дауысын қосып дастан 
айтады.  Хакас  халықтары  шатханның  (жетігенге  ұқсас)  сүйемелдеуімен  қос 
дауысты  етіп  ән  салады.  Шертпелі,  ыспалы  аспаптармен  бірге  шаң  қобызға 
көмей дауысын қосып орындау Сібір халықтарына тән дәстүр. Сонымен қоса 
халық өнерпаздары көмей дауысын үрлемелі аспаптарда да жиі қолданған. Бұл 
үрдіс  қазақтың  сыбызғышылық  дәстүрінде  де  маңызды  орын  алған.  Дәстүрлі 
сыбызғышылар 
Ы.Уалиев, 
Б.Шерубаев, 
М.Оңғаров, 
Ш.Ауғанбаев, 
К.Құмақайұлының  орындауындағы  күйлерден  естіп,  білуге  болатын  болса, 
белгілі  музыка  зерттеушісі  Б.Ерзакович  сыбызғы  күйлерін  нотаға  түсіргенде 
сыбызғымен  көмей  дауыстарын  жеке-жеке  жазып  анық  белгілеп  көрсеткен. 

162
Көмей арқылы қос дауыспен ән салғанда төменгі бурдон дауысы әннің негізгі 
дауысын созып ұстап тұрады, ал ысқырық екінші шығатын дауыс әннің негізгі 
әуенін  жүргізіп  отырады.  Осы  тәсілді  сыбызғыда  пайдаланғанда  бурдон 
дауысы  күйдің  негізгі  тонын  созып  ұстап  тұрады,  сыбызғының  үні  негізгі 
күйдің  әуенін жүргізіп  отырады. Ғалымдардың еңбектеріндегі  мифологиялық 
ұғымдармен  қарайтын  болсақ:  сыбызғының  үні  жоғары  дүниені  білдірсе, 
бурдон дауысы төменгі дүниені бейнелейді, ал сыбызғыда орындаушы жоғары 
мен  төменгі  екі  дүниені  байланыстырып  тұрған  бұл  дүниенің  дәнекершісі 
ретінде көруге болады.
Сыбызғы аспабы ертеден қазақ халқының қайғысы мен қуанышын бөліскен 
жансерігі  болғаны  мәлім.  Сыбызғы  арқылы  қазақ  халқы  өзінің  арманын 
мұң-мүддесін, сан-қыйлы өмір жолында болған оқиғаларын, наразылығын, 
биікке  құлаш  ұрған  қиялдарын,  өмірге  деген  сүйіспеншілігін  күй  қылып 
тартып  ұрпақтан-ұрпаққа  жалғастырып  асыл  мұра  ретінде  қалдырып 
отырған.  Сыбызғы  күйлерінің  тақырып  ауқымын  қарайтын  болсақ, 
қазақтың  басқа  да  музыкалық  аспаптарына  арналған  күйлер  секілді,төрт 
түлік мал, жан-жануарлар, табиғат және адамдардың күн көріс тұрмысына 
байланысты.  “Салқұла”,  “Өрелікер”,  “Тепенкөк”,  “Майдажал”  ер  қанаты 
атты суреттесе, “Бозінген”, “Көк бұқа”, “Ақсақ қой”, “Көк серке” төрт түлік 
малды  сипаттайды.  “Ақ  бөкен”,  “Сарыала  қаз”,  “Бұл-бұл  торғай”  күйлері 
жан-жануарлар  мен  аң-кұстарды  бейнелеп,  “Кең  жайлау”,  “Ертістің 
толқыны”, күйлері табиғат аясына арналған. “Арбианның қоңыры”, “Бөкен 
жарғақ”  күйлері  аңшылық  заманнан  сыр  шертсе,  “Жетім  бала”,  “Мұңды-
қыз”,  “Сағыныш”,  “Арман”  күйлері  қоғамдық  тұрмыс-салтқа  байланысты 
туған күйлер.
Қазақ  халқының  домбыра,  қобыз  аспаптарында  орындалатын  жанрлық 
күйлер,  сыбызғыда  да  жиі  кездеседі.  Өзінің  аты  айтып  тұрған  “Жоқтау” 
атты  күй,  немесе  “Бөкен  жарғақ”  күйіндегі  ағасының  өлімін  жеңгесіне 
сыбызғы  арқылы  естірткен  “естірту”  күйлері  дәлел  бола  алады.  Ұлы 
ғалымымыз  Шоқанның  қазасын  да  әкесі  Шыңғыс  Уалихановқа  сыбызғы 
мен қобыз арқылы азалы күй тартып естірткен.
Сондай-ақ тартыс күйлерде жиі кездеседі, ал күй тартысып сайысу арқылы 
өнерлерін  сынға  салу,  қазақ  күйшілерінің  арасында  ертеден  келе  жатқан 
дәстүр.  Күй  тартысында  ердің  намысы  ғана  емес,  елдің  де  намысы  сынға 
түскен сәттер аз емес. Бұған қазақ пен түркіменнің, қазақ пен қырғыз, қазақ 
пен  қалмақ  арасында  болған  күйшілер  сайысы,  соған  орай  туған  күйлері 
күә.  Дәулеткерей,  Өскенбай  сынды  күйшілердің  түркімен  күйшілерімен, 
Тоқа,  Ықылас  сынды  күйшілердің  қырғыз  күйшілерімен  және  Тәттімбет 
пен  қыздың  тартысы  т.б.  арада  болған  күй  сайыстарында  дүниеге  келген 
небір  сиқырлы  саздар ұрпаққа  мұра. (А.Сейдімбеков “Күй  шежіре”). Міне 
осындай  күй  тартыс  өнері  қазақ  сыбызғышыларының  арасында  кеңінен 
дамыған.  Зерттеуші  Т.Бекхожинаның  “Даламның  назды  саздары”  атты 
еңбегінде  XYII  ғасырда  өмір  сүрген  әйгілі  сыбызғышылар  Тілеке  мен 
Жантелі  Бұланұлының  сыбызғымен  күй  тартысқандары  тарихтан  сыр 
шертсе,  ал  академик  А.Жұбанов  өзінің  “Өскен  өнер”  атты  кітабында 

163
“Үстіміздегі  (ХХ)  ғасырдың  оныншы  жылдарында  өз  ауылымда 
сыбызғышылардың өнер сайысын көрдім”- деп жазады . 1922 жылы Шығыс 
Қазақстанда  Шерубай  мен  Мұса  бақсы;  1950  жылдары  Оспанғали 
Қожабергенов  пен  Шанақ  Ауғанбаевтар  сыбызғымен  өз  ара  күй  тартысқа 
түскен 
өнерпаздар. 
Міне 
бұл 
деректерге 
сүйенер 
болсақ, 
сыбызғышылардың  дәстүрлі  сайысы  бертінге  дейін  жеткенін  көруге 
болады.  Ш.Ауғанбаевтың  орындауындағы  “Қазақ  пен  Қалмақтың” 
сыбызғымен  тартысқан,  тартыс  күйлері  нотаға  түсіріліп  кітаптан  жарық 
көрді. (А.Райымбергенов, С.Аманова “Күй шежіре”).
Сыбызғышылық  дәстүр  республикамыздың  Шығыс  Қазақстан  және 
Батыс  Қазақстан  өңірлерінде,  өз  орындаушылық  ерекшеліктеріне  қарай  кең 
таралған. 
Шығыс  Қазақстандағы  сыбызғышылық  дәстүрінің  түп  тамыры  сонау 
алыс  ғасырлардан  басталады.  Көне  аңшылық  заманнан  ел  аузында  айтылып 
жеткен  “Аңшының  зары”  күйі,  бүкіл  түркі  тілдес  халықтың  бәріне  ортақ 
айтылып жүрген “Қозы Көрпеш–Баян сұлу”  дастанындағы “Қозы Көрпештің 
қоштасуы”    –  атты  күйде  осы  өңірде  сақталып  орындалып  жүр.  Шығыс 
Қазақстан  сыбызғышылық  дәстүрі  Алтай  Тарбағатай  тауын  бойлап  Қытай, 
одан  әрі  Монғолия  аймақтарын  қамтыған.  Алтайдан  Баян  – Өлгейге  дейін 
тараған  сыбызғышылық  өнер,  үлкен  үш  мемлекеттегі  қандастарымыздың 
ортақ мәдени мұрасы болып отыр. Бұл өңірдегі сыбызғышылар XVII ғасырдан 
бастап  XX  ғасырдың  елуінші  жылдарына  дейін    сыбызғымен  өнер 
жарыстырып отырған, оған сыбызғышылар Тілеке мен Жантелі, Шерубай мен 
Мұса,  Оспанғали  мен  Шанақтың  сайыстары  тарихи  айғақ  бола  алады. 
Еліміздің  шығыс  өңірінде  жеті  атасынан  бері  сыбызғышылық  өнерді 
жалғастырған,  майталман  сыбызғышы  әулеттер  де  баршылық.  Олар  Шығыс 
Қазақстан  сыбызғышылық  дәстүрін  бертінге  дейін  жеткізген  сыбызғышылар 
Бихан  Шерубаев,  О.Қожабергенов  және  Ш.Ауғанбаевтар.  Сыбызғышы 
Ш.Ауғанбаевтың  орындауында  біраз  күйлер  тарихта  алғаш  күй  табаққа 
жазылып  жарық  көрді.  Ол  бірнеше  рет  Алматыға  келіп  халық-жұртшылыққа
сыбызғы  тартып  өз  өнерін  көрсетті.  Шығыс  Қазақстан  сыбызғышылары 
көбінесе үш ойықты сыбызғыда ойнайды, үш ойықты сыбызғының диапозоны 
қысқарақ болады. Күйлерінің сазы ән тектес, бірнеше әуеннің қайталануынан 
қалыптасқан.  Дыбыстық  обертондарға  бай,  өзіндік  көне  иірімдері  сақталған, 
дыбыс  қатары  мажорлы  лад  болып  келетін  сыбызғыда  орындаумен 
ерекшеленеді. 
Батыс  Қазақстан  сыбызғышылық  дәстүрінің  көрнекті  өкілдерінің  бірі 
Сармалай.  Сармалайдың  күйлерін  бізге  жеткізген  сыбызғышы  Ысқақ  Уалиев 
болатын.  Ы.Уалиевтің  орындауында  Сармалайдың  бірнеше  күйін  академик 
А.Жұбанов  нотаға  түсіріп  жарыққа  шығарды.  Бұл  өңірдің  тағы  бір 
сыбызғышысы  Мәкәр  Сұлтаналиевтің  күйлері  Б.Сарыбаевтің  орындауында 
күйтаспаға  жаздырылды.  Маңғыстау  өңірінің  сыбызғышысы  Мүйімсат 
Оңғаровтың  орындауындағы  күйлер  А.Райымбергеновтың  жазып  алуында 
бізге  жетіп  отыр.  Батыс  Қазақстан  өңірінің  сыбызғы  күйлерінің  әуені 
созылыңқы  жәй  болып  келеді.  Диапозонының  кеңдігі,  регистрлық 

164
мүмкіндіктерді  мейлінше  пайдаланғаны  және  дыбыс  қатары  минорлы  лад 
сыбызғысында орындалуымен ерекшеленеді. 
XVII-XIX ғасырларда халық арасында кең тараған сыбызғы аспабы мен  
күйлерінің  көпшілігі  бізге  толық  жетпей  қалды.  Сыбызғының  ел  арасынан 
сиреуімен бірге осы аспапта орындалған күйлер сиреп, басқа қобыз, домбыра 
аспаптарында орындалып, уақыт өте сол аспаптардың күйлері болып сіңіп кете 
барған.  Өйткені,  қобыз,  домбыра  күйлерінің  ішінде  “сыбызғы  күйі”  –  деген 
атпен тартылып жүрген күйлер жиі ұшырасады.
1934  жылы  Құрманғазы  атындағы  оркестрдің  құрамына  халық 
орындаушыларының 
бірінші  Бүкілқазақстандық 
слетіне  қатысқан 
өнерпаздар  алынды.  Осы  өнерпаздармен  сыбызғышы  Ысқақ  Уәлиевта 
оркестрге  жеке  орындаушы  ретінде  жұмысқа  қабылданады.  40-жылдарға 
дейін  Ы.Уәлиевтің  орындауында  сыбызғы  күйлері  сахнадан  орындалып 
насихатталды  және  бірнешеуі  нотаға  түсірілді.  Амал  қанша,  1944  жылы 
Ұлы  Отан  соғысында  сыбызғышы  Ы.Уәлиев  ерлікпен  қаза  тапты. 
Сыбызғышының үнтаспа жазған күйлері бізге жетпей қалды, және сыбызғы 
аспабы сахнадан көрінбей, насихатталмай өнер ордасынан сиреп ұмып бола 
басталды.  Алпысыншы  жылдары  А.Жұбановтың  басшылығымен  Алматы 
консерваториясында  сыбызғыдан  сабақ  беріледі.  Оған  Шығыс  Қазақстан-
облысынан 
А.Жұбановтың 
шақыруымен 
сыбызғышы 
Оспанғали 
Қожабергенов келіп, консерваторияда екі жылдай дәріс жүргізіп шәкірттер 
дайындай бастайды. Алпыс жастағы қарт сыбызғышыны ауылдан алдырып  
сыбызғының 
қыр-сырын 
шәкірттерге 
үйреттіргені, 
өнер 
алыбы 
А.Жұбановтың  қазақ  сыбызғысының  болашағына  үлкен  үмітпен  қарап 
қобыз, домбыра аспаптары сияқты, сыбызғының да орнын өнер ордасынан 
тауып,  қойып  кету  мақсаты  еді.  Өкінішке  орай  О.Қожабергеновтың 
денсаулығына  байланысты  ауылына  қайтып  кетуі,  екі  жылдай  сабақ 
жүргізілген  сыбызғы  дәрісі  тоқтап  қалды.  1970-80  жылдары  зерттеуші 
Б.Сарыбаевтың  сыбызғы  аспабына  сіңірген  еңбегі  ұлан-ғайыр.  Ғалым 
сыбызғының мүмкіндіктерін зерттеп, фольклор ансамбльдеріне қосып, жеке 
күйлер  орындап  қайта  жаңғырта  бастаған  еді,  зерттеушінің  бұл  еңбегі 
соңына дейін жетпей қалды. Дегенмен сыбызғышылық дәстүр Қазақстанда 
сақталып  қалмағанымен  Шығыс  Түркістан  (Қытай)  және  Баян-Өлгей
аймағындағы  қазақтарда  бүгінгі  күнге  дейін  сақталған.  Баян-Өлгейден 
көшіп  келген  сыбызғышы  Кәлек  Құмакайұлының,  Қазақстандағы 
сыбызғышылық дәстүрдің қайта жанданып қалыптасуына тигізген ықпалы 
зор екенін атап айтуға болады.
Сыбызғышылық  дәстүр  жайында  өнер  зерттеушілері  мен  ғалымдар 
Ш.Уәлиханов,  А.Жұбанов  [1],  Б.Сарыбаев,  А.Затаевич,  Б.Ерзакович  [2], 
В.Беляев, 
Т.Бекхожина, 
А.Мұхамбетова, 
С.Елеманова, 
У.Бекенов, 
А.Райымбергенов  [3]  пен  С.Аманова  еңбектерінде  және  М.Әуезов, 
Ә.Марғұлан,  Т.Әлімқұлов,  А.Сейдімбеков,  М.Мағауин,  С.Ақатаев  сынды 
көрнекті жазушылар жазған  сыбызғы өнері жайындағы әдеби аңыз-әңгімелер 
тарихи  деректер  болып  табылады.  Кейінгі  уақыттағы  мәдени-сабақтастық 

165
байланыстағы  зерттеулер  аумағы  кеңейіп,  қазақ-венгер  (Михайли  Фрешли) 
қатынастарында да жалғасын тауып жатқандығын айтуға болады [4, 5].  

жүктеу/скачать 21,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: