«Вітчизняна наука: сучасний стан, актуальні проблеми та перспективи розвитку»

214 
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
 
 
 
 
жаңартылуын, жаңа білім стандартының проблемаларымен, мамандарды көп деңгейде және сатылы 
даярлауымен  байланыстырып,  негізінен  жеке  адамның  рухани  сауаттылығын  көздейді.  Қоғамның 
үздіксіз  дамуы,  әрбір  аймақтың  ерекшелігіне  сай  экономикалық  құрылымын  өзгерту,  нарықтық 
қатынасты ендіру білім беру жүйесінің алдына жаңа мақсаттар қойып, кәсіби сауатты, еңбек рыногына 
қажетті инженерлік және педагогикалық ұлттық мамандар қалыптастыруды қажет етеді.
 
Нәтижеге  бағдарланған  жалпы  орта  білім  берудің  жаңа  жүйесіне  көшу  психологиялық
-
педагогикалық кадрларды кәсіби даярлауды ұйымдастырудың мазмұны мен технологияларын, мақсат 
проблеммаларын өзектендіреді. Әдіснамалық шешімдердің бірі кәсіби дайындық мақсатты бағдарына 
сәйкес  басшысының,  мұғалімнің,  мектеп  психологының  кәсіби
-
тұлғалық  құзыреттілігін  қалыптастыру 
болып табылады.
 
Осының  негізінде  болашақ  маман  студентке  қоғамның  әлеуметтік,  экономикалық,  мәдени 
дамуындағы адамның шешуші ролін ұғындырып, қоғам және тұлғаның мүддесі үшін қоғамның өндіріс, 
ғылыми
-
техникалық  прогресс,  оқытудың  жаңа  типтік  технологиясы,  білім  берудің  жаңа  үлгісі, 
мектептегі  білімді  реформалау  сияқты  жаңа  қатынастарды  жадына  сақтауға  бейімдеу  керек.  Демек, 
қоғамның  дамып  өркендеуі,  оның  әлеуметтік
-
мәдени  этностық  ерекшеліктерін  толық  меңгеріп, 
өзгерістер,  жаңалықтар,  ұғымдар  туралы  болып  жатқан  барлық  мәселелерге  мән  бере  отырып, 
салауатты  өмір  салтын  құруда,  білім  беру  саласындағы  инновациялық  үрдістің  жаңа  құбылыс 
ерекшеліктерін  меңгеруде,  қоғамымызды  ізгілендіруде  мұғалімдерге,  олардың  кәсіптік  сапаларына, 
білімділігі,  ғылыми
-
зерттеу  жұмыстарын  жүргізуге  қабілеттілігі,  мәдениеті,  парасаттылығы, 
т.б.қасиеттеріне  байланысты  екендігін,  мұғалімдік  мамандықтың  жан
-
жақты  білімді,  шынай  сезімтал 
болуды,
 
шәкірттеріне  шексіз  сүйіспеншілікті  беруді  талап  ететін,  еңбегінің  нәтижесі  әр  күн  сайын 
балаларға  қуаныш  әкелгенде  ғана  жемісті  болатынын  ұғындыру.  Мұғалімдердің  саяси  сауатты,  жан
-
жақты  білімді,  өз  бойындағы  білімін  оқушы  жүрегіне  еркін  ұялата  аларлықтай  әдістемелік  шеберлігі 
болуы  шарт.  Мұғалімнің  осы  талап  тұрғысынан  табылуы,  кәсіби  даярлығын,  шеберлігін  шыңдайтын 
әдістемелік  кеңестің  дұрыс  ұйымдастырылуына  байланысты.  «Әрбір  пән  мұғалімінің  педагогикалық 
шеберліктерін  арттыра  отырып,  технологияны  жетік  меңгеру  негізінде  шәкірттің  білімін  жоғары 
деңгейге  көтеру»  ұранымен  жүргізілуі  тиіс.Білім  жүйесін  дамытуға  байланысты  мұғалім  еңбегін 
зерттеп,  саралап,  шеберліктерін  шыңдау  мақсатымен  түрлі  семинарлар,  конференциялар, 
шығармашылық есептер мен пән олимпиядалары, сынақтар, ашық сабақтар, бас қосулар, пікір алысу 
секілді  игі  бастамалардың  орны  айрықша.Мұғалімдердің  шығармашылық  ізденістері  мен  зерттеу 
жұмыстарына  аса  назар  аударып,  шығармашылығы  шыңдалған  мұғалімдерден  төмендегідей  топтар 
құруға болады.
 
 
 
Оқушы  тұлғасына  бағыттталған  білім  беру  адамның  белсенділігін,  шығармашылық  қабілетін, 
әлеуметтік  жауапкершілігін,  өмірде  өз  білімін  іске  асыру  мүмкіндігін  дамытуға  қолайлы  жағдайлар 
туғызады.  Бала  санасының  психологиялық  табиғатын,  оның  субъектілігін  тәжірбиесін  оқыту 
материалын игеруге пайдалану туралы Л. С. Выготский:
 
«Тұлғаның  бойында  жаңа  реакциялық  өзгерістер  жасай  алатын  бірден  бір  тәрбиеші  –
организмнің  өзіндік  тәжірбиесі.  Тек  қана  өз  тәжірбиесінде  басынан  өткізгендер  ғана  сырты 
байланыс  жасай  алады...  Сондықтан  оқушының  жеке  тәжірбиесін  ескеруге  бағытталмаған,  оны 
жоққа  шығаратын,  сөйтіп  мұғалімді  жоғары  санайтын  көзқарас  өте  жалған  екенін  ғылыми 
психология  дәлелдей  алады.  Тәрбиелеу  үрдісі  оқушыны  тәрбиелеуге  емес,  оқушы  өзін
-
өзі 
тәрбиелеуге әкелетін
 
үрдіс болуға тиіс» –
 
деп көрсетеді.
 
Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының жастар саясатында (№73, 1999ж. 28 тамыз) былай 
көрсетілген:  «Қазақстан  жас  буын  бойында  отаншылдық,  іскерлік,  жауапкершілік  қасиеттер 
қалыптастырмай,  жастардың  ізгілікті,  рухани  өркендеуін,  сондай
-
ақ  өткен  буынның 
әлеуметтік
-
мәдени  тәжірбиесін,  әлем  өркениеті  жетістіктерін  игеруіне  жол  ашпай, 
әлеуметтік ұстанымдағы экономикасы, өзіндік мәдениеті, рухани байлығы емес» Сондықтан 
ТОПТАР 
зерттеуші
лері
 
ізденіс
 
шығармашы              
лық
 
- 
ұстаздардың ғылыми
-
әдістемелік жұмысқа деңгейін 
анықтау
 
- 
тәжірбиелік мәліметтер 
жинақтау
 
-
бақылау кестесін толтыру, тест
 
-
сыныптың оқу деңгейі, оқу 
техникасын тексеру, нәтижесін 
шығару
 
-
жаңа педагогикалық 
технологияларды оқып үйрену
 
-
шығармашылық ізденісті 
ұйымдастыру
 
-
мониторинг жасау
 
-
әр
 
ұстазға  ақпараттық  карта 
ашу,
 
оның  өсу  деңгейін  бақылап 
отыру ісін ұйымдастыру 
 
- 
«жыл мұғалімі», «жыл 
әдістемелік бірлестігі» 
байқауларын өткізу;
 
-
авторлық ғылыми семинарлар 
өткізу
 
- 
авторлық бағдарламалар жасау
 
-
ғылыми
 
және шығармашылық 
күндерін өткізу, т.б.
 

«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
215 
 
 
 
жастарды  болашаққа  бағыштап,  тәрбиелеп  апаратын  мұғалімдерді  даярлау  мәселесі,  қоғам 
қажеттілігінен туындап отыр. Мұғалімнің кәсіптік сапалары, оның білімдарлығы, оқушылармен қарым
-
қатынасының  шығармашылық  сипатта  болуы,  оқушыны  зерттей  отырып,  оның  психикасындағы 
ерекшеліктерін терең меңгере білуге үйрету, өз ісінің нағыз шебері болуға икемдеу. Мұғалім даярлау 
мәселесі,  оның  тұлғалық  сапалары,  кәсіптік  кемелденуін  қалыптастыру,  педагогикалық  шеберлікке 
барар  жол,  педагогикалық  такт,  әдеп  туралы  көптеген  ғалымдар  оны  ғылыми  негізде  жүйелі  түрде 
зерттеді.
 
Соңғы  жылдары  басты  назар  мұғалім  жұмысындағы  шығармашылық  мәселесіне  ауыса  келе, 
коммуникативті  қабілеттерді  мұғалім  де,  оқушы  да  дамыту  мәселері  жөнінде  көптеген  зерттеулер 
жүргізіліп,  педагогикалық  шеберлік,  педагогикалық  такт,  педагогикалық  этика,  импровизация
 
мәселелерін  жетілдіруге  қатысты  көптеген  ұсыныстар  берілді.  Сонымен  қатар  педагогикалық
-
психолгиялық  іс
-
әрекет  жайында;  эстетикалық  сапалар;  саяси  жақтары;  адамгершілік  негіздері; 
музыкалық  қабілеті;  физиологиялық  сапалары;  зерттеушілік;  интеллектуалдық  дамуы;  рухани 
мәдениеті;  әдіснамалық  негізі;  жалпы  білімділігі;  философиялық  дайындығы;  кәсіптік  педагогикалық 
қарым
-
қатынас мәдениеті және т.б. кәсіптік ерекшеліктеріне арналған енбектер бар.
 
Қоғам  –
 
адам  –
 
тәрбие,  зерттеушілік,  ғылыми  жұмыс,  кәсіптік  мәдениет,  студенттің  ғылыми 
ойлауын  дамыту  қазіргі  нарықтық  қатынасқа  жауапкершілікпен  қаруға  үйрету  қазіргі  замандағы  білім 
берудің жетекші идеясы ретінде қаралып келеді.
 
Қазіргі  уақыттағы  білімнің  жаңа  үрдісі  қарқын  алып,  12  жылдық  білім  беруге  көшу  тұсындағы 
білім  беру  саясатының  негізгі  мақсаты  –
 
қоғам  дамуының  қазіргі  кезеңіне  сай  студенттерді 
мұғалімдікке  дайындау  және  дайындық  процесін  ұйымдастыру,  қалыптастыру,  студенттердің  кез 
келген  проблеманың  теориялық  негізін  анықтап,  практикалық  мәселерінің  шешу  тәсілдерін 
қамтамасыз  ету  мүмкіндігін  ұйымдастыру.  Бұл  жөнінде  12  жылдық  білмге  көшу  проблемалары 
ғылыми
-
практикалық  орталықтың  да  жұмысы  жаңа  қоғам  мұғалімдеріне  қойып  отырған  талаптары  –
 
оқуға үйрету, ойлауға үйрету, жаңа шешімдер қабылдап, өз болашағын құру. Ол үшін:
 

 
Студенттерді ғылыми
-
зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру жүйесін құру;
 

 
білдімді  практикалық  шығармашылықққа  ғылыми
-
зерттеу  жұмысының  негізгі  элементі 
ретінде қалыптастыру;
 

 
білім,  сана,  эмоция,  қатынас,  зерттеушілік,  шығармашылық  арасындағы  қайшылықтарды 
жеңудің теориялық негіздемесін анықтау;
 

 
қоғам  дамуына  байланысты  ғылыми
-
зерттеу  жұмысын  ұйымдастыру  мен  формалары 
өзгерген  жағдайда  жаңа  нұсқалар  еліміздің  әлеуметтік  экономикалық  даму  жағдайында  сәйкес  құру 
мүмкіндіктерін анықтау.
 
Қазіргі  өмірдің  прогрессивті  өзгерісі  мен  білім  беру  жүйесінің,  білім  беру  мақсаты  мен 
формаларының,  оқыту  мазмұны  мен  технологиясының  арасындағы  сәйкессіздік  білім  беру  жүйесінің 
дағдарысқа ұшырауына соқтырады: педагогикалық білімге деген сұраныс; педагогикалық білім берудің 
кәсіптік  деңгейін  көтеру;  педагогикалық  білім  берудің  ерекшелігі  мен  икемділігі;  педагогикалық  білім 
берудің қоғамның талабына сай келуі,  дәстүрлі технологияның тиімділігінің  төмендігі; қоғамның жеке 
тұлға  дамуының  деңгейі  мен  дәрежесіне  қойып  отырған  талабының  өсуі;  оқытудың  жаңа 
технологиясын  ендіруге;  білім  мазмұнын  ғылыми  әдістермен  ұштастырып,  білімді  ғылыми  негізде 
құруға кері әсер етіп отырған психологиялық кедергілерді жою білім мазмұнын анықтаудан басталуы 
керек.  Мектептегі  білім  мазмұны  мәдениті  өркендеген  демократиялық  қоғамға  үйлесімді  жаңа  адам 
үлгісін тәрбиелеуге бағытталуы тиіс.
 
Қазіргі  уақытта  жалпы  білім  қоғам  талап  ететін  қажеттілік  ғана  емес,  сонымен  қатар  жеке 
адамның  өзіндік  интеллектуалды,  адамгершілік,  гуманистік  тұрғыдан  дамуды  қажет  ететін,  оның 
қоғамдық  мәдени  өмірге,  кәсіптік  еңбекке  қатысып,  білімін  одан  әрі  жетілдірудің  мөлшері  болып 
табылады. Сондықтан да жалпы білім беру мектептің білім мазмұнын жаңарту үшін нақты әлеуметтік 
жағдайларда  дамитын  әрбір  оқушының  талғам
-
тілегін,
 
оның  табиғатын,  биологиялық,  генетикалық 
ерекшеліктерін, 
қабілет 
пен 
дарындылығын 
барынша 
ескере 
отырып, 
жеке 
тұлғаны 
шығармашылықпен іс
-
әрекет ете білу мақсаты басшылыққа алынады.
 
 
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
 
1. 
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы
 
2. 
Қазақстан Республикасының 12 жылдық білім беру тұжырымдамасы
 
3. 
«Бастауыш мектеп» журналы, №
1, 2010 
4. 
«Мектеп директоры» журналы, №1, 2012
 
5. 
«12 жылдық білім» журналы, №1, 2012
 
6. 
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы
 
7. 
«Бастауыш мектеп» журналы, №
4, 2011 
8. 
«12 жылдық білім» журналы, №1, 2011
 
 
 
 
 
 
 

216 
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
 
 
 
 
Шалқар Оразбаев
 
(Талдықорған қаласы, Казахстан)
 
 
ІЛИЯС ЖАНСҮГІРОВТЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАСЫ
 
 
Эстетикалық  тәрбие  беруге  көзқарас  пен  таным  ынтымақтастыққа,  бірлікке,  еркіндікке, 
адалдыққа,  шыншылдыққа,  патриоттылыққа,  мейірімділікке,  кішіпейілдікке  тәрбиелейді.  Эстетикалық 
сезім  мен  қабылдауда  қазақ  ақындық  өнеріндегі  кеңістік  пен  уақыт  ұғымдарының  мазмұндық 
ерекшеліктері  туған  ел,  туған  жер,  атамекен,  атақоныс,  жер
-
су,  мәңгілік  пен  бүгінгілік,  тағдыр,  т.б. 
ұғымдарды  қалыптастыратынын  ұғып
-
түсінеді.  Эстетикалық  баға  беру  мен  пайымдау  ақындық 
өнерінің  тарихи  даму  ерекшеліктерінен  білімін  меңгертуде  жас  жеткіншектердің  ақыл
-
ойын,  рухани 
дүниетанымын,  бабалар  мұрасына  деген  қызығуын  арттырады.  Эстетикалық  белсенділік  өздігінен 
ізденуге жол ашады, ақындық
 
өнер өлең шығаруға,
 
білуге, олар қоршаған орта табиғат құбылыстарын 
абстрактілі  бейнелей  білуге,  бабалар  мұрасын  ұрпақтар  мұратына  айналдыруға  өз  үлесін  қосуға 
талпынады[,22б].
 
Демек,  эстетикалық  тәрбие  үрдісінде  ақындық  өнерді
 
пайдалану  ақыл
-
парасаттылық 
(рационалды)  және  сезім
 
(эмоциалды)  элементтерінің  өзара  байланысын  қалыптастырады. 
Педагогикада  бұл  мәселені  шешуде  адам  ақыл
-
ой  мен  адамгершілігінің  әсемдікке  бой  ұруы  және 
эстетикалық сезімдерінің өзара байланыста екендігін негізге алады.
 
Бұл  болашақ  ұстаздардың  кәсіби  даярлығына  ерекше  талаптар  қойып,  оның  психологиялық 
және педагогикалық жолдарын зерттеуді алға қояды.
 
1.  Өнер  арқылы  қоршаған  орта,  табиғат  сұлулығынан  ләззат
 
алу,  оны  сезінуге,  шын 
көркемдіктен жалған көркемдікті ажырата білуге, яғни сұлулықты қабылдауға, түсінуге талпындырады, 
жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастырады.
 
2.  Эстетикалық  тәрбие  беруде  ақындық  өнердің  кеңістік  пен  уақыт  тұрғысынан  танымдық  –
 
тәрбиелік  маңызын  және  болашақ  мұғалімдерді  осы  игі
 
істерге  баулу,  сөз  жоқ,  бүгінгі  педагогикалық 
білімді ізгілендіріп, жаңа сапаға көтереді.
 
Балалардың  жан
-
жақты  дамып  жетлуіне  атақты  ойшылдар  мен  ақын  –
 
жыраулардың 
шығармашылығында орын алған педагогикалық идеялар үлкен септігін тигізді.
 
Осыған  байланысты  жерлесіміз  І.  Жансүгіров  шығармаларындағы  эстетикалық  тәрбиеге 
қысқаша тоқталайық.
 
„І.Жансүгіров  шығармаларындағы  эстетикалық  тәрбие".  Ақын,  жазушы,  қайраткер,  азамат 
Ілиястың бейнесін әдебиетімізде өз дәрежесінде жасап, оның бүкіл творчествосын, асқақ поэзиясын, 
шалқар прозасын, драматургиясын жан
-
жақты қарастырып жатқаны мәлім.
 
Сонымен  қатар,  "Өнерді  жан
-
тәнімен  түсініп,  күй  құдіретін  тіл  күшімен  жеткізіп,  таңдандыра 
білген композитор Ілиястың эстетикалық көзқарасы қаңдай?"
-
деген сұрақ тууы мүмкін.
 
Ұлы ақын –
 
қазақтың талантты ақыны, көркемдік ізденісі дараланып тұрған ұлы тұлға. Ал оның 
жастарға  эстетикалық  тәрбие  беру  жанрындағы  техникасы  қазақтың  ұлттық  ою
-
өрнегін  жалғастырып 
қана  коймай,  жаңғыртып  отырады.  Ақынның  әр  өлеңінің  әр  тақырыбынан  әрдайым  қазақ  халқының 
ұшы
-
қиыры  жоқ  мол  да  бай  дәстүрінен  саналықпен,  білгірлікпен  нәр  алатындығы  анық  байқалады. 
Оның әр шығармасымен танысқан кезде шығыс және батыс елдерінің фольклорына жүйелі жүгінетінін 
айқын аңғара аласың. Сонымен қатар, ақынның асқақ поэзиясындағы азаматтың өз дауысынан халық 
тарихын терең билетіндігі өзінің маржан жыршыларымен көркем тізілген. Бұдан ақынның әнге де, биге 
де  бейім  екендігін,  өзі  домбыра  шертіп,  қоңыр  дауысымен  ән  салып  талай  тыңдаушыларын 
тамсамдырып,  таң  калдырғанын, сөйтіп
 
бар өнерін халқына, ел
-
жұртына, туған  даласына арнағанын 
білеміз[2,12б].
 
Сол дала перзенті ақын Ілияс айтқандай:
 
Жүрегім
 
жырым сенікі,
 
Кеңісті далам, кең далам.
 
Тудым, өстім, есейдім
, 
Ен далам
-
анам, мен
-
балаң
, 
–
 
деп  ағынан  жарылады.  Ақын  шығармаларының  осындай  өткірлігіне  қарай  отырып,  ондағы 
эстетикалық тәрбие берудегі маңызды жағы қайсысы десек, ол ақын жыраулар мұрасын зерттеу ісіне 
оны халық арасына кеңінен танымал етуінде дер едік.
 
Жыр дүлдүлінің еңбектерінен қазақ халқының рухани мәдени тарихында көрнекті орын алатын 
ақын  жырлардың  болмысы,  өнерпаздық  табиғаты,  сегіз  қырлы,  бір  сырлы  жаратылысы  бір  басында 
бірнеше өнердің тұтасып, түйіскендігі сияқты қасиеттердің бірлестік тапқандығы шебер баяндалады.
 
Халықтың  поэзиялық
-
музыкалық  мәдениеті  байырғы  сақтаушылары  мен  таратушыларын 
бірнеше  түрге  жіктеп,  олардың  бір
-
бірінен  айырмашылығын,  ортақ  сипаттарын  білгірлікпен 
әңгімелейді.  Атап  айтсақ,  ақын  импровизатор,  жырау,  жыршы,  әнші  ақындар  және  өлеңшілер  деген 
ұғым
-
түсініктердің  табиғатын  шығу  төркінінен  –
 
мағынасын  терең  ашып,  талдап  береді.  Ақындық 
мектеп  пен  дәстүрге  ақындық  қасиет  қабілеттің  қону,  даму,  өрістің,  кемелдің  жолдарына 
шығармашылық  құпияларына  тоқталады.  Дәл  осы  орайда  құдіретті  ақынның  романдары  мен 
пьессалары,  фельетондары  жайлы  тоқталмай
-
ақ,  қазақтың  ән
-
жырларын,  күйлерін  қалай  жинақтап, 
театр жұмысын қалай жандандыру керек сияқты мақалалардың өзі қазіргі ұрпаққа таптырмайтын мұра 
десек  те  болады.  Мысалы:  "  Қазак,  күйлері  жиналсын"  деген  мақалада  мынандай  жолдар  бар:  "Ел 

«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
217 
 
 
 
өнерінің  бір  түрі  ән
-
күйді  жинауға  жаңадан  аяқсалдық,  оның  алғашқы  адамы  –
 
Затаевич.  Затаевич 
қолында  жаңа  басылған  "1000  әннен"  басқа  бірнеше  жүздеген  ән  жинағы,  күй  жинағы  бар  көрінеді. 
Затаевичтің  қолына  түскен  ән
-
күй  үлкен  қазынадан  өңдеген  қазына",
-
дей  келіп,  оның  Семей,
 
Қарқаралыға  барып  "Қосбаслар",  "Абылайдың  қара  жорғасы",  "Боз  айғыр",  "Аққу",  "Ақ  боран",  "Асан 
қайғы", "Бес төре", "Сары өзен", "Шал
-
кемпір", "Теріскақпай" және басқа да күйлерді алып қайтқанына 
тоқталады, Сонымен бірге, біздің елде ертеректе  Тойтан деген бір шал қырық күй тартады екен. Ол 
күйлердің  бұл  күнде  біреуін  ешкім  білмейді.  Тек  күй  аттарын  аңыз  қылатын  көрінеді.  Сөйтіп  Тойтан 
өмірі  40  күйді  ала  кетіп  отыр  –
 
дейді.  Сондай
-
ақ  осы  мақаласында  Жетісудың  Талдыкорған  уезінің 
Ақсу болысындағы домбырашылардың: Нұрсипа, Егеубай, Молықбай т.б. тартатын күйлері мыналар: 
"Ақ  көбек",  "Қара  көбек",  „Қазан  қаласын  шапқандағы  күй”,  „Мәдіген  Шара”,  „Барақ”,  „Ала  байрақ”, 
„Қара  жорға”,  „Шыңырау”,  „Тепеңкөк”,  „Құдіреттің  құсы”,  "Дүлдүлдің  жүрісі",  "Абай  қоңыр"  және  бұдан 
басқа  да  көптеген  күйлерді  тізген.  Мұның  сыртында  басқа  да  күйшілердің  есімдерін  атап,  олардың 
қандай күйлерді орындайтынын да жазып берген[3,23б].
 
Ақынның "Театр туралы", „Ән әншілер жайында" деген мақаласында да төлім
-
тәрбие аларлық 
көптеген ой
-
тұжырымдар айтылған. Мысалы "Біздің әніміз елдікі дедік, ал ел қайдан алған? Қамыстан 
шыққан ба? Ұста алған ба? Осы толып жатқан әннің шығарушысы кім? –
 
дегендерге келсек, әнді әнші
-
серілер  шығарған.  Әнші
-
сері  сол  елдің  ішіндегі  адамдар;  Бірақ,  әңгіме  әннің  шығуында  болады",  –
 
дейді.  Мысалы  Бұхар  жырау  әнін  толғау  ырғағында,  жұмбақтауға,  ханға,  биге,  батырға  арналған 
түйткілді  сұрау  тастау  ырғағына  салса,  Асан
-
Қайғы  ашықтан  –
 
ашық  зарлау,  қоныс  іздеу,  дағдару, 
безілдеу сарынмен кетсе, қу тілді ақын құлдың әнін
 
мақалдау, ақырын ыбыр, шымшылау келеді,
-
десе, 
Біржан, Ахан, Әсет, Мұхит, Шолақ, Жарылғап, Берлі, Ғазиз, Ыбырай, Жаяу Мұсалардың әңдерінің бір
-
бірінен бөлек екендігін айтады.
 
Міне,  осыған  байланысты  қазіргі  шығып  жатқан  ән
-
жырларымызға,  күйшілерімізге,  шаңырағы 
құлап  қалған  көптеген  халық  театрының  мүшкіл  халдеріне  ақынның  көзімен  карасақ  бәлкім  басқаша 
болар ма еді.
 
Енді  ұлы  ақынның  қазіргі  мектеп  оқушыларынан  бастап  жоғары  оқу  орындарында  әлі  де 
оқытылып келе жатқан атақты "Құлагер" поэмасына сәл ғана құлақ түрсек:
 
Көзіңнен айналайын тостағандай,
 
Қияр
-
ем сені неғып тастағанға
-
ай.
 
Басыңды неге итке иіскетейін,
 
Ерте
-
кеш құшақтамай жас баламдай,
 
Құлагер, қош
-
қош атып, жолдасым
-
ай.
 
Мен білдім түнесем де тұрмасыңды
-
ай.
 
Тигізбей топыраққа жоғары іліп,
 
Сақтармын өле
-
өлгенше қу басыңды
-
ай.
 
Соны айтып Құлагердің басын кесті,
 
Көрген жан: „Қайтейін шіркін асыл!”
-
десті.
 
Достары „Қайран ер
-
ай, обал
-
ай” –
 
лап,
 
„Қатары сол сиымен барсын!” –
 
депті.
 
деген  жолдар  кім  –
 
кімді  болса  да  күңірейтпей  қоймас.  Ал,  осы  бір  ана,  поэманың  жүйесі 
бойынша  кино  да  түсірілді.  Сөйтіп  поэзия  мен  киноның  үндестігінің  өзінен  ақын  аруағына  табынбай 
көріңіз.  Тек  кино  ғана  емес
-
ау,  Жансугіров  шығармаларындағы  өлеңдердің  арасында  әнге  сұранып 
тұрғандары  қаншама?  Оған  да  мысал  келтірсек.  Қазақ  Республикасының  халық  әртісі  Дәнеш 
Рақышевтің Ілияс ақынның "Домбыра" өлеңіне ән шығарғаны әркімге белгілі. Бұдан басқа ақын ағаның 
"Күйші", „Көбік шашқан", "Исатай" поэмалары да күллі оқырман қауымның жүрегінен жол тауып, оның 
өзі  эстетикалық,тәлім
-
тәрбие  алуға,  өмірді  олармен  өрнектеуге  бастап  отырған  жоқ  па?  Қорыта 
келгенде, ақын ағамыз өзінің артына:
 
Ағынды менің Ақсуым,
 
Аңырап әлі ағасың.
 
Ақыланған ашумен,
 
Ақтарды асқар елбасын,
 
Тас тартуын, шапшуын,
 
Қарасаң қайран қаласың.
 
Жалғыз жазғы бір кеште,
 
Жағаладым  жағасын,  –
 
деп,қасіретті  жылдардың  жазықсыз  құрбаны  болып,  кейінгі  ұрпағына 
осындай  құдіретті,  нөсерлі  жырларын  тәлім
-
тәрбие  болсын  деп  тастап  кеткен  шығар  деген  ойға 
қаласың. Олай болса жастарға эстетикалық тәрбие беруде бай, есте қалар ақын жырларын өз
 
салт
-
дәстүр  өмірімізден  кенже  қалған  жастарды  сусындатып,  оқытып,  үйрете  білсек  одан  ұтылмасымыз 
хақ[4,10б].
 
Жер жанаты Жетісуда  дүниеге келген  Ілияс Жансүгірұлының  әдебиет әлемінде алатын орны 
өте  үлкем  және  өзгеше,  оның  ақындық  үнінен  өрен  талантының  көздері  ашылды.Ол  халқының  ән 
енері мен сөз өнерін сүйді, оларды жас, тебіренгіш жанымен беріле күйіттеді, бойлай зерттеді. Ақын 
өзінің  қабілетін  адебиеттің  барлық  жанрында  керсетіп  үлкен  еңбек  етті.Ол
-
саңылақ  ақын,  шебер 
жыршы,  үлкен  прозайк,  драматург,  сонымен  бірге  өткір  сатираның  уытты  фельетондардың 
майталманы. Ащы күлкі, әзіл –
 
оспақ, жеңіл юмор –
 
Ілиястың шыгғармашылығына тоят берер, сүбелі 
жатқан бір қыры.Қазақ халқы –
 
ақын халық "Түйеге мінгеннің төрт ауыз, атқа мінгеннің алты ауыз өлеңі 

218 
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
 
 
 
 
бар" –
 
дейді
 
халқымыз. Кез
-
келген үлкен –
 
кіші, әйел –
 
еркек" ауылдың алты аузынан", "қонақ кәде", 
"жар
-
жар",  "бет  ашар",  "той  бастарды"  қасиетті  қара  домбыраға  қосылып  термелей  жөнеледі.  Ақын, 
жыраулар  таң  бозарып  атқанша  елін  қорғаған  батырлар,  хандар,  билер,  жөнінде  және  махаббат 
хикаясын  шертіп,  хисса  –
 
дастандар  толғагған.  Болашақ  ақын  ел  ішіндегі  жыршы  мен  жырауларды 
көкейіне тоқи берген:
 
Жас Ілияс кең даланың крі төсшде, арынды Ақсудың жағасында дүниеге жыр болып туды. Ол 
айлы кеште, үзақ түнде, салқын самадда отырып қонақ айтқан әңгімені, балалар айтысатын жұмбақ –
 
жаңылтпашты,  әжелердің  ескіден  қалған  ескермесін,  қыз  бен  жігіт  сырласатын  қара  өлеңцерді,  тағы 
басқа ел әдебиетін тыңдап, оларды жаттап өсті. Далада туып өскен, даладан еш уақытта қол үзбеген 
ақын  Ақсу  өзеңдерінің  мөлдір  суына  балғын  денесін  шынықтыра  жүріп  ел  ішіндегі  шешсендер  сөзін, 
шежірелерді,  жырларды  құйма  құлағына  құйып  жүрді.  Ілияс  Жансүгірұлы  Қазақстан  жерінің  бүгінгісін 
көрсету  үшіноны  Қазақстанның  өткенімен  салыстыра  отырып  жаңа  даланы  бейнеледі.  "Дала" 
тақырыбындағы жазған өлеңдері сәтті де ұтымды беріледі.
 
 

жүктеу/скачать 5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: