сөздік. Улан-батор, 1954, 177 беті). Тараты атауына монғолдың  тарис

сөздік. Улан-батор, 1954, 177 беті). Тараты атауына монғолдың 
тарис сөзі емес тариа сөзі жақын дейтін себебіміз, егер ол 
тарис сөзінен болса, оған -ты жұрнагы қосылғанда, «с» ды- 
бысы түсіп қалмас еді. Тегінде бұл сөздің түбірі тара//тары// 
тарығ//дара болса керек-ті.
М. Қашқарида тарығ - 1) дән, дақыл, нан; 2) тары. Вен­
гер тілінде даро - жарма, кебекті ұн (М.Г. Қахана. Венгерско- 
русский словарь. М., 1951). Венгер тіліне ертеде бұл сөз түркі 
тілдерінен енуі ықтимал.
Ал сөз аяғындагы -ты көне түркі-монғол тілдеріне ортақ 
туынды сын есім жасап, сол нәрсенің барлыгын білдіретін 
жұрнақ, (Г.И. Рамстедт. Введение в алтайское языкознание. М., 
1957, стр. 205).
Сонымен Тараты топонимі коне түркі-монғол тілдері ортақ 
кезінде жасалып, «егінді, тарылы» деген магынаны білдіретін 
атау.
ТАРБАҒАТАЙ - Шығыс Қазақстандағы тау, аудан аты. 
F. Қоңқашпаевтың зерттеуі бойынша бұл монғолдың тарбаган 
(суыр) деген сезінен қойылган. Монғолияда жиі кездесетін атау 
(Г. Конкашпаев. Географические названия монгольского про­
исхождения.. Известия АН КазССР. Серия филология и искус­
ствоведения. Вып. I (11), 1959, 94-бет). «Монғолша-қазақша 
сәздікте» тарваға сөзін қазақша суыр деп аударған. Ал бүл 
сөзге қосылған -тай жұрнагы қазақ тіліндегі -ты/ті, -ды/ді, 
-лы/лі жұрнағына дөп келеді.
Г.И. Рамстедт түркі тілдеріндегі lig (қазақша -лы/лі, -ды/ді, 
-ты/ті) жүрнағы мен монгол тіліндегі - tu тунгус тіліндегі - сі 
жүрнақтарын қатар қойып, бір-біріне сай келеді деп есептейді. 
Ол осы жүрнақтың монгол топонимдерінде алатын орны 
жөнінде былай деп жазды: «В монгольском языке - как про­
дуктивный словообразовательный элемент прилагательных 
встречается обычно только при именах, в частности в топони­
мике. В остальных случаях его вытесняет очень рано появив­
199

шийся распространенный суффикс -tai ((окончание притяжательных прилагательных, а также в функции 
падежа» (Г.И. Рамстедт. Введение d алтайское языкознание. М., 
1957, стр. 205).
Г.И. Рамстедттің осы еңбегіне монгол тілдері туралы 
мэселелеріне ескертпе жазған Г.Д. Санжеев бұл жұрнақ тура­
лы жоғарғы пікірге мынадай түзету жасайды. «В монгольских 
языках прилагательные на -tu, -Ш, -tai и -tei не являются при­
тяжательными, они имеют скорее противоположное значение, 
например, usutu «имеющий воду» и «водный», но не «принадле­
жащий воде (Г.И. Рамстедттің жоғарғы еңбегінің 230 бетіндегі 
34-ші ескертпені қараңыз).
Жоғарғы айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға бо- 
лады: 1) түркі тілдеріндегі туынды сын есім жасайтын -лы // 
лі (-ты//ті, -ды//ді т. б.) жүрнағы мен монгол тіліндегі Ш, Ш 
жұрнақгары түбірлес; 2) монгол тілдерінде де, түркі тілдерінде 
де бұл жұрнақтар түрлі есімдерге жиі қосылып топоним- 
дер жасайды; 3) монгол тіліндегі -tai жұрнағы tu+ai жұрнақ- 
тарының қосылуынан жасалған.
Ендеще Т арб агатай атауы монғолдың тар в аға/н / сөзімен 
- т а й жұрнагының қосылуынан жасалған. Сөз аяғындағы 
н дыбысы әдетге монгол тілінде жұрнақ жалғанганда түсіп 
қалады. (Грамматика бурят-монгольского языка. М.-Л., 1938, 
стр. 97), Қараганды облысының қазақтары да суырды «тарба­
ган» дейді. Ал Шыгыс Қазақстан облысында тұрушы М. Саха- 
риев «Тарбагатай тау мен жотасында суыр күні бүгінге дейін 
өте көп» екенін айтқан (Ж. Болатов. Шыгыс Қазақстан облы- 
сы... қазақгар тіліндегі ерекшеліктер туралы. «Қазақ тілі тарихы 
мен диалектологиясының мәселелері», жинақ, 5 шығуы 1963, 
184 беті).
ТА РТУ Қ - Жетісудағы көне тарихи қаланың аты; орны 
белгісіз. Қала туралы дерек XI гасырда М. Қашкари еңбегінде
200

бар: «Тартуқ - яғмалардың бір қаласының аты» (М. Қашқари, 
1 том, 434 беті).
Тарихи деректерге қарағанда X ғасырда Қарақани мемлекеті 
құрылғанга дейін Жетісу өлкесінде қарлы шығыл, арғу, яғма (С. 
Аманжоловтың пікірінше дула одағына кіретін қазіргі «жай- 
ма» руы - «Вопросы диалектологии...». Алма-Ата, 1959, стр. 
89) тайпа одақтары үстемдік еткен. X ғасырдағы ягма тайпасы 
жөніндегі деректерді келтірейік:
«Третьим большим тюркским племенем, частично захватив­
шим Семиречье, были ягма, жили они на юг от озера ИссыкКҚуль, 
по направлению к городу Қашгару, причем большая часть их 
кочевий находилась в Восточном Туркестане. Автор «Худуд-ал- 
алема» описывает племена ягма, как наименее культурные из 
тюркских племен. Среди ягма слабо развито было земледелие, 
но зато среди них было много звереловов, которые охотились за 
дичью и добывали пушнину. Главное их богатство заключалось 
в стадах лошадей и баранов. Ягма были известны как наиболее 
воинственные среди других тюркских племен» (История Узбек­
ской ССР. Ташкент, 1967, стр. 349).
Кейін X ғасырдың орта шенінде қарақанид мемлекеті 
құрылғанда, оның ханы жауынгер ягма тайпасынан қойылған. 
Оның лақап аты Бограхан (Бурахан) болған (Сонда, 353 бет).
М. Қашқари ягма тілі туралы былай дейді: «Тілдердің 
жеңілі оғузша, ең дұрысы (турасы), жақсысы - яғма, тух- 
си қабилаларының (тайпаларының) тілі жэне сол үшін Іле, 
Эртіш, Ямар, Этил өзендерінен ұйғыр қалаларына дейін 
жасаушылардың тілі» (МҚ. 1, 
6 6
бет.).
Сонымен жоғарыдағы Тартұқ қаласының аты осы яғма 
тілінде жасалған. Сөздің түбірі, біздіңше, тар(ы ), осыған қазіргі 
түркі тілдеріндегі сын есім тудыратын -лы (варианттарымен) 
жүрнагының коне варианты -тұқ қосылуы арқылы жасалған. 
Сөз түбірі жөнінде Т арты (қараңыз) топонимін талдағанда 
толық айтылған. Ал осы Т артұқ, Т арты бір қала ма, жоқ екі
201

бөлек қала ма, оны шешу тарихшылар мен археологтардьщ 
міндеті болса керек. Біздің айтарымыз Т артұқ формасынан 
Т арты жасалуы эбден заңды.
Қорыта келгенде сөз этимологиясы был ай: Т ар(ы ) (просо) 
+тұқ (туынды сын есім жасап, осы заттың барлығын білді- 
ретін коне жұрнақ)>Тартұқ. Орта ғасырдағы А л м ал ы қ
(Алма+луқ) қаласының аты да дэл осы үлгімен жасалған.
ТА РТЫ - Жамбыл облысы, Луговая станциясының Жа- 
нында Құрағаты өзенінің бойында орналасқан тарихи қала. 
Академик Ә.Х. Марғұланның зерттеулеріне қарағанда VI- 
VIII ғасырларда құрылған қалалардың қатарына Талас, Суяб, 
Құлан, Қасрабас т. б. жатады. Ертеде Құлан, кейін Тарты 
аталған қаланың ұзындыгы - 600 м. Қаланың археологиялық 
сипаттамасы Ә.Х. Марғұланның еңбегінде толық келтірілген 
(А.Х. Маргулан. истории городов и строительного искусства 
древнего Казахстана. Алма-Ата, 1950, стр. 30-33 и др.).
Тарихи деректерде X гасырдан белгілі Құлан қаласының 
аты біздіңше жылқы тұқымдас жабайы мал атымен байла- 
нысты қойылып, сол маңда құланның көп болганы білдірсе 
керек. Коне түркі сөзі «құлан» жабайы жылқы ретінде XI ғ. 
М. Қашқари еңбегінде де кездеседі (I то 415 бет).
Ал қаланың кейінгі Т арты аты біздіңше тар(ы )+ ты
элементтерінен тұрады. Т ары - түркі халықтарының өте ерте- 
ден өсірген дақылы, сондықтан сөзі де коне. Сөздің ең ескі түрі 
т а р ы ғ біріншіден, «дэн, дақыл, егін», екіншіден, «тары» (про­
со) үшіншіден, «егіншілік» деген мағынада қолданылған (ДТС, 
Л., 1969, стр. 536).
Хаджиб Юсуб Баласағұнидің XI ғасырда жазған еңбегіне 
қарағанда та р ы к ч ы л а р (земледельцы) елге өте қадірлі адам- 
дар болтан: «Земледельцы (тарыкчылар), как видишь состав­
ляют еще один род людей, они необходимые люди, это ясно. 
С ними ты общайся и обходись. Они защита глотки, живи без за­
бот. Пользу их испытывают все живые существа. Все получают
202

от них для употребления пищу» (История Узбекской ССР. Том I. 
Ташкент, 1967, стр. 403).
Біздің ойымызша сөздің тары (просо) деген мағынасы -ең 
көнесі. Өйткені т а р ы жазда өте тез піседі, күтім талғамайды, 
өнімі мол. Сондықтан көшпелі көне түркі тайпаларына 
т а р ы себу жеңіл де тиімді жұмыс болған. Кейін жалпы 
егіншілікпен шұгылданатын адамдар тобын «тарықшылар» деп 
атауы да осыдан. Көне тарықтары//дары сөзі басқа халықтар- 
дың тіліне де ауысқан. Мәселен венгер (мадияр) тілінде оны 
«даро» деп атайды. Бүл сөз «дары» түрінде азербайжан, түрік, 
түрікмен, тілдерінде кездеседі. Сондықтан ол венгер тіліне осы 
огус тілдерінен енген болуы керек. Бұл сөз түркі тілдерінің 
бірінде дерлік кездеседі: татар, башқұрт, қазақ тілдерінде тары 
(просо), тува тілінде тараа (1) хлеб, зерно; 2) по , со, 3) злак), 
алтай тілінде тараан (просо, пшено), өзбек тілінде тариқ (про­
со, просяной) т. б.
Оньщ үстіне сөздің фонетикалық өзгерген түрі және оның 
ауыспалы мағынасы монгол тілдерінде де бар: монгол тілінде 

жүктеу/скачать 7,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: