С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009
жүктеу/скачать 7,49 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 17. Дамыған орта ғасырлардағы
Орта Азия мен Закавказье 1. Дамыған орта ғасырлардағы Орта Азия мен Закавказъедегі феодалдық қатынастар. 2. Закавказъе елдері селжук түріктері мен моңғолдар билігі кезінде. 3. Моңғолдардың жəне Əмір Темірдің билігі кезіндегі Орта Азия. 4. ХV ғасырдағы Закавказъе елдерінде феодалдық қатынастардың онан əрі дамуы. 5. ХІ—ХV ғасырлардағы Орта Азия мен Закавказъе халықтарының мəдениеті. Орта Азияны қарахандықтар жаулап алғаннан кейін мемлекетті басқару ісіне өзгерістер енгізілді. Бюрократиялық аппараты же- тілген, мемлекеттік жер қоры өте мол саманилер мемлекеті құлады. Енді оның орнына еншілік жер жүйесі қалыптасқан қарахандық мемлекет орнады. ХІ—ХІІ ғасырлардағы Қарахандар мемлекетінің аумағы ұланғайыр болды. Оған Шығыс Түркістан, Жетісу, Ферғана, Мəуераннахр кірді. Қарахандар əулетінің мүшелері жеке еншісі бар кішігірім (илек) хандар болып саналды. Мемлекет басында хандардың ханы — Тамғаш хан тұрды. XI ғасырдың бірінші жартысынан бастап жекелеген кіші хан- дар өзінің тəуелсіздігін нығайта түсуге ұмтылды. 1089 ж. Қарахан- дықтар селжуктер империясының əскерінен жеңілді де, солардың вассалына айналды. 1128 ж. Солтүстік Қытайдан қуылған көшпенді кидандар (қара қытайлар) Жетісу мен Шығыс Түркістанды басып алды. 1141 ж. олар өздеріне Мəуреннахрды толығымен бағындырды. Қарахандық жекелеген хандар кидандар мемлекетінің басшысы — гурханның салық төлеушісіне айналды. Кидандар Жетісуға орнығып алып, көшпелі өмір сүрді. XI—XII ғасырларда Орта Азияда жер қоры қайта бөлінді. Тек вакфтың иеліктері ғана өзгеріссіз қала берді. Бұрынғы мемлекеттік жəне мүліктік жерлердің едəуір бөлігі жаңа жер иелерінің қолына көшті. Жер иеленудің XI ғасырдағы негізгі түрі ихта болды. Ол XII ғасырға қарай уақытша бенефициден біртіндеп мұрагерлікпен пайдаланатын ленге, феодқа, яғни мемлекеттік сыйдан феодалдық жер иеленуге айналды. Ихтаны енді көбінесе көшпелі əскери ақсүйектердің өкілдері алатын болды. Олар тек көшпелі мал- шылардан ғана емес, ихта жеріндегі отырықшы егіншілерден де алымсалық жинап алып отырды. Ихта иелері XIII ғасырға қарай өз қоластындағыларды соттау құқына да ие болды. Диқандардың мүліктік жерлерінің көшпелі əскери ақ-сүйектер өкілдеріне көшуі жəне жердің ихтаға айналуы бірте-бірте егіншілердің жойылуына əкеліп соқты. Əрине диқан деген термин біржолата жойылып кеткен жоқ, кейінірек мұндай сөзбен барлық шаруаларды атайтын болды. Селжук мемлекеті кезінде ірі əскер басылары ихтаның есебінен өз жасақтарын қамтамасыз ету міндетімен бірге тұтас аймақты иеленіп, сол аймақтың əкімі болып саналды. Ол өз иелігіндегі Ихтадан қол астындағыларға жер бөліп беру құқын алды. Сөйтіп ихта иелері феодалдық саты жүйесінің маңызды бір буынын құрады. Саманилер билігі кезінде Хорезм екіге бөлініп кеткен еді. Орталығы Қият қаласы болған оңтүстігі жергілікті князь — Хорезмшах билігінде болса, орталығы Үргеніш қаласы болған Солтүстігінде араб əмірі билік құрды. 996 ж. бұл екі бөлігі бір феодалдық мемлекетке бірікті. ХІ—ХІІ ғасырларда Хорезмнің экономикасы мен мəдениеті ірі жетістіктерге жетіп, құлпыру кезінде болды. Оның эконо- микасының негізін егіншілік пен жеміс-жидек, көкөніс құрады. Мол өнім жинауға суару жүйесінің жетілуі себеп болды. Хорезмнің қалаларында қолөнер дамып, көшпенділермен жəне Хазарлармен, Еділ жағасындағы халықтармен жəне Киев Русімен транзиттік сауда өсе түсті. Бұл елдерден тері, былғары, бояулар, жылқы жəне ірі қара мал əкелінсе, Хорезмнен кептірілген жеміс-жидек, астық, күріш, кілем, ертоқым, теріден тігілген бұйымдар мен мата шығарылды. Хорезмдік көпестер Қытаймен, Иранмен жəне Мəуереннахр қалаларымен сауда жүргізді. Хорезмнің астанасы Үргеніш XI ғасырдың басына қарай Шығыстың ең əдемі де абаттындырылған қалаларының бірі, ірі мəдени орталық болды. Хорезмшахтың сарай- ында бір кездерде Шығыстың көрнекті ғұламалары, олардың ішінде Ибн Сина мен Бирунилер тұрып, атақты еңбектерін жазды. 1043 ж. Хорезм Селжуктер мемлекетінің вассалына айналды. Бірақ XII ғасырдың екінші жартысында қуатты шаруашылығы, жал- дамалы əскері бар хорезмшахтар тəуелсіздікке ие болды. Хорезмді сельжуктерден 1194 жылы Төкеш ибн иль-Арслан /1172—1200/ азат етті. XII ғасырдың аяғы — XIII ғасырдың басында өздері белсенді сыртқы саясатқа көшіп, Хорасанды, Батыс Иранды, Ауғаныстан мен 166 167 Мəуреннахрды басып алды, кидандар мемлекетін талқандады. XIII ғасырдың басында Хорезм үлкен феодалдық империяның орталығы болды. Бұхар жазирасында XII ғасырда садрлар басқарған князьдық құрылды. Садрлар дін саласының қызметкерлері болды. Олардың бай жер иеліктерінде шаруалар жұмыс істеді. Садрлар дін ісімен қатар саудамен де шұғылданды. 1206 ж. Бұхар жазирасында садрларға қарсы қолөнершілер көтерілісі болды. Көтерілісті диқандар, шаруа- лар да қолдады. Бұл көтерілістің басында қолөнерші Мелік Санжар тұрды. жүктеу/скачать 7,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|