Ескерту материалды таратуғА ӨҢдеуге қатаң тыйым салынады
Адамдар және жануарларда ЖЖІӘ типтері
жүктеу/скачать 10,96 Mb.
|
Физиология РК ЖМ22 020қ 2
| 84. Адамдар және жануарларда ЖЖІӘ типтері
Біз күнделікті өмірде адамдардың, бірдей жағдайда, ездерін әртүрлі устайтындығын бакылаймыз. Өйткені адамның психикасы мен мінез-күлығының ерекше кескінін олардың табиFИ темпераменті мен бойындағы мінезі жаcайды. Адам мінезін бірнеше негізгі турге бөлуге болады. Адам темпераментінін осы кунге дейін манызы жойылмаған жіктерін ең алғаш грек ғалымы Гиппократ жасады. Сангвиник (ширак)-мінезі жайдарлы, қағылез, іскер, қызу канды, пысык, көпшіл, елгезек, көнілшек адам. Ол өз максатына жетуде жігерлілік, кажырлылык көрсетеді, нысапты, езін-өзі үстай біледі. Өзінің тіршілік дағдысының өзгерістеріне тезімді. Сырткы әсерлерге тез бейімделеді және сәтсіздікті, көнілсіз жағдайларды онай женеді. Флегматик (салғырт)- сабырлы, байсалды, енжар, сылбыр мінезді, самаркау, салмакты, шабан қимылды келеді. Мүндай адамдар зор жүмыскерлігі, жігерлігімен көзге түседі. Өз максатына жету үшін та- бандылық көрсетеді, істері жайбаракат болады. Флегматик баска кiсілермен киын үласады, күнделікті дағдыларынын өзгерістеріне қиындау бейімделеді. Оларға тән белгілі кертартпалык қыңырлык бай- калады. Әдеттеpі катан, дестүрлі түсініктері бар, олардың сезімдері және көңіл-куйі тұрақты келеді. Холерик (устамсыз)- албырт, кызба, ашушан, кейігіш, еліктегіш адам. Оның мінезі кызба, ете белсенді, кимылдары кайратты, көңіл- күйі көтеріңкі болады. Холерик тіршіліктің жайлы жағдайларында тынымсыз жумыс істей алады. Бірак тіпті шамалы бөтен тітіркендір- rіштер оларда жиі ашу, ыза тудырады. Кейде едәуір аякталып калған зая кетеді, ақырында ол оған өкінеді. Меланхолик (саудайы) дәрменсіз, мунды, жасканшак, жауапкершіліктен сескенгіш, дегенін орындата алмайтын, шалалық касиеті болады. Меланхоликтер өмірінін өзгерістеріне киын бейімделеді. Күйік-касіретке бейім, күйрек, сәздік және сезімділік белсенділігі төмен, түйык мінезді келеді. Темпераменттің терт түрін салыстырса, мінез ерекшеліктеріне карай, олар ете киын жағдайларда өздерін қалай үстайтындЫғЫн бол- болады. Сонымен темперамент - сипаттамасы. Алайда, кіci мінезінің манызды жактарын (дүние тану, көзкарас, тілек, сенім) ол ажыратпайды. Темперамент адамның әлеу- - жүмсақ мінезді, әлсіз, өкпешіл, дегбірсіз, бул ресми мінездін нейродинамикалык сипаттамасы Алайда кісі мінезінің маңызды жақтарын ол ажыратпайды Темперамент адамның әлеуметтік мәнділігін белгілемейді, өйткені оның мінез-күлығын санасы басқарып отырады. Психологтардың айтуы бойынша, барлық кісілерді экстраверт, ин- троверт және невротиктерге жаткызуға болады (К. Юнг, Г. Айзинк). Экстраверт түйық мінезді. Ал невротиктерде көптеген тіршілік жағдайларында әртүрлі жабығу күйі пайда болады. Қазақтың көрнекті ғалымы Ж. Аймауытов өзінің "Психология және өнер тандау", "Психология" атты ғылыми еңбектерінде Гейманс усын- ған жан сипаттарына талдау жасады. Ол мінезді күйгелек аяныш жан- ды, ыстық қанды, салқын қанды, қызбалы, кумартпалы, үйытқымалы, сары уайымшыл деп жіктеді. И.П. Павловтың айтуынша, түрліше темпераменттер қозу және те- желу үрдісінің даралық айнымалы күші, олардың ширақтығы мен тендесуі іспетті қасиеттерінен тұрады. Осындай ең басты типология- лык белгілердің арақатынасына сәйкес ол жануарлардың жоғары жүйке қызметінің негізгі терт түрін бөлді. Кейін осы үш типологиялық (күш, ширақтық, теңдесу) жүйке үрдістерінен баска төртінші Ғымды және тежегіш уақытша байланыстардың қалыптасу жылдам- дығын көрсетеді. Жүйке жүйесінің типі туа пайда болады, өміp бойы өзгермейді. Жас кезендерінде темперамент қырларының ерекшеленіcі (акцентуа- ция) байқалады. Алайда, тәжірибе жүзінде темпераменттің кейбір қаси- еттеріне машықтандыру арқылы әсер етуге болатындығы дәлелденді. Жүйке жүйесінің жалпы типі білім меңгеруге ықпалын аз тигізеді. Дегенмен, темперамент адам дағдыларының қалыптасуына зор әсер етеді. Адамда жүйке жүйесі түрінің қайсысы болса да, мәдениет шыңына жетіп, Қоғамның толық мүшесі бола алады. Адам үшін жоғары жүйке ісәре- кетінің оларға тән арнайы типтері өте маңызды орын тебеді. И.П. Павловтың зерттеулері және клиникалық байқаулар бойын- ша, адамдарда жүйке қызметінің кәдімгі төрт түрінен басқа жеке адам- ға тән көркемпаз, ойшыл және аралық типтері болады. Көркемпаз типті адамда, екінші сигналдық жүйеге қарағанда, бірінші сигналдық жүйе біршама үстемділігімен сипатталады. Бүндай адамдар ойлау үрдісінде ақиқат болмыстың сезімділік бейнелерін кеңінен пай- даланады, олар болмысты бөлшектеместен тутас қабылдайды. Ойшыл типті адам екінші сигналдық жүйесі біріншіден басымды- лығы, көрнекті талдау-синтездеу әрекетке негізделген, болмыстан тыс дерексіз ойлау қабілеттерімен білінеді. Аралық тип - болмыстың екі сигналдық жүйесінің әрекетік тен- десуімен сипатталады. Дарынды тип -екі сигналдык жуйелердің бірдей басымдылығымен таныладыАдамның типологиялык қасиеттері генотип пен фенотипке байла- нысты болады. Генотип (тектітүр) жоғары жүйке ісәрекетінің туа біткен касиеттерінен қалыптасады. Ал фенотиn (белгітүр) тумыстан және тіршілік жағдайларының ыкпалынан иемденген белгілі қасиет- тердің өзара әрекетінен қүралады. Егіз туған балаларды тексергенде, жүйке жүйесінің типологиялық қаси- еттерінің (күші, ширактығы, сигналдық жүйенің біреуінің басым болуы) тектік (генетикалык) себептестігі, уақытша байланыстар қалыптасуының әртүрлі жылдамдығы, зерденің даралама ерекшеліктері байқалды. Көру, есту және сипап сезу талдағыштары үшін, қысқамерзімді сезімдік-бейнелік зерденің, даралама ерекшеліктерінің көбінесе тектік тәуелділігі болады. Керісінше, қисынды-мағыналық зерде едәуір сырт- қы ортаның түрткілері ықпалына байланысты болады. Әрбір адамда мүмкіндігі шексіз акыл-ой кабілетінің негізі салынған. Алайда ол оны толық жүмылдыруға үйренбеген. Сондықтан олардың орасан көпшілігі өзінің аса күрделі мүмкіндігін кеңінен пайдаланбайды. Шын мәнісінде, әрбір дені сау адамның баскаға карағанда, бір касиеті басым келеді. Сондықтан адамның дарындығы көріну үшін алдын-ала биологиялық өте тиімді жағдай жасалғанымен шешуші ма- нызды орынді әлеуметтік жағдай аткарады. жүктеу/скачать 10,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|