Этносаяси сөздік қазақстанның қоғамдық келісім және этносаралық толеранттылық саясаты және практикасы терминдері мен ұғымдары

79
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
жəне демократиялық саяси жүйелері қалыптасып шықты. Əлемдік қауымдас-
тық  Қазақстан  Республикасын  құқық  субъектісі  ретінде  таныды,  ал  елдің 
көпбағытты  бейбіт  əрі  жауапты  саясаты  мен  халықаралық  бастамаларын 
əлем мойындайды, осының арқасында Қазақстан БҰҰ алдында құрмет пен 
сенімге ие болған.
«Қазақстан-2050»  Стратегиясында  Республика  Президентінің  қазір  Қа-
зақстан Республикасы қалыптасқан, заманауи, қуатты да табысты мемлекет 
болып табылатыны туралы қорытындыға келуі əбден негізді.
МЕМЛЕКЕТТІҢ АУМАҚТЫҚ ТҰТАСТЫҒЫ ҚАҒИДАТЫ (ор. Прин-
цип территориальной целостности государства, ағыл. Principle of territorial 
integrity of the state) – бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз 
ету жөніндегі халықаралық құқықтың негізгі қағидаттарының бірі. 
1945 жылы БҰҰ Жарғысында, БҰҰ-ның 1970 жылғы Жарғысына сəйкес 
мемлекеттер  арасындағы  достық  қарым-қатынас  пен  əріптестікке  қатысты 
Халықаралық құқық қағидаттары туралы декларацияда жəне 1975 жылы Еу-
ропадағы қауіпсіздік пен əріптестік жөніндегі кеңестің Қорытынды актісінде, 
сондай-ақ БҰҰ, ЕҚЫҰ-ның басқа құжаттарында, конвенциялар мен келісім-
дерде жарияланған.
Бұл қағидат кез келген озбырлықтан мемлекеттердің аумағының қорғала-
тынына  кепілдік  береді,  БҰҰ  Жарғысының  мақсаттары  мен  қағидаттарына 
қайшы келетін мемлекеттің аумақтық тұстастығына, саяси тəуелсіздігі неме-
се мемлекеттік тұтастығына қарсы бағытталған кез келген əрекеттен мемле-
кеттердің бой тартуын міндеттейді. Аумаққа қол сұқпау заңдылығы табиғат 
ресурстарына да байланысты, оларды шетелдік компаниялар мен мемлекет-
тер егеменді мемлекеттің келісімімен ғана игере алады. 
М.А.Т.Қ. ұстанымын басшылыққа алған Қазақстан Республикасы халықа-
ралық  құқық  нормаларына  сəйкестіріп  Қытаймен (1998 жылы),  Қырғыз-
стан, Түркіменстан, Өзбекстанмен (2001 жылы) жəне Ресеймен (2005 жылы) 
келісім бойынша мемлекеттік шекарасын айқындап, бекітіп алды. Бұл – қазір-
гі тəуелсіз мемлекеттің мемлекеттік егемендігінің негізгі де міндетті белгісі.
Халықаралық тəжірибеде сецессия мысалдары бар – мұндайда мемлекет 
аумағының бір бөлігінің (мемлекеттен əкімшілік-аумақтық бірліктің немесе 
федерация  субъектісінің)  жұрттың  шешімімен  немесе  осы  аумақтағы  мем-
лекеттік органның шешімімен бөлініп шығады (мысалы 1965 жылы Малай-
зия құрамынан Сингапур бөлініп шығып қала-мемлекет болды, 1971 жылы 
Пəкістаннан – Бангладеш  мемлекеті, 1993 жылы  Эфиопиядан – Эритрея 
мемлекеті, 2011 жылы біртұтас Суданнан кейін Оңтүстік Судан республика-
сын  құрған  автономиялы  құрылым  бөлініп  шыққан).  Сондай-ақ  бұған  мы-
сал  ретінде  жартылай  танылған  Косово  Республикасын (2008 ж.),  Абхазия 

80
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
республикасын (1992 ж.), Оүтүстік Осетия республикасын (2008 ж.), Қырым 
республикасын (2014 ж.) т.б. жатқызуға болады. 
Қазіргі  конституциялық  құқық,  əдеттегідей,  шартпен  келісу  арқылы  бол-
маса,  федерация  субъектілерінің  сецессиясын  танымайды,  мұны  консти-
туциялық бақылау органдары да теріске шығарады. Көптеген жағдайда сецес-
сияның салдарлары ауыр болып келеді: тарихи сабақтастық үзіледі, жаппай 
құрбандықтар көп болады (қар. Мемлекеттілік, ҚР Конституциясы).
МЕМЛЕКЕТТІК РƏМІЗДЕР (ƏНҰРАН, ЕЛТАҢБА, ТУ) (ор. Символи-
ка государства (гимн, герб, флаг), ағыл. state symbols (anthem, emblem, fl ag)) 
–мемлекет егемендігінің атрибуттары, шабытты да асқақ түрде мемлекет не-
гізіне  салынған  қасиетті  маңыздылықтар  туралы  түсінік  беретін  мемлекет-
тік нышандар. М.Р. осымен байланысты қадірлеу қажет. Жалпы көпшіліктің 
мойындауынша, М.Р. мемлекеттік əнұран, елтаңба мен ту жатқызылады, олар 
туралы  қағидалық  ережелер  конституциялардың  мəтініне  енгізіледі,  олар 
мемлекеттің егеменді өкілеттігімен белгіленеді.
ҚР  Конституциясының 9-бабында  «Қазақстан  Республикасының  Туы, 
Елтаңбасы мен Гимні бар. Олардың сипаттамасы жəне ресми пайдаланылу 
тəртібі конституциялық заңмен белгіленетіндігі» бекітілген. Мұндай консти-
туциялық заң – 2007 жылы 4 маусымда қабылданған №258 «Қазақстан Респу-
бликасының мемлекеттік рəміздері туралы» ҚР Заңы. 
ҚР Мемлекеттік туы – ортасында шұғылалы күн, оның астында қалықтап 
ұшқан қыран бейнеленген тік бұрышты көгілдір түсті мата. Тудың сабының 
тұсында тік жолақ түрінде ұлттық өрнек нақышталған. Күн, оның шұғыла-
сы,  қыран  жəне  ұлттық  өрнек  бейнесі  алтын  түстес.  Тудың  ені  мен  ұзын-
дығының  арақатынасы – 1:2. ҚР  Мемлекеттік  елтаңбасы  шеңбер  пішіндес, 
ортаңғы  бөлігінде – көгілдір  түс  аясындағы  шаңырақ  (киіз  үйдің  жоғарғы 
күмбез тəрізді бөлігі) бейнесі. Шаңырақты айнала күн сəулесі секілді тараған 
уықтар шаншылған. Шаңырақтың оң жағы мен сол жағына аңыздардағы қа-
натты пырақтар бейнесі орналастырылған. Жоғарғы бөлігінде – көлемді бес
бұрышты жұлдыз, ал төменгі бөлігінде «Қазақстан» деген жазу бар. Жұлдыз-
дың, шаңырақтың, уықтардың, аңыздардағы қанатты пырақтардың бейнесі, 
сондай-ақ  «Қазақстан» деген жазу – алтын түстес. 
ҚР Мемлекеттік əнұраны – музыкалық-поэзиялық туынды.
ҚР Мемлекеттік туының, ҚР Мемлекеттік елтаңбасының бейнелері, сон-
дай-ақ  ҚР  Мемлекеттік  əнұранының  музыкалық  редакциясы  мен  мəтіні 
(музыкасының  авторы:  Шəмші  Қалдаяқов,  мəтінінің  авторлары:  Жұмекен 
Нəжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаев) аталмыш Конституциялық заңның 3-ба-
бымен бекітіліп, заңның қосымшасында ресімделген.
 ҚР Мемлекеттік туы мен ҚР Мемлекеттік елтаңбасының эталоны ҚР Пре-
зидентінің Резиденциясында сақталады.

81
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
  Бұл  Конституциялық  заңда  ҚР  Мемлекеттік  рəміздеріне  деген  құрметті 
қалыптастыру  жөніндегі  мемлекеттік  органдардың  құзыреті,  т.б.  шаралар 
белгіленген. 
Қазақстандықтар,  сондай-ақ  Республика  аумағында  болғандар  ҚР  М.Р. 
құрметтеуге міндетті (ҚР Конституциясы, 34-бап, 2-тармақ). 
 Азаматкерлік пен патриотизмге, Отанға, Қазақстан Республикасына, де-
ген  сүйіспеншілікке  тəрбиелеу,  ҚР  М.Р.  деген  құрметті  қалыптастыру,  М.Р. 
мəн-мағынасын  түсінідіру  үшін  білім  беру  ұйымдарының  жалпы  білім  бе-
ретін  негізгі  бағдарламаларына  М.Р.  оқытып-үйрету  енгізілген.  Білім  беру 
ұйымдарында арнайы бөлінген орынға Мемлекеттік Ту, Мемлекеттік Елтаңба 
я оның кескіні, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Əнұранының мемлекеттік 
тілдегі мəтіні орналастырылады. 
  М.Р. тиісті лицензиялар арқылы ғана дайындалып шығарылады, ал олар-
ды дайындап шығару мен пайдалану заңнамасын бұзу заңдық жауапкершілік-
ке тартылады.
Біртұтас мемлекет ретіндегі Қазақстанда əкімшілік-аумақтық құрылымдар-
дың  да  өз  нышандары  болуы  мүмкін,  бірақ  олар  жалпыұлттық,  мемлекет-
тік қызметтерді атқара алмайды. Этностық, азаматтық, əкімшілік-аумақтық 
қоғамдастықтардың өз сəйкестендіру рөлін өзіндік этностық жəне жергілікті 
С. атқарады (қар. Мемлекет, Титулды этнос).
МЕМЛЕКЕТТІК  СƏЙКЕСТІЛІК  (лат.  Identicus – тең,  ор. – Государ-
ственная идентичность, ағыл. – identity) – жеке адамның бір мемлекетке, эт-
носқа, тілге, мəдениетке, дінге, əлеуметке, жынысқа, жас ерекшелігіне, кəсіп-
ке, тапқа т.с.с. өзін-өзі бірдейлестіруі, теңестіруі, сəйкестендіруі, өзін соған 
тəн  етуі,  соны  санамен  ұғынуы) – азаматтардың  мемлекетпен  арақатысты-
лығы. 
 Бірдейлесу динамикалық өзгермелі сипатта болады: адам мұны анықтауға 
əрқашан қабілетті бола бермейді («маргиналдық сəйкестілік» болуы мүмкін); 
бір сəйкестілік екінші сəйкестілікпен ауысып жатады (ССРО азаматы болды
–  Қазақстан  азаматы  болып  шықты;  христианин  болды – мұсылман  болып 
шықты); оның үстіне, саяси жəне басқа мақсаттар үшін сəйкестілікпен (мыс., 
этностық жұмылғыштық кезінде, азаматтық қоғамның бірігуі кезінде) айла-
шарғы жасауға, жаңа сəйкестіліктер жасауға, тіпті, «сатуға» да т.с.с. болады. 
Сəйкестілік – жиынтық ұғым, сəйкестіліктің бəрі адам санасында жиын-
тық сəйкестіліктердің мынадай жиынтығын түзеді (мұны сəйкестілік матри-
цасы деп те атайды): азаматтық сəйкестілік, мемлекеттік сəйкестілік, этнос-
тық сəйкестілік, тілдік сəйкестілік т.б.
Жиынтық  сəйкестілік  құрылымында  тірек  болар  жетекші  сəйкестіліктер 
болады (бұған көбінесе тілдік, этностық, жыныстық, отбасылық, жас ерек-
шелігіне байланысты, əлеуметтік, кəсіби, азаматтық сəйкестіліктер жатқызы-

82
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
лады). Бұлар өзін «басқалармен» салыстыру межелерін белгілеуге тірек бола-
ды. Қандай да бір сəйкестіліктің жиынтық сəйкестілік құрылымындағы орны 
жағдайға қарай өзгеріп тұрады, сондықтан негізгі тірек бірде бір сəйкестілік, 
екіншіде басқа сəйкестілік болуы мүмкін. Сəйкестілік пен өзін бірдейлестіру 
арасында  үйлеспеушілік  бола  береді.  Мұндайда  қалыптасып  шыққан  сəй-
кестіліктер бір-бірімен қарама-қайшы жəне тұрақсыз болады. Бұрынырақта 
сəйкестілік  тілден  тыс  мəлімет  ретіндегі  жəне  тілден  тысқары  тіркелетін 
ретіндегі санат деп қарастырылатын, ал қазір сəйкестілік тіл практикасы ба-
рысында, дискурста кейпін өзгертеді жəне құралады деп түсіндіріледі. Қазір-
гі уақытта əлеуметтік топ (тап, ұжым, тұтастай қоғам т.б.) ішінде қатынастар 
тұрақталған  сайын,  оның  мүшелерінің  сəйкестілігі  дербессіздене  (деперсо-
низация)  береді,  дара  қасиеттердің  ортақ  топтық  белгілерден  гөрі  маңызы 
арта түседі.
  Мемлекеттік  сəйкестілік  ұлт  құраудың  іргелі  негіздері  ретінде  саяси 
тұрғыдан, мəселен Қазақстанда, мынадай көптеген қарекеттерден құралады: 
этномəдени плюрализмнің ұлттық идеологиясы мен тиімді саясатының өзе-
гін іздеу; «алуан түрліліктегі бірлік» қағидатын одан ары институционалдау; 
шиеленіс-қақтығыстарды  мəмілелестіру;  қазақстандық  патриотизмге  тəр-
биелеу;  мəдениетаралық  үнқатыс  пен  этносаралық  қатынастың  толерантты 
мəдениетін  қалыптастыру;  біріктіруші  фактор  болып  табылатын  мемлекет-
тік тілді елдің азаматтарының бəрінің міндетті түрде меңгеруі; этностардың 
дамуының  тарихи  ерекшеліктерін  білу  жəне  ескеру;  қоғамдық  келісім  мен 
бірігудің қағидаттарын жасап шығару; ынтымақ пен жауапкершілік қағидат-
тарын қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу. 
Сонымен қатар мемлекеттілік дегеніміз мемлекетті құру, дамыту мен қорғау 
жолындағы  теориялық  жəне  практикалық  қарекетті  көздейтін  ерекше  саяси 
құндылық  пен  идеологияны,  қоғамдық  жəне  мəдени  бағдарды  да  білдіреді. 
«Ұлттық  мемлекеттілік»  терминінің  құрамында  (мемлекеттік  биліктің  ұлт 
егемендігін белгілі бір формада іске асыру мен қорғау қабілеті мағынасында) 
қолданылып,  этностың  шоғырлануының  жəне  көпұлтты  қоғамдағы  бірлікті 
нығайтудың факторы ретінде айқындалады.
  Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ə.Назарбаев 2012 жылдың 
желтоқсанындағы  «Қазақстан-2050»  Стратегиясы  қалыптасқан  мемлекет-
тің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында «Интеллигенция менің пайымда-
уымдағы Қазақстан-2050 Жаңа саяси бағыты негізінде ел болашағының мен-
тальді, дүниетанымдық үлгісін жобалауда негізгі рөлді қолға ала алады жəне 
алуға тиіс. Біз  ұлттың тарихи санасын қалыптастыру жұмысын жалғасты-
руымыз керек. Бүкілқазақстандық бірегейлік  біздің халқымыздың тарихи са-
насының өзегіне айналуға тиіс» екендігін айрықша атап көрсеткен болатын 
(қар. Мемлекет, Мемлекеттілік).

83
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
МЕМЛЕКЕТТІК  ТІЛ  (ор.  Государственный  язык,  ағыл.  offi cial,  state 
language)  – 1. Конституцияда,  Тіл  туралы  Заңда  бекітілген  ең  жоғары  сая-
си-құқықтық (заңды) мəртебесі бар Тіл, оны тарату мен қолдау мемлекеттің 
міндеті болып саналады («Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiл жəне
барлық басқа тiлдер мемлекеттiң қорғауында болады. Мемлекеттiк органдар
бұл тiлдердiң қолданылуы мен дамуына қажеттi жағдай жасайды». «Қазақ-
стан Республикасындағы Тіл туралы» Заңның 23-бабынан). 2. Мемлекеттілік-
тің  Ту,  Елтаңба,  Əнұранмен  бірдей  рəмізі  əрі  мемлекетпен  бірдейлестіктің 
рəмізі болып саналатын тіл. 3. Қоғамның саяси, экономикалық, əлеуметтік, 
мəдени өмірінде біріктірушілік қызмет атқаратын тіл. 4. «Мемлекеттік жəне 
қоғамдық өмірде анағұрлым маңызды қызмет» атқаратын, қоғамға – мемле-
кеттік басқаруға, заң шығаруға, сот ісін жүргізуге жəне дипломатиялық өкіл-
дікке (мемлекеттің аумағында жəне одан тыс жерде) барынша қызмет ететін 
тіл («Қазақстан Республикасының тіл саясаты Тұжырымдамасы»); мемлекет 
ішіндегі əкімшілік-саяси жəне əлеуметтік-экономикалық əрекеттестіктің тілі; 
мемлекеттің этностық құрамының қандай екеніне қарамай оқытудың барлық 
сатысында білім беру тілі; бұқаралық ақпараттар құралының жəне жаңа ақпа-
раттық технологиялардың тілі. 
Ұғымдық  ауқымы  жағынан  М.т.  Ресми  тілмен  бірдей,  бірақ  құқықтық 
жағдайы жағынан кейбір елдерде бұларды ажырата қарайды. 
Қазақстанда М.т. – қазақ тілі. Оның мəртебесі бірқатар құжаттармен: Қа-
зақстан Республикасы Конституциясының 7-бабына сəйкес; 1989 жылдың 22 
қыркүйегіндегі  «Қазақ  КСО  тілдер  туралы»  заңымен;  Қазақстан  Республи-
касының 1997 жылы 11 шілдедегі  «Қазақстан Республикасындағы Тіл тура-
лы» Заңымен; 1996 жылдың 4 қарашасындағы «Тіл саясаты Тұжырымдама-
сымен» анықталып, бекітілген. Қазақстанда мемлекеттік тілдің қолданылуы 
мен  таралуы 1998-2000; 2001-2010; 2011-2020 жылдарға  арналған  «Қа-
зақстан  Республикасындағы  тілдердің  қолданылуы  мен  дамуының  мемле-
кеттік бағдарламаларымен» реттеледі. Бұл бағдарламаларда тұжырымдалған 
басым бағыт – қазақ тілінің қоғамдық маңызды салаларда М.т. мəртебесіне 
орай ұйғарылған қызметтерін атқаруы үшін оған саналы да мақсатты түрде 
қолайлы жағдай жасау. Мəртебесіне сəйкес қазақ тілі – мемлекеттiң бүкiл ау-
мағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемле-
кеттiк басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу жəне iс қағаздарын жүргiзу тiлi, 
сондықтан «Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып 
табылатын  мемлекеттiк  тiлдi  меңгеру – Қазақстан  Республикасының  əрбiр 
азаматының парызы». (1997 жылғы «Қазақстан Республикасының Тіл тура-
лы»  Заңының 4-бабы).  Əлемдік  тəжірибе  көрсетіп  отырғандай,  федера-
тивтік  мемлекеттерде  екі  не  одан  да  көп  М.т. (немесе  ресми  тілдер)  болуы 
мүмкін,  мысалы:  Швейцарияда – төрт  М.т. (неміс,  француз,  итальян,  рето-
роман); Бельгияда – екі (француз жəне фламанд) т.б. Ресей Федерациясында 

84
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
83 теңқұқықты субъект бар (21 республика, 9 өлке, 46 облыс, федералды 2 
қала, 1 автономиялық облыс жəне 4 автономиялық округ), бүгінгі күнге дейін 
Ресей Федерациясының бүкіл аумағында М.т. орыс тілі (Ресей Федерациясы 
Конституциясының 68-бабы) мен Ресей Федерациясы субъектілерінің Титул-
дық тілдері арасындағы қатынас əлі реттелген жоқ (қар. Автохтондық тіл, 
Мемлекеттік  сəйкестік,  Жергілікті  тіл,  Миноритарлық  тіл,  Ұлтаралық
қатынас тілі, Қазақстан тілдері, Тілдік саясат).
МИГРАНТ (лат. migratio – қоныс аудару, ор. мигрант, ағыл. migrant) – 
тұрғылықты  мекенін  өзгерту  мақсатында  мемлекеттік  шекараларды  кесіп 
өтетін тұлға (қар. Көші-қон, Этностық көші-қон). Адамдардың аумақтарда 
орын  ауыстыру  үдерісіне  қосылып  кетуіне  мəжбүрлейтін  я  түрткі  болатын 
себептер əр түрлі. Мұндай себептер ретінде түрлі құбылыстар мен факторлар 
ықпал етуі мүмкін. Əдетте, миграцияның негізгі себептері: əлеуметтік-эконо-
микалық (жұмыс орындарын, өзін іске асыру мүмкіндіктері, білім алу, некеге
отыру жəне т.с.с.); саяси (саяси себептермен қуғынға ұшырау, саяси наразы-
лық,  өз  саяси  көзқарастары  мен  ұстанымдарын  таратуға  талпыну);  этнос-
тық (этнос араздығы, этностық белгілеріне қарай қысым көру жəне қуғынға 
ұшырау, этносына қайта қосылуға ұмтылу); діни (діни төзбеушілік пен ала-
уыздық, діни тəуап ету); əскери (белгілі бір аумақтағы əскери əрекеттер жəне 
адамдардың сол əрекет салдарларынан құтылу ниеті); экологиялық (өңірдің 
жайсыз табиғи жағдайлары, экологиялық апаттар жəне т.с.с.) себептер (қар. 
Иммиграция, Миграция).
МИГРАНТОФОБИЯ (лат. migratio – қоныс аудару + грек. φόβοσ – қорқы-
ныш,  ор.  мигрантофобия,  ағыл. migrant-phobia)  –  Мигранттардан  қорқу 
немесе оларды жек көру, оларды бөтен жəне түсініксіз адамдар, сондықтан 
қауіпті  жəне  дұшпан  деп  қабылдау  (қар.  Миграция,  Этностық  миграция, 
Мигрант).  Этностық  сəйкестену  теориясы  бойынша,  əлеуметтік  құбылыс 
ретінде М. индивидтердің бір этностық топқа қатысты болуға ұмтылуының 
нəтижесінен  пайда  болады,  өйткені  индивид  өзін  сол  топпен  теңдестіреді, 
сол  топтың  арқасында  соның  өкілі  ретінде  өзін  əлеуметтік,  экономикалық 
жəне  психологиялық  жағынан  қорғай  алатынын  біледі.  М.  пайда  болуын-
да терең психологиялық негіз бар: М. адам санасында Мигрантқа қатысты 
интолерантты  толқыныстар  мен  реакциялар  тудырады,  өйткені  индивидтер 
мұндайда  бейбіт  өмірге  қауіп  төнетінін,  ортаны  игеруге  қабілетсіздігін  ой-
лайды, сондай-ақ қалаған мақсатына я көкейтесті қажеттілігіне жетер жолда 
еңсерілмес  кедергіге  тап  болғандай  күйзелісті  (фрустрация)  бастан  кешеді. 
М.  этносаралық  шиеленістің,  этностық  төзімсіздік  пен  даулардың  өршуіне 
себеп болады. М. жағымсыз салдары тек жайсыздық, қауіп пен үрейдің жасы-
рын  сезімдерін  сезетін  жергілікті  тұрғындар  арасында  ғана  емес,  М.  жағ-
дайында  дұрыстап  бейімделе  алмайтын  жəне  əлеуметтік  маңызды,  толық-

85
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
қанды азаматтар бола алмайтын Мигранттардың арасында да болады. Сон-
дықтан М.-ның қалыптасуы мен көрінуіне əсер ететін факторларды төмен-
детудің  этносаралық  қатынастарды  тұрақтандыру  үшін,  жалпы  қоғам  үшін 
маңызы зор (қар. Көші-қон /Миграция/).
МИНОРИТАРЛЫҚ  ТІЛ  (ор.  миноритарный  язык,  ағыл. minority 
language)– 1. Əлемдегі этностық, саяси немесе демографиялық азшылықтың 
тілі. 2. Мемлекеттің уақыты мен кеңістігінде орналасқан, сол бір аумақта Ти-
тулды этноспен қатар өмір сүретін нақты бір Этностың Титулды этносқа 
қарағанда пайдаланушыларының саны аз тілі. Еуропалық М.т. мəртебесі Өңір-
лік тілдер немесе азшылықтың тілдерінің еуропалық хартиясымен (Eurepean 
Charter for Regional or Minority Languages) белгіленген. М.т. дүние жүзіндегі 
тілдерде сөйлейтіндердің саны 100-ден аз 7%-ын жəне пайдаланушылары са-
науға келмейтін тілдердің 18%-ын жатқызуға болады. М.т. жойылуы өркениет-
тің  тарауы  мен  жаһандану  үдерісінің  жылдамдауымен  байланысты  жиілеп 
келеді, алайда бұл үрдіске өркендеп келе жатқан этностық жəне тілдік өздік 
сана  т.с.с.  қарсы  тұруда  (қар.  Тұрғылықты  тіл,  Саны  аз  халықтар,  Тілдің 
ауысуы, Тілдік құқық).
МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ  /ЖАҢҒЫРТУ,  ЖАҢАЛАУ,  ЖЕТІЛДІРУ/ 
(«ҚАЗАҚСТАН-2050  СТРАТЕГИЯСЫ»  ТҰРҒЫСЫНДА)  (фр.  сөзінен - 
moderne – заманауи, modernisation; ор. - модернизация, ағыл. - modernization) 
– заманға сай етіп жаңғырту, не нəрсені болсын жетілдіруді, соның қатарында 
технологияны жетілдіруді енгізу. 
Саясатты жаңғыртудың қазіргі теоретиктері мұны екі типке бөліп қарайды:
1) XVI-XVIII ғасырларда Батыс Еуропа мен Солтүстік Америка елдерінде 
өткен алғашқы саяси жаңғырту. Ол Еуропада Шіркеу реформациясынан (XVI 
ғ.)  басталып,  Ағарту  дəуірінде (XVII-XVIII ғасырларда)  нығайды.  Рефор-
мация мен Ағарту дəуірлері дін саласын қайта құрды, кейін экономика мен 
əлеуметтік салалар түрленді; нəтижесінде өзіне сəйкес келетін саяси жүйесі 
құрылған азаматтық қоғам қалыптасты. Осы түрлендірулердің нəтижесінде 
пайда болған қоғамның қазіргі түрінің (еуроамерикандық) сипаттары – ұтым-
ды ұйымдастыру; негізгі институттардың мемлекет меншігіне өтуі; тұлғаны 
дербестендіру  мен  оны  инструменталдық  құндылықтарға  (технологиялар, 
нақты  ғылымдар,  тұтыну,  прогресс)  бағдарлау;  əлеуметтік  ұтқырлықтың 
күштілігі мен адамдардың белсенділігі; адамдарға емес, заңға бағыну; билік-
тің демократиялық формаларға ұмтылуы.
2)  Екінші  қайталанған («қуып  жетуші»)  саяси  жаңғырту  (қандай  да  бір 
жағынан)  бұрынғы  дамуы  төмен  болған  елдер  мен  Латын  Америкасының, 
Азияның, Африканың, Ресейдің аймақтарында болып отыр. 
«Қуып жетуші» жаңғыртудың күрделілігі сонда, батыс саяси институтта-
рының  пісіп  жетілуінің  «табиғи»  логикасын  ұстануға  мүмкіндік  болмады: 

86
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
бұған енді уақыт та жоқ, ал саяси «заманауиланған» елдердің көршілес бо-
луы жəне олардың ықпалының артуы, дамуы төмен елдердің саяси жаңғы-
ру үдерісін одан сайын үдете түсуге мəжбүр етеді. Осы арада дамуы артта 
қалған «дəстүрлі» елдерде бір элементтер саяси өмірдің жаңа стандарттарын 
меңгеруге толық дайын болады да, ал басқалары тек енді ғана құрылып жата-
ды, үшінші бірі мүлдем болмауы да мүмкін.
ХХ  ғ.-дың  аяғында  батыстың  бірқатар  саясаттанушылары  «дəстүрлі» 
қоғамдарды саяси реформалау шарттарының өзгешелігі сонда, бұл реформа 
жергілікті ерекшелікті ескеруді керек етеді деген қорытындыға келді. «Дəстүр-
лі»  институттар  мен  құндылықтарды  жаңартылған  саяси  құрылымдарға 
«кірістіруге» болады. «Əмбебап» емес, «ішінара жаңғыртуды» жүргізуге бо-
лады. Сайып келгенде, «қуып жетуші» жаңғырту жеңіліске ұшырауы əбден 
мүмкін, өйткені жаңғыртудың «кері кететін» жəне тіпті «тұйыққа апаратын» 
түрлері болуы да ықтимал.
Саяси жаңғыртудың тарихи жағынан бастапқысы батыстық үлгі болды, ол 
бойынша алғашқы кезеңде билік беделін ұтымды ету (17-18 ғасырлар), саяси 
функциялар мен институттарды ажырату (19 ғасыр) жəне саясаттың үлесін 
ұлғайту (20 ғасыр) жүзеге асырылды.
«Қазақстан-2030» Стратегиясында ел Президентінің үш бірдей жаңғырту 
туралы ойы алғаш рет жарияланды, олар: мемлекет іргесін құрып нарықтық 
экономикада серпіліс жасау, əлеуметтік мемлекеттің негіздерін қалау, қоғам-
дық сананы қайта өзгерту. 
ҚР Президенті 2012 жылдың 10 шілдесіндегі «Қазақстанның əлеуметтік 
жаңғыртылуы:  Жалпыға  ортақ  еңбек  қоғамына  қарай  жиырма  қадам»  атты 
бағдарламалық  мақаласында  қажеттігін  қадап  айтқан  əлеуметтік  жаңғырту 
бүгінде ықтимал сынақтар мен тəуекелдер туралы анық түсінік болуын талап 
етеді. Дағдарыстан алған сабақтар жаңғырту императивтерінің əлемнің бар-
лық елдеріне ортақ болатынын тағы да бір көрсетті. Бұл адам капиталының 
дамуына  баса  назар  аударуға  міндеттейді.  Əлеуметтік  жаңғырту  билік  пен 
қоғамның өзара əрекеттестігін, секторлар аралық ынтымақтастықты нығай-
тудың сарқылмас мүмкіндіктерін ашады. 
Қоғам санасын өзгертпей, өзі, елі үшін халықтың жауапкершілік сезімін 
қалыптастырмай,  елі  үшін  мақтанышсыз,  көз  бояушылық  емес,  шынайы, 
əсерлі патриотизмсіз, сонымен бірге қоғамдық дамудың жаңа қорларынсыз 
жаңғырту мүмкін болмайды. 
Жаңғыртудың  жаңа  тұжырымдары  «Қазақстан-2050»  Стратегиясында 
берілген.  Құрылымы  жағынан  Жолдау 3 бөлімнен  тұрады:  бірінші  бөлімде 
Қазақстанның  негізгі  жетістіктерімен  бірге  «Қазақстан-2030»  Стратегия-
сын жүзеге асыру қорытындылары айтылады; екінші бөлімде халықаралық 
қоғамдастықтың мүшесі ретінде еліміз бетпе-бет келетін 10 сын-қатер кел-
тірілген; үшінші бөлімде жаңа саяси бағыттың 7 бағдары берілген.

87
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Бұл жерде бастысы – мұнан бұрын жарияланған «Қазақстан-2030» Стра-
тегиясының орындалуына дейін жаңа Стратегияның мерзімінен бұрын ұсы-
нылуы. Мұны уəждейтін үлкен үш дəлел бар:
1. «Қазақстан-2030»  Стратегиясы  мерзімінен  бұрын  орындалды,  мұны 
əлемнің негізгі рейтингілеріндегі Қазақстанның алып отырған орны растай 
түседі;
2. Болжау жəне жоспарлау парадигмасы өзгерді. Болжам жасаудың көкжие-
гі кеңейді. Жетекші агенттіктер мен сараптамалық құрылымдар болжамдар-
дың шегін 20 жыл алға жылжытты. Осылайша, болжамдар 2050 жылға дейін-
гі кезеңді қамтиды;
3. Осы заманғы əлемде болжамдар тек ғылымға ғана қызмет етпей, басқа-
рылатын модельдеудің құралы ретінде саясатқа да қызмет ете бастады.
«Қазақстан-2030»  Стратегиясынан  бастап,  əр  Жолдау  сияқты, «Қа-
зақстан-2050»  Стратегиясы  да  жаңа  саяси  терминдер  түзді.  Бұл – жалпы 
əлемдік үрдіс, əр он жыл сайын немесе одан да жиірек мерзімде дискурс-па-
радигма өзгеріп отырады. Бұл, əсіресе, бірінші жаһандық дағдарыс деп си-
патталған 2008-2009 жылдардағы  оқиғалардан  кейін  халықаралық  қаржы-
экономикалық жүйеден айқын көрінді.
Тұтастай  алғанда, «Қазақстан-2050»  Стратегиясын  сарапшылар  ұзақ  өт-
пелі кезеңді еңсеріп тұрақты кезеңге қалыптасқан мемлекет ретінде өткен ел-
дің дамуындағы маңызды меже деп бағалайды. 
Президент өз Жолдауында мемлекет саясатын жаңғыртудың негізгі басым-
дықтарын айқын көрсетіп берді. Олар: əлемнің дамыған 30 елінің қатарына 
кіру, жаңғырту серпілісі, ХХІ ғасырдағы «мүмкіндіктер көзі», халық өмірінің 
түбегейлі жаңа сапасы, кадрлық саясатқа меритократияның принциптерін ен-
гізу.
Əлеуметтік  жаңғыртудың  бірінші  кезектегі  міндеттерінің  ішінен  Прези-
дент мыналарды нақты айқындады: ұлттық білім берудің барлық бөлімдерінің 
сапасын жақсарту; денсаулық сақтаудың басты басымдығы мемлекеттің, жұ-
мыс берушілердің жəне қызметкердің денсаулық үшін ортақ жауапкершілігі; 
жалпықазақстандық  мəдениетті  дамытуға  жаңаша  серпін  беру;  білім  беру, 
денсаулық сақтау, əлеуметтік қорғау қызметкерлерінің əлеуметтік пакеттерін 
қайта қарастыру жобалануда; мүмкіндігі шектеулі азаматтарымызға көбірек 
көңіл бөлу; мемлекеттік басқару мен мемлекеттік қызмет саласында – сыбай-
лас жемқорлыққа қарсы жаңа стратегияны іске асыру. 
«Қазақстан-2050» Стратегиясын іске асырудағы басты құндылықтар мен 
принциптер – Қазақстандық жол тəжірибесі белгіленді: жаңа қазақстандық 
патриотизмнің  идеялық  негізі  ретінде,  жалпы  қазақстандық  ортақ  шаңы-
рақтың ұлттық идеясы ретінде «Мəңгілік Ел» идеясы ұсынылды. 
Негіз салар қағидаттардың ішінде қабылданатын барлық шешімнің праг-
матизмдігі мен эволюциялылығы; өзара тиімді ашықтық; қазақстандықтар-
дың əл-ауқатын арттыру; бүкілхалықтық қолдау сияқты қағидалар бар. Стра-
тегиядағы  қазақстандық  қоғамның  басты  құндылықтарына  Қазақстанның 

88
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
тəуелсіздігі жəне Астанасы; қоғамымыздағы ұлттық бірлік, бейбітшілік пен 
келісім; зайырлы қоғам жəне жоғары руханият; индустрияландыру мен ин-
новацияларға  негізделген  экономикалық  өсім;  Жалпыға  Ортақ  Еңбек  Қоға-
мы; тарихтың, мəдениет пен тілдің ортақтығы; еліміздің ұлттық қауіпсіздігі 
жəне бүкілəлемдік, өңірлік мəселелерді шешуге жаһандық тұрғыдан қатысуы 
жатады (қар. «Қазақстан – 2050» Стратегиясы, Ел бірлігі доктринасы, ҚР 
Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы).

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: