„ асыл әжелеріміздің ағынан

ЗЕРДЕ

9

       // «Жамбыл - тараз»  //  №14 (1302), 6  сәуір 2016 Жыл //

Индира БАЙҚОНЫС

     Соңыра үнді халқы шахмат ойынының 

ережесін  бекіткен.  Шахмат  ойынының 

тұңғыш аты – «чатуранга».  Шығыста ел 

билеуші патшаны шах деп атайды. Ал  мат  

«өлді»  деген  сөз  екен.  Сонда  «шахмат» 

сөзін: «Қарсыластың патшасына (короліне) 

өлім келсін!»  деп аударуға болады. Шахмат 

тақтасы ақ және қараға боялған бірдей 64 

шақпаққа бөлінеді. Ойынның мәні де осын-

да, мұнда «ақ жағы» мен «қара жағының» 

екі  армиясы  64  шаршылы  тақта  үстінде 

шайқасады. Ойынды заңды түрде 2 ойын-

шы ойнайды.  

Бірінші  кезекте  шахмат  –  ол  күрес. 

Шахмат  адамды  жылдам  ойлауға, 

шешім  қабылдауға  және  қадам  жасауға 

итермелейді. Ойнау логикасы зейінділікті 

дамытуға,  әр  алуан  варианттарды  жыл-

дам  әрі  дәл  есептей  білуге,  жеңіске  же-

туге  деген  ерік-жігерді  қалыптастыруға 

және  басқа  да  моральдік  қасиеттерді 

тәрбиелеуге көмектеседі. Сондай-ақ, шах-

матпен тұрақты шұғылданатын адамның 

дүниетанымы кеңейіп, математика, физика, 

химия сияқты пәндерге жүйрік болатынын 

ғалымдар да дәлелдеп отыр. Біле білсек, 

әлемдегі мықты-мықты саясаткерлер, топ-

менеджерлер шахмат ойнап, табысқа жете 

білген.  Америкалық  публицист  Ричард 

Бах: «Ең әсерлі білім – сені жеңе алатын 

бәсекелеспен шахмат ойнау» деген екен. 

 Әлем халықтары ХХ ғасырдың басында 

шахмат  ойынына  жаппай  қызығушылық 

танытқан. 

Бүкіләлемдік шахмат федерациясы 1924 

жылы құрылса, 1966 жылдан бастап  20 

шілде Халықаралық шахмат күні ретінде 

аталып өтіледі.  

Шахмат спортында жасындай жарқылдап, 

жер-жаһанға қазақ елін мойындатып жүрген 

дарынды  ұл-қыздарымыз  баршылық.  

Жансая  Әбдімәлік,  Болат  Асанов,  Ринат 

Жұмабаев,  Әлібек  Ибрагимов,  Динара 

Сәдуақасова,  Бибісара  Асаубаевалардың 

есімдері елге белгілі. 

Әсіресе,  қаршадай  ғана  Жансаяның 

жетістігі кісі қызығарлықтай. Әлі буыны 

қатпаған балауса қыз биік-биік белестерді 

бағындырып  жүр.    Жансая  Әбдімәлік 

6  жасқа  толғанда,  әкесі  Данияр  оған 

шахматтың ережелерін түсіндіріпті.  Қайсар 

қыз 8 жасында Әлем чемпионы атанғанда,  

спорт шебері Николай Перегудовтың өзі 

Жансаяның  қабілетін жоғары бағалайды. 

Артынша жаттықтырушысы болуға өтініш 

білдіреді. «Мен ғұмырымда алғаш рет жап-

жас қыздың ерекше дарынын байқадым. 

Ондай қасиетті мен бұрын-соңды көрген 

емеспін», – деп ол таңданысын көпшілік 

алдында жасырмай айтып жүрді.

Небәрі  12  жасында  әлемнің  ең  жас 

гроссмейстері  атанған  ол  ер  балалар 

арасындағы бәсекеде де талай рет бақ сынап 

көрді. Ол 2009 жылы өткен біріншілікте 

ер  балалар  арасында  жалғыз  қыз  бо-

лып,  19-орынды  межелеген  еді.  Мұның                         

өзі - үлкен жеңіс. Жүйелі, сатылы, үзбей 

ойнағанда  ғана  шахматтың  қыр-сырына 

қанығуға  мүмкіндік  бар.  Сондықтан  да 

Жансая табиғатынан берілген бейімділікті 

белгілі бір мақсатқа бағыттай алады. 

2012 жылы Елбасы қатысқан Астанадағы 

интерактивті дәрісте спортшы қыз: «Шах-

мат  сабағын  мектепте  оқытуға  қалай 

қарайсыз?» - деп Президентке сауал қойған 

еді.  Елбасы:  «Шахмат  ойыны  адамның 

ақыл-ойын дамытады. Есептеуге үйретеді. 

Мемлекет басқаратын басшылар да міндетті 

түрде шахмат ойнайды. Елімізде адамның 

ақыл-ойын ширататын спорт түрін одан әрі 

дамыту  үшін бәрін жасайтын боламыз»,-

деп жауап беріп, мектеп бағдарламасына 

да  шахмат сабағын енгізуді құптайтынын 

жеткізген-ді.  Елбасының  бұл  сөзін  іліп 

алып  кеткен  Қарағанды  қаласының 

мектептері шахматты пән ретінде оқытуды 

бастап кеткен де болатын. Міне, осындай 

игі  бастамалардың  ізін  ала  2014  жылы 

Алматыда  Жансая  Әбдімәліктің  шахмат 

академиясы ашылса, Әз-Наурыз мерекесі 

қарсаңында алып шаһарда тағы бір филиа-

лы есігін айқара ашты. Енді мұндай іргелі 

оқу орны елордамыз Астана қаласы мен 

республикамыздың өзге өңірлерінде бой 

көтермек.  

 Шаршы тақтада талайларды састыратын 

 

„

шахмат  – ғылыми ақыл-ой және халық 

шығармашылығы негізінде пайда болған ең 

танымды да қызықты спорт ойыны. Ойын тұңғыш 

рет V ғасырда үндістанда  шыққан. Әу баста үнділер 

өз әскерлерін стратегиялық жолмен жеңіске жеткізу 

үшін тақтайлар мен ойыншықтарды пайдаланған 

деседі.

аҚыл МЕн Ой 

КӨКЖИЕгі

ойлы  спортшылар  Таразда  да  жетерлік. 

Еңбектеген баладан, еңкейген қартқа дейін 

шахматқа құмар жандар табылады. 

Облысымызда балалар-жасөспірімдерге 

арналған  спорт  мектептерінде  шахмат-

шылар өз біліктіліктерін арттырса,  қала 

әкімдігінің білім бөлімінің мектептен тыс 

жұмыс  және  балалар  шығармашылығы 

орталығында  шахмат  үйірмелері  жұмыс 

істейді. Бүгінде шаһар бойынша олардың 

саны үшке жетіп отыр. Бұл орталықтардың 

әрқайсысында 60-тан  аса бала шахматтың 

қыр-сырын меңгеріп, айтулы жарыстарда 

топ  жарып  жүр.  Бұдан  бөлек,  облыста 

Шахмат  федерациясы  жемісті  жұмыс 

атқарып келеді. Жуырда облыс әкімдігінің  

дене шынықтыру және спорт басқармасы 

мен  Шахмат  федерациясының  бірлесе 

ұйымдастыруымен облыс біріншілігі өтіп, 

онда  8-18  жас  аралығында  спортшылар 

арасында қара үзген 12 чемпионның есімі 

анықталды.

Ш а х м а т т а н   о б л ы с т ы ң   а ғ а 

жаттықтырушысы    Әлібек  Өтеулиев 

өлкемізде осынау ақыл-ой спортының да-

муына өз үлесін қосып жүрген азамат. Оның 

айтуынша,  жыл  өткен  сайын  шахматпен 

айналысушылардың қатары артып келеді. 

-  Мен  облыстың  аға  жаттықтырушы 

бола  жүріп,  білім  бөлімінің  мек-

тептен  тыс  жұмыс  және  балалар 

шығармашылығы  орталығында  жұмыс 

істеймін. Шәкірттерімнің 90 пайызын ұл 

балалар құраса, қалған 10 пайызы қаракөз 

қарындастарым.  Бүгінде Әулиеата жерінде 

спорттың бұл түрі қарыштап даму үстінде. 

Мемлекет тарапынан да қолдау көрсетіліп 

келеді, - дейді ол. 

Расында,  билік  тарапынан  шахматтың 

дамуына айрықша көңіл бөлінбек. Мәселен, 

бұған дейін шахмат қауымдастығына қаржы 

облыстық  дене  шынықтыру  және  спорт 

басқармасынан бөлінсе, енді 2017 жылдан 

бастап  бұл  қаражат  тікелей  Қазақстан 

Республикасының  Мәдениет  және  спорт 

министрлігі тарапынан үлестірілмек. Осын-

дай ақжолтай хабарды жеткізген  Әлібек 

Өтеулиев    Павлодар,  Астана,  Қарағанды 

қалаларындағыдай біздің де киелі өлкеде 

шахматтың дамуына даңғыл жол ашылары-

на сенімді. Алайда, бала күнінен шахматтың 

майын ішіп, жілігін шаққан шоң жігіт қала 

орталығындағы шахмат клубының бүгінгі 

сүреңсіз жағдайына налиды.

«Кезінде  аты  дүркіреп  тұрған  клуб 

қазір адам көргісіз халде. Жертөленің екі 

бөлмесіне жиналатын жамағат қушықтай 

жерде шахматпен қалай шұғылданбақ? Осы 

мәселе назарға алынса, шахмат спортының 

да жаппай бұқаралық сипат алуына ықпал 

етер еді»,-деп көкейінде жүрген мәселесін 

ортаға салды аға жаттықтырушы. 

Жамбыл  шахматы  республикалық, 

халықаралық  додаларда  бәйгенің  алдын 

бермей  жүрген  Мадина  Дәулетбаева, 

Серікбай Шыңғысхан, Тұрар Дастан сын-

ды саңлақтармен мақтанады. Осы орайда, 

Мадина  Дәулетбаеваның  қол  жеткізген 

толайым табыстары айрықша сүйсіндіреді. 

Мадина - шахматтан Қазақстанның үш 

дүркін  чемпионы,  халықаралық  шебер, 

2011 жылы Стамбұлда өткен Бүкіләлемдік 

шахмат олимпиадасының қола жүлдегері, 

Ташкенттегі  аймақтық  біріншіліктің 

жеңімпазы.  Былтыр  Мадина    «Pavlodar 

Open  –  2015»  турниріне  қатысты.    85 

шахматшы қатысқан жарыста жерлесіміз 

қарсыластарынан кем түспей, нәтижесінде 

екінші орыннан көрінді. Осылайша, спорт-

шы    халықаралық  дәрежедегі  гроссмей-

стер  нормативін  орындады.  «Шахмат 

шыдамсыздықты кешірмейді».  Бұл – Ма-

дина Дәулетбаеваның сөзі. Жерлесіміздің 

шахматпен  айналысқанына  21  жыл  бо-

лыпты.  Алғашқы  жаттықтырушысы- 

әкесі. Кейінірек Григорий Ким мен Павел 

Коцурдан  дәріс  алған.  Бүгінде  Ұлттық 

құраманың  басқа  да  қыздарымен  бірге 

тәжірибелі  бапкер  Юрий  Рафаилович 

пен Мұртас Қажғалиевтің шәкірті.  Міне, 

бүгінде  Жансая  Әбдімәлік,  Мадина 

Дәулетбаева, Динара Сәдуақасова,  Бибісара 

Асаубаеваларға еліктейтіндер көп. Бірақ бір 

байқағанымыздай, халықтың көзайымына 

айналған спортшыларымыздың көпшілігі 

нәзік  жандылар  екен.  Жоғарыда  атап 

өткен  Болат  Асанов,  Ринат  Жұмабаев, 

Әлібек Ибрагимовтердің есімдерін жұрт 

біле  бермейді.    Осы  сұрақты  Әлібек 

мырзаға  қойғанымызда,  ол  ұлдар  ара-

сында  бәсекенің  жоғары  екенін,  сол 

себепті жігіттердің жетістігі көзден тасада 

қалатынын тілге тиек етті. Ал бұл ретте, 

нәзік жанды аруларға жеңіл. Дегенмен, мек-

теп бағдарламаларына шахмат пән ретінде 

жаппай енгізілсе, шахмат үйірмелері ұдайы 

жұмыс  істесе,  елімізде  спорттың  осы 

түрінің дамуына тың серпін берері сөзсіз. 

Себебі, біз  шахматтың көкжиегін кеңейту 

арқылы    жас  ұрпақты  ақыл  мен  білімге 

баулимыз.

Біле жүріңіз!

Шахмат  ойыны  –  адамның  есте 

сақтау қабілеті, логикасын арттырып, 

сабырлыққа тәрбиелейді.

***

Ойыншылар  ұзақ  уақыт  ойынның 

қызығына  беріліп,  тіпті,  қатты 

шаршағандарынан  ұйықтап  кететін 

болған. 1851  жылы  шахмат ойыны-

на  уақыт  белгілеу  туралы  тұжырым 

жасалып,  1883  жылы  британдық 

Томас  Уилсон  механикалық  сағатты 

қолданысқа енгізген.

***    

Серптер  жаңа  үйл енген  ерлі-

зайыптыларға  шахмат  тақтасын 

сыйға тартуды дәстүрге айналдырған. 

Бұл  шағын  сыйлық  арқылы  ақ  пен 

қара  айқасқан  өмірде  қуаныш  пен 

қиындықтың қатар жүретінін ескертіп 

тұратын пәлсапа жатса керек.

12

//   «Жамбыл - тараз»  //  №14 (1302), 6 сәуір 2016 Жыл  //

Tv АПТА

ДүЙСЕНБІ

11 

сәуір

СЕЙСЕНБІ

12 

сәуір

                            

6:55 әнұран

7:00 мемлекеттік уақыт 

қызметі: дәлме-дәл уақыт. 

7:00 «таңШолПан». таңғы 

ақпаратты-сазды бағдарлама 

(8:00; 9:30 KAZNEWS)                                                             

10:00  «аяулы арман». теле-

хикая. 6-бөлім («Қазақстан» 

Ұлттық телеарнасы, 2015 ж.) 

(с субтитрами)

10:50  «Қазына». телехи-

кая. 10-бөлім («Қазақстан» 

Ұлттық телеарнасы, 2014 ж.) 

(с субтитрами)

11:45  «айтуға оңай...»

12:30  «...Үй болу қиын». 

29-бөлім («Қазақстан» 

Ұлттық телеарнасы, 2012 ж.) 

(с субтитрами) 

13:00  «бірГе 

таңДаЙмыз!». тікелей 

эфир

14:10  «келін». телехи-

кая.1753, 1754-бөлімдері 

(Үндістан, 2008 ж.) (с субти-

трами)

15:00  «әЙел баҚыты». 

ток-шоу. тікелей эфир

16:40  «Жүрегім сізге 

аманат». телехикая.167-

бөлім (Филиппин, 2012 ж.) (с 

субтитрами)

17:30  KAZNEWS

17:55  «Қылмыс Пен 

Жаза» 

18:15  «бүгінгі күннің батыр-

лары». арнайы жоба

18:35  тҰсаукесер! 

«ЖҮреГім сізГе аманат». 

телехикая.168-бөлім (Филип-

пин, 2012 ж.) (с субтитрами)

19:30  KAZNEWS

20:20  «аЙтуҒа оңаЙ...»

21:05  тҰсаукесер! «ая-

улы арман». телехикая. 

7-бөлім («Қазақстан» Ұлттық 

телеарнасы, 2015 ж.) (с 

субтитрами)

22:00  тҰсаукесер! 

«келін». телехикая.1755, 

1756-бөлімдері (Үндістан, 

2008 ж.) (с субтитрами)

22:55  «тҮнГі стуДияДа 

нҰрлан ҚоянбаеВ»

23:30  «...Үй болу қиын». 

30-бөлім («Қазақстан» 

Ұлттық телеарнасы, 2012 ж.) 

(с субтитрами)

0:00 KAZNEWS

0:50 «Қазына». телехикая. 

10-бөлім («Қазақстан» 

Ұлттық телеарнасы, 2014 ж.) 

(с субтитрами)

1:35 «еуразия тұлғалары». 

Деректі фильм  (Қазақстан. 

2006 ж.)

2:05 «Қылмыс пен жаза»

2:25 «түнгі студияда нұрлан 

Қоянбаев» 

3:00 KAZNEWS

3:45 әнұран

         ХАБАР

07:00 Қр әнұраны

07:02 «айтұмар»

07:50 «Гороскоп»

08:00 «Жаңа күн» 

таңғы ақпаратты-сазды 

бағдарламасы -утренняя 

информационно-развлека-

тельная программа

08:55 «Гороскоп»

09:00 «Жаңа күн» 

таңғы ақпаратты-сазды 

бағдарламасы -утренняя 

информационно-развлека-

тельная программа

10:00 таңғы жаңалықтар

10:10 Премьера!! телесери-

ал. «осколки» 

11:00 утренний выпуск 

новостей 

11:10 кулинарная программа 

«магия кухни»

11:45 «әр үйдің сыры басқа». 

Деректі драмасы

12:15 телехикая. «зәуре»

13:00 түскі жаңалықтар

13:15 телесериал. «семей-

ные мелодрамы» 

14:05 «Подари детям жизнь»

14:10 телесериал. «катина 

любовь»   

15:00 Дневной выпуск 

новостей

15:10 телехикая. «Ғашық 

жүрек» 

16:00 кешкі жаңалықтар

16:15 «біздің үй»

17:00 Вечерний выпуск 

новостей

17:15 телесериал. «след»

17:55 «тағдыр жолы»

18:30 телехикая. «бажалар» 

19:05 телехикая. «зәуре»

19:55 «негізінде...» 

20:00 Қорытынды 

жаңалықтар

20:30 «бюро расследова-

ний»

20:55 «По сути»

21:00 итоги дня

21:30 Премьера!! телесери-

ал. «осколки»

22:20 телесериал. «след»

23:00 «бетпе-бет»

23:30 «арнайы хабар»

23:55 «Гороскоп»

00:00 «негізінде...» 

00:05 Қорытынды 

жаңалықтар

00:35 «Гороскоп»

00:40 «сотқа жеткізбей». 

Деректі драмасы

01:10 Жаңалықтар

03:00 Қр әнұраны

                        

ҚАЗАҚСТАН

ТАРАЗ

7:25  әнұран                                     

7:30 « «»ҚаЙырлы 

таң,әулиеата! «» таңғы 

ақпаратты-сазды бағдарлама                                                                                              

«

9:30  ЖаңалыҚтар. /

қайталау/

9:50  ноВости. /повтор/

10:10 «сазДы әуен»

10:25 телеблокнот

10:30 телемаркет

10:35 Хабар: «бірінші 

студия» /Д.молдашұлы//

қайталау/

11:00 «балаларҒа 

базарлыҚ» /балапан 

арнасынан/

11:25 «сӨз марЖан» /

ұлттық мақал-мәтелдер/

11:30 телеблокнот

11:45 телеХикая «ЖеДел 

ЖәрДем»  /Қазақ фильм , с 

субтитрами, 2014 ж/

12:20 Хабар: «Жас талап» /

қайталау/

13:00 тҮскі ЖаңалыҚтар. 

тікелей эфир

13:10 ДнеВные ноВости. 

Прямой эфир

13:20 «балаларҒа 

базарлыҚ» /балапан 

арнасынан/

13:45 телеблокнот

13:50 телемаркет

13:55 әулиеата әуендері

14:05 аңДатПа

14:00-17.55 техникалық 

үзіліс 

17:50 аңДатПа

17:55 Хабар: «алтын бесік» /

ауыл тіршілігі/ /а.Қарашев/

18:10 Хабар: «Грани» 

/н.багбанов/

18:20 кеШкі ЖаңалыҚтар. 

тікелей эфир 

18:35 ВеЧерние ноВости. 

Прямой эфир 

18:50 телемаркет

18:55 телеблокнот

19:00 «сазДы әуен»

19:15 телеХикая «ЖеДел 

ЖәрДем»  /Қазақ фильм ,с 

субтитрами, 2014 ж/

20:00 ҚорытынДы 

ЖаңалыҚтар. тікелей эфир 

20:20 итоГоВые ноВо-

сти. Прямой эфир

20:40 телеблокнот

20:45 «күй күмбірі»

20:55 Хабар: «сыр перне»

21:25 «сӨз марЖан» /

ұлттық мақал-мәтелдер/

21:30 телемаркет

21:40 телеблокнот

21:45 «әулиеата әуендері»

21:55 «ЖҮреГім сізГе 

аманат»  /с субтитрами , 

Филиппин фильмі/

23:25 телеХикая:  

«тәуекел»  

0:00 ҚорытынДы 

ЖаңалыҚтар

0:20 итоГоВые ноВости

0:40 телеблокнот

0:45 сазДы әуен

1:05 аңдатпа.әнұран

1:10 арнаның Жабылуы

     7 КАНАЛ

06.00  «күнбастар»

06.30  т/с «аңыз әйел»

07.30  т/с «Қарагүл»

08.30  «күнбастар»

09.00  т/с «непридуманная 

жизнь»

10.00  т/п «смеяться раз-

решается»

12.00  «Q- елі»

12.30  «айнаonline»

13.15  т/с «Үзілген 

жапырақтар»

15.00  т/с «непридуманная 

жизнь»

16.00  т/с «Чудотворец»

17.00  т/ф «лекции для до-

мохозяек

19.00  «Q- елі»

19.30  т/с «Қарагүл»

20.30  т/с «Үзілген 

жапырақтар»

22.00  Шоу  «Человек не-

видимка»

23.00  т/с «секретные мате-

риалы»

00.00  т/с «Чудотворец»

00.50  т/ф «лекции для до-

мохозяек»

02.30  «айнаonline»

03.30  «келеңсіз кездесу»

04.00  т/с «арам ақша. адал 

махаббат»

05.00  «Женіп көр!»

жүктеу/скачать 6,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: