Этносаяси сөздік қазақстанның қоғамдық келісім және этносаралық толеранттылық саясаты және практикасы терминдері мен ұғымдары

45
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
  Космополитизмге  қарама-қарсы  интернационализм  патриотизм,  ұлттық 
сезімді теріске шығармай-ақ негізінен адамзаттық мүдделерді ұлттық мүдде-
лермен сабақтастырады, сол себепті де оны космополитизммен ұқсастырып 
теңестіруге болмайды. Интернационализм қоғамдық өмірді жаһандастыруға 
объективті үдеріс ретінде қарайды. Дегенмен, ұлттық мəдениеттерді интер-
националдандырудың  болашағы  ұзаққа  созылмақ,  бұл  ұлттық  ерекшелік-
тер мен дəстүрлерді шығарып тастауды емес, олардың құнды əлеуетін бүкіл 
адамзаттың  терең  де  дəйекті  түрде  меңгеруін  көздейді  (қар.  Мемлекеттік 
сəйкестілік, Интернационализм, Ұлттық егемендік, Патриотизм).
КӨПТІЛДІЛІК (ор. мультилингвизм, многоязычие, ағыл. multilingualism, 
лат. multum көп + lingua тіл) – осымен бірдей: мультилингвизм; дара адамның 
я қоғамның екіден көп тілді пайдалануы (қар. Билингвизм, Қостілділік).
КСЕНОФОБИЯ  (грек.  xanos – бөтен + phobos – қорқыныш,  ор.  ксено-
фобия (бейтаныс адамдардан, биіктіктен қорқушылық), ағыл. xenophobia) – 
бейтаныс адамдардан қорқудың меңдеуі, бөтендерден қорқу; басқа дін, мəде-
ниет, ұлтты, жатжерліктерді, басқа аймақ өкілдерін, сонымен бірге бейтаныс, 
бөтен, кез келген үйреншікті емес зат я құбылысты жақтырмау, жек көру, оған 
төзбеу, өшігу. Этноəлеуметтанудағы ксенофобия – өз этностық бірлестігін өз-
геше деп танумен, басқа қауымдастықтарға дұшпандық көзқараспен байла-
нысты психология, идеология жəне əлеуметтік тəжірибе.
Əдетте, ксенофобия адам меңгерген этноцентризм бағдарлары мен жалған 
сеніміне,  иланып  қалған  этнонəсілдік  стереотиптеріне  байланысты  пайда 
болады. Ксенофобияның əлеуметтік негізі – өз қауіпсіздігі үшін өзімшілдік 
қорқыныш тудыратын бəсекелестік, тіршілік етудің тұрақсыздығы, өмір сүру 
жағдайларының  жетіспеушілігі.  Осыдан  келіп  адам  өзін-өзі  сақтауға  түйсі-
гімен талпынатын болады. Барлық бақытсыздықтың себептерін өзінен тап-
пай,  оны  қандай  да  бір  шеттен  келгендердің,  жат  жерліктердің,  басқа  ұлт 
өкілдерінің  тіміскі  əрекеттерінен  іздеу  ксенофобияның  психологиялық  көзі 
болып табылады. «Бөліп ал да билей бер» саясатын жүзеге асыру үшін социум-
нан сырт тұратын саяси топтардың жасанды түрде ксенофобияға арандатуы 
– жиі кездесетін жайт. 
Алайда, ксенофобия рудың, тайпаның, халықтың, ұлттың өз салт-дəстүрін, 
əдет-ғұрпын, тілін, мəдениетін жат əсерлерден қорғауға табиғи талпынысы, 
қорғаныш реакциясы екенін де ескерген жөн. Тарихта жатжерліктердің мұн-
дай əсер-əрекеттерінің ушыққан кезі көп болған, басқыншылықты көздейтін 
топтар мен елдер қандай да бір халықтың өзіндік ерекшелігін жою мақсатын-
дағы, кемсіту жəне геноцидтік мақсаттағы жымысқы əрекеттерін іске асырып 
отырған.
Бір этностық қауымдастықтың өз ішінен, тысқары тараптан болатын екі-
жақты ықпалдан пайда болатын ксенофобияға ортақ мəдениеті мен санасы, 

46
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
интернационалистік  сезімі,  басқа  топтар  мен  индивидтерге  төзімділігі  бар, 
сол  қауымдастық  сипаттарынан  өзгеше  белгілердің  кешеніне  ие  адамдар 
мен  қоғамдастықтар  қарсы  тұра  алады.  Өшпенділік  пен  қорқыныштың  ке-
шені  ретінде  ксенофобия  көбіне  оқшау  тұратын  этностарға,  сонымен  бірге 
ұзақ уқыт бойы басқа халықтар мен мемлекеттік бірлестіктердің тарапынан 
ұлттық қысым, агрессиялық əрекеттер көрген шағын халықтар мен этностық 
топтарға  тəн.  Бірақ  шовинизмнің  бір  түрі  ретіндегі  ксенофобия  ірі  ұлт  та-
рапынан басқа шағын халықтарға қатысты көбірек орын алуы мүмкін (қар. 
Антисемитизм,  Мигрантофобия,  Толеранттылық,  Этностық  стереотип-
тер). 
КІШІ ОТАН (ор. малая родина, ағыл. small homeland) – 1. Адамдардың 
шағын тобының шағын, бастапқы тарихи отаны (қар. Отан, Тарихи отан). 
2.  Этностық  жағынан  өзгеше  жұрт  қоныстанған  жəне  жекелеген  себептер-
ге  байланысты  салыстырмалы  түрде  алғанда  басқа  елдерден  оңаша  тұрған 
аумақ.  Дүние  жүзінің  көптеген  елінде  белгілі  бір  этностар  қоныстанған, 
көлемі шағын Этностық анклавтар сақталып отыр (мысалы, Испаниядағы 
баскілер).  Мұндай  анклавтардың  жұртының  көбінесе  өзіндік  мəдени  ерек-
шеліктері болады. 3. Жеке адамның туған жəне адам болып қалыптасқан жері. 
К.о. маңызды құрамдас бөлігі – онда тірлік ететін адамдардың қоғамдас-
тығы түзетін əлеуметтік орта болып табылады. Осы əлеуметтік ортада адам-
ның сөйлеу тілі, жүріс-тұрыс мəнері, мінезі қалыптасады. Адамның жеке ба-
сының сапалары өзінің К.о. өмір сүретін адамдардың ділі, мəдениетімен өл-
шенеді. Бұл ықпалдың сипаты өмір шарты сияқты ұрпақтан ұрпаққа жалға-
сып  отырады  да  өркениеттің  жалпы  дамуының  əсерімен  өзгереді.  Осыған 
орай  жерлестердің  əр  түрлі  ұрпағында  К.о.  табиғи  бейнесін  қайталанбас 
түрінде қабылдаудың бірдейлігі сақталып отырады, бірақ өз болмысы туралы 
əр түрлі əсерлер қалыптасады (қар. Отан, Тарихи отан).
- Қ -
ҚАЗАҚСТАННЫҢ  ЕЛ  БІРЛІГІ  ДОКТРИНАСЫ  (лат.  doktrina  сөзі – 
ілім,  ғылыми  немесе  философиялық,  саяси,  діни  немесе  құқықтық  теория, 
көзқарастар жүйесі, жетекшілік ететін теориялық немесе саяси ұстаным. Док-
триналар ұлттық немесе ұлттан үстем деңгейде жасалатын ресми түрде жəне 
білім  салаларында  жасалатын  ғылыми  түрде  болуы  мүмкін,  ор.  Доктрина 
национального единства Казахстана; ағыл. The Doctrine of the National Unity 
of Kazakhstan) – Қазақстан  Республикасы  дамуының  жалпы  контекстінде 
нышанды сипаты бар құжат. ҚЕБД Қазақстан Республикасы Президентінің 
Қазақстан  халқы  Ассамблеясының XIV сессиясында  берген  тапсырмасы 
бойынша дайындалып, мемлекеттік этносаясаттың осынау терең де əлеуеті 
сарқылмас факторды іске асыруға арналған стратегиялық құжатына айналды. 

47
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
ҚЕБД – əр адамның əлеуетін қоғам дамуының игілігіне жұмсауға шақы-
ратын жұмылдырушы құжат. Осындай құжаттардың, олардың идеяларының 
социумға орасан зор əсері жөнінде мысалдар жетерлік. 
 Кейбір елдерде идеологиялық əсерінің күші жағынан алғанда доктрина-
лармен басқа саяси-құқықтық ресурстар теңесе алмайды. Оған айқын мысал 
ретінде Конфуцийдың, Монроның жəне т.б. доктриналарын келтіруге бола-
ды. Сондықтан ҚЕБД көрсетілген ережелердің өзектілігі мен құқықтылығы 
ұлттық мемлекеттер құрудағы əлемдік тарихи тəжірибемен тұжырымдалған. 
Ұлттар-мемлекеттердің даму тарихында доктринаның тылсым сыры (фено-
мені) адам факторы ықпалының өсуі, руханият пен мəдениетаралық үнқаты-
судың маңызының артуына байланысты қоғам дамуының күшті тетігі ретін-
де көрініс береді. 
  Қазақстан  халқы  Ассамблеясының  Кеңесі  ұсынған  ҚЕБД-ны  Қазақстан 
халқы  Ассамблеясының  Төрағасы – Қазақстан  Республикасының  Прези-
денті 2010 жылы (сəуірде) Қазақстан халықтарының бірлігі күні қарсаңында 
мақұлдады.  Доктрина  ұлттық  этносаясаттың  жаңа  мақсаттары  мен  міндет-
терін  айқындап  берді.  Н.Ə.Назарбаевтың  айтуы  бойынша: «бұл  этносара-
лық жəне конфессияаралық қатынастардың барлық кешені бойынша іс-əре-
кеттердің тұтас бағдарламасы жəне əрбір қазақстандық саясаткердің «үстел 
үстіндегі кітабы» болуға, əр депутат пен басқарушы, ғалым мен журналист 
басшылыққа алуға бағытталған». 
 ҚЕБД, ең алдымен, өкіметке, ұлттық саясатты жүргізуге жауапты мемле-
кеттік органдарға арналған. Екінші жағынан, Қазақстанның əрбір азаматына 
арналған, əрбір жеке тұлғаға бағытталған. 
 ҚЕБД əдіснамалық негізі: бірінші – біздің ұғымымызда ел бірлігі деген не? 
Əр мемлекетте ел бірлігінің өз негізі бар. Біреулер үшін бұл тек діни фактор, 
олар үшін тек дін ғана өзгермейтін, халықты мұратына жеткізетін күш. Басқа 
біреулер біртұтас мемлекет құру арқылы ұлттық бірлікке жетуді жақтайды. 
Осы себепті доктринада «əралуандықтағы бірлік» біздің ортақ жетістігімізге, 
Қазақстанның символына айналғаны жəне елдің нəтижелі əлеуметтік-эконо-
микалық,  қоғамдық-саяси  дамуының  кепілі  жəне  негізі  болғаны  атап  өтіл-
ген;  екінші  мəселе – бізге  ел  бірлігін  күшейту  не  үшін  қажет?  Бұл  туралы 
Доктринаны  қорытындылау  жəне  жетілдіру  бойынша  қоғамдық  комиссия 
мүшелері: «Доктринаның басты идеясы – тəуелсіздікті нығайту. Ал бұл бүкіл 
Қазақстан халқының бірлігі болса ғана мүмкін». «Енді біз нақты шоғырла-
ну мен шынайы жақындасу жолына түсуіміз керек. Азаматтарының мақсаты 
мен бағыты əртүрлі мемлекет өмір сүруге бейімсіз» деп ықшам түрде айтып 
өткен; үшінші мəселе – ел бірлігінің негізі қандай? Доктринада тəуелсіздікті 
сақтау мен мемлекеттілікті нығайту, мүмкіндіктер теңдігі мен азаматтардың 
құқықтарын жəне бостандықтарын қорғау, зияткерлік ұлт құрау мен ұлттық 
рухты дамыту ел бірлігінің іргетасы деп көрсетілген. 
 ҚЕБД негізін құрайтын қағидаттар:

48
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
 І. «Бір ел – бір тағдыр» - əр азаматтың өзінің ортақ тағдыры мен Отаны-
ның – Қазақстан Республикасының – ортақ екенін ұғыну
 ІІ. «Тегі басқа – теңдігі бір» этностық, болмаса басқа да шыққан тегіне, 
діни  ұстанымына  жəне  əлеуметтік  жағдайына  қарамай  барлық  азаматтарға 
тең мүмкіндік беру;
 ІІІ. «Ұлт рухын дамыту» – біріктіруші жəне бекітуші бастау ретінде Ұлт 
Рухын нығайту жəне дамыту. Біздің Ұлттық Рухымызды көтеру үшін негізгі 
басымдықтар мыналар: дəстүр мен отансүйгіштік рухы, жаңару рухы, жарыс 
пен жеңіс рухы.
ҚЕБД тиімді жүзеге асыру мақсатында ел бірлігін одан ары нығайту үшін 
құқықтық,  əлеуметтік-экономикалық,  саяси,  мемлекеттік  басқару  шарала-
рының бірыңғай жүйесін құруға бағытталған ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 25 
мамырдағы № 468 Жарлығы қабылданды (қар. ҚР Президентінің Жолдауы, 
Ұлттық идея, «Қазақстан – 2050» Стратегиясы).
ҚАЗАҚСТАН  ТІЛДЕРІ  (ор.  языки  Казахстана,  ағыл.  languages of 
Kazakhstan) - Қазақстан аумағында 117 тіл бар (2009), бұлардың қатарында 
қазақ  тілі – Қазақстанның  Мемлекеттік  тілі,  Автохтондық  тілі,  Титулды 
тілі, ал орыс тілі, Қазақстан Республикасы Конституциясы 7-бабының 2) тар-
мағы бойынша, «қазақ тілімен ресми түрде тең қолданылатын» тіл, диаспора-
лар тілі, иммигранттық тілі бар. 
Генеологиялық жіктеуге сəйкес, Қазақстан тілдері əлем тілдерінің аса ірі 
семьялары мен макросемьяларына жататын сегіз генетикалық топ пен кіші 
топтарға бөлінеді, олар: алтай тілдері, үнді-еуропа тілдері, орал тілдері, қы-
тай-тибет тілдері, иберий-кавказ тілдері, семит-хамит (афразия) тілдері, па-
леоазия (чукот-коряк, чукот-камчат) тілдері, аустроазия тілдері. 
Алтай тілдерінің ішінде мынадай топтар бар: 
-түркі тілдері – əзірбайжан, алтай, башқұрт, гагауз, долған, қазақ, қарайым, 
қарақалпақ, қарашай-балқар, қырым татарлары, құмық, қырғыз, ноғай, татар, 
тофалар, тыба, түрік, түркімен, өзбек, ұйғыр, хақас, чуваш, шор, саха (якут) 
тілдері; 
- монғол тілдері – бурят, қалмақ, монғол (қалқа монғол) тілдері; 
-  тұңғұс-мəнжүр  тілдері – нанай,  негидал,  орок,  ороч,  удэге,  улч,  эвенк, 
эвен тілдері; 
- оқшауланған тілдер – корей, жапон тілдері. 
Үндіеуропалық семьяда мынадай топтар бар: 
-  славян  тілдері – белорус,  болгар,  поляк,  орыс,  серб,  словак,  украин, 
хорват, чех тілдері; 
- балтық тілдері – латыш, литва тілдері; 
- герман тілдері – ағылшын, идиш, неміс, нидерланд, швед тілдері; 
- үнді тілдері – урду, хинди, цыган тілдері; 

49
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
- иран тілдері – белудж, күрді, осетин, парсы, пушту, рушан, тəжік, талыш, 
тат, шугнан тілдері; 
- роман тілдері – испан, италян, молдаван, румын, француз тілдері; 
- оқшауланған тілдер – албан, армян, грек тілдері. 
Орал тілдерінің семьясында мынадай топтар бар: 
- фин-угор тілдері – венгер, вепс, ижор, карел, коми-зырян, коми-пермяк, 
лив, манси, таулық мари, жайылымдық мари, мордвалық мокша, мордвалық 
эрзя, саам, удмурт, фин, ханты, эстон тілдері; 
- самоди тілдері – нганасан, ненец, селькуп, энец тілдері. 
Қытай-тибет тілдерінің семьясында – дүнген, ханзу тілдері бар. 
Иберий-кавказ тілдерінің семьясында мынадай топтар бар: 
- абхаз-адыгей тілдері – абазин, абхаз, адыгей (кях), кабарда-шеркес тіл-
дері; 
- картвель тілдері – грузин тілі; 
- нах-дағыстан тілдері – авар, агул, дарғын, ұңғыш, лак, лезгин, рутул, та-
басаран, удин, цахур, шешен тілдері. 
Семит-хамит (афразия) семьясында мынадай тілдер бар: 
- араб, ассирия (жаңа сириялық тіл), иврит тілдері. 
Палеоазиялық тілдер семьясында мынадай топтар бар: 
- чукот-камчат тілдері – ительмен, коряк, чукот тілдері; 
- эскимос-алеут тілдері – алеут, эскимос тілдері; 
- юкагир-чуван тілдері - чуван, юкагир тілдері; 
- кет-асан тілдері – кет тілі; 
- оқшауланған тілдерден – нивх тілі. 
Аустроазия семьясына вьетнам тілі кіреді. 
Қазақстан тілдерінің арасында тіл типтерінің төртеуі де бар: агглютина-
тивті  (жалғамалы)  типке  Қазақстан  тілдерінің  алтай,  орал,  палеоазия,  ибе-
рий-кавказ текті тілдері; флективті типке үнді-еуропа тілдері; оқшауланды-
рушы типке қытай-тибет, аустроазия тілдері; инкорпоративтік типке палеоа-
зия текті тілдер жатады. 
Референтті этностардың саны бойынша Қазақстан тілдері былайша көрініс 
береді: Ι. Миллиондық тілдер, яғни сөйлейтіндер саны миллионнан астам тіл-
дер, мұндай тілдер – қазақ жəне орыс тілдері. ΙΙ. Сөйлеушілерінің саны жүз 
мың, одан астам тілдер, мұндай тілдерге белорус, неміс, татар, өзбек, ұйғыр, 
украин тілдері жатады. ΙΙΙ. Сөйлеушілерінің саны елу мыңнан астам – əзір-
байжан,  корей,  түрік  тілдері.  ΙV.  Сөйлеушілерінің  саны  он  мыңнан  асатын 
– армян, башқұрт, грек, дүнген, ұңғыш, күрд, қырғыз, молдаван, мордва (мок-
ша, эрзя), поляк, тəжік, шешен, чуваш жəне басқа тілдер. V. Сөйлеушілерінің 
саны мыңнан асатын – авар, болгар, грузин, иврит, идиш, қарақалпақ, қара-
шай-балқар,  қырым  татарлары,  латыш,  лезгин,  литва,  мари  (жайылымдық,
таулық), осетин, парсы, түркімен, удмурт, цыган, эстон т.б. тілдері. VΙ. Сөйлеу-
шілерінің саны бес жүзден астам – бурят, гагауз, дарғын, қалмақ, коми-пер

50
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
мяк, құмық, лак, моңғол, румын, талыш, фин, чех т.б. тілдері. VΙΙ. Сөйлеу-
шілерінің саны жүзден астам – абхаз, агул, адыгей, алтай, ассирия, венгер,
карел,  коми-зырян,  ноғай,  рутул,  табасаран,  удин,  хақас,  чуван,  шор,  саха 
(якут) т.б. тілдері. VΙΙΙ. Сөйлеушілерінің саны оннан асатын – абаза, албан, 
белудж, вепс, долған, ижор, кабарда-шеркес, қарайым, коряк, нанай, ненец, 
рушан, словак, тат, тофалар, тыба, удэгей, ханты, хорват, цахур, чукот, швед, 
шугнан, эвенк, эвен, жапон т.б. тілдері. ΙХ. Сөйлеушілерінің саны онға жет-
пейтін – алеут, ительмен, кет, лив, манси, негидал, нивх, ороч, саам, селькуп, 
серб, ульч, энец, юкагир т.б. тілдері.
 Қазақстан тілдерінің мəртебесі қазақ тілімен (мемлекеттік тілмен) қаты-
насына қарай белгіленген. Қазақстан тілдеріне қатысты тілдік саясат пен тіл-
ді жопсарлау істері бірқатар мемлекеттік құжаттармен жəне актілермен рет-
телген  (қар.  Тілдерді  қолдану  мен  дамытудың  мемлекеттік  бағдарламасы, 
Əлем тілдері, Тілдік ахуал, Тілдік заңнама).
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТІЛ ТУРАЛЫ ЗАҢНАМА (ор. Законодательство 
о  языках  в  Казахстане,  ағыл.  The legislation on languages in Kazakhstan) – 
Қ.Т.З. 1998 жылғы 24 наурыздағы «Нормативті құқықтық актілер туралы» ҚР 
Заңында белгіленген тəртіппен қабылданған, тілдерді қолдану мен дамытуға
қатысты нормативті құқықтық кесімдердің жиынтығы. Бұл заңнамаға ҚР Конс-
титуциясы да жатады, атап айтқанда, оның қазақ тілінің мемлекеттік тіл деп 
танылатыны, орыс тілінің қазақ тілімен ресми түрде тең қолданылатыны, Қа-
зақстан халқының тілдерін үйрену мен дамытуға қамқорлық жасаудың мем-
лекетке жүктелетіні туралы қағидалары мен нормалары; ана тілін пайдалануға 
əркімнің де құқықтылығы мен тілдесім, тəрбие, оқыту мен шығармашылық 
тілін таңдауға еріктілігі, тілге байланысты кемсітушілікке тыйым салынатын-
дығы т.б. туралы қағидалары мен нормаларының осы Заңнамаға қатысы бар. 
Қазақстанда  тілдерді  қолданудың  құқықтық  негіздерін,  мемлекеттің  оларды 
оқып-үйрену мен дамыту үшін жағдай жасауы жөніндегі міндеттерін белгілеу, 
ҚР-да қолданылатын тілдердің бəріне бірдей құрметпен қарауды қамтамасыз 
ету – 1997 жылы 11 шілдеде қабылданған №151 «Тіл туралы» ҚР Заңының 
тағайындалған  міндеті.  Тіл  проблемасының  ерекше  өткірлігіне  байланысты 
нақ осы Заңда, біріншіден, мемлекеттік органдарда жергілікті өзін-өзі басқару 
органдарында (тілдерді қолдану, мемлекеттік органдардың актілерінің тілі, құ-
жаттама жүргізу тілі, азамттардың өтінішіне жауап беру тілі, Қарулы күштер 
мен құқық қорғау органдарындағы тіл, əкімшілік құқық бұзушылық істерін 
жүргізу  тілі,  келісімдер  тілі)  тілді  пайдалану  ережелері;  екіншіден,  білім, 
ғылым, мəдениет жəне БАҚ салаларында тілдерді қолдануға қойылатын та-
лаптар; үшіншіден, тілді елді мекендер атауында, жалқы есімдерде, көрнекі 
ақпаратта  қолдану  ережелері;  төртіншіден,  тілдерді  құқықтық  қорғау  негіз-
дері; бесіншіден, шет елдермен жəне халықаралық ұйымдармен қарым-қаты-
наста тілдерді пайдалану ережелері бекітілген. 

51
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Бұл Заңмен қатар Республика Президентінің, Өкіметінің, басқа да орталық 
жəне  жергілікті  мемлекеттік  органдардың  кесімдері  қолданылады.  Бұл  құ-
жаттар арқылы мемлекеттік ұлттық саясатты іс жүзіне асыруға бағытталған 
тиісті мемлекеттік стратегиялар, тұжырымдамалар мен бағдарламалар, басқа 
да нормативті құқықтық кесімдер бекітіліп, жүзеге асырылады. 
Мəселен, ҚР Мəдениет жəне ақпарат министрлігінің 2011 жылғы 28 ақпан-
дағы №38 бұйрығымен тіл туралы ҚР заңнамасын қолдану аясында тəуекелге 
барудың дəрежесін бағалаудың межелеуіштері, тілдер туралы ҚР заңнамасын 
қолдану саласындағы тексеру парағының формалары бекітілді. ҚР Мəдениет 
жəне ақпарат министрі (2013 ж. 29 наурыздағы №70 бұйрық) мен ҚР Пре-
мьер-Министрінің Бірінші орынбасары, ҚР өңірлік даму министрі (2013 ж. 
29  наурыздағы  №01-04-03/27  бұйрық)  бірлесіп  жеке  кəсіпкерлік  саласында 
реквизиттер мен көрнекі ақпаратты орналастыруды, тіл туралы ҚР заңнама-
сының сақталуын тексеретін парақтың формасын жəне тəуекелге бару дəре-
жесін бағалайтын межелеуіштерін бекітті.
Тілдерді қолдану саласының күрделілігіне байланысты ҚР Конституция-
лық  кеңесі 1997 жылы 8 мамырда  №10/2 «Қазақстан  Республикасының 
Парламенті 1997 жылы 12 наурызда  қабылдап,  Қазақстан  Республикасы-
ның Президентіне қол қоюға ұсынған Қазақстан Республикасы «Тіл тура-
лы»  Заңының  Қазақстан  Республикасының  Конституциясына  сəйкестігін 
анықтау жөнінде Қазақстан Республикасы Президентінің жүгінісі туралы» 
қаулы қабылдады. Аталмыш Заңның Конституцияға қайшы келетіндігі та-
нылып, табылған қайшылықтар жойылды. Конституциялық бақылау органы 
заңдардың  мемлекеттік  жəне  орыс  тілдеріндегі  мəтіндерінде  алшақтыққа 
жол  беруге  болмайтыны  жөнінде  бірнеше  рет  пікір  білдірді,  мұндай  ал-
шақтықтардың  болуы  нормативті  құқықтық  кесімді  конституциялық  емес 
деп бағалауға негіз болады. 
Конституциялық кеңестің пікірінше, Республикада мемлекеттік тілдің 
басым  мəртебесіне,  Қазақстан  халқы  тілдерінің  қалыпты  қолданылуына 
нормативтік-құқықтық  жағдайлар  жасалған,  мемлекеттік  ұйымдарда  қа-
зақ  жəне  орыс  тілдерінің  қолданылуын  реттейтін  заңнамалық  тірек  бар. 
Қазақ жəне орыс тілдерін қолдану саласында конституциялық талаптарды 
іс жүзінде бұзуға қатысты ұшырасып қалатын айғақтарды қажетті ұйым-
дық, материалдық жəне техникалық шаралар қабылдау жолымен түзеуге 
болады.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ  ТІЛДІК  АХУАЛ  (ор.  языковая  ситуация  в  Казах-
стане, ағыл. state of language in Kazakhstan) - Қ.т.а. экзоглосты, теңдестірілме-
ген, диглосты жəне демографиялық жағынан тең емес сипаты бар. Қазақстан 
тегі  жағынан  жəне  құрылымдық  типі  жағынан  əр  түрлі  тілдерде  сөйлейтін 
жұрты бар көптілді мемлекет болып саналады. Алайда, «атқаратын қызмет-
терінің көлемі жағынан этностық топтардың тілдерінің шамалары тең емес» 

52
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
(«Қазақстан Республикасы тілдік саясатының тұжырымдамасы»), сондықтан 
коммуникативтік  кеңістіктен  тілдердің  нақты  орын  алуы  демографиялық 
жəне жұмсалымдық жағынан қуатты екі тілдің, қазақ жəне орыс тілдерінің, 
пайдасына шешіліп тұр, өйткені қостілді, үштілді қоғамдастықтардың көбі
(ұйғыр, дүнген жəне кейбір басқа топтарды қоспағанда) шашыраңқы қоныс-
танған жəне олардың ұлттық-аумақтық құрылымдары жоқ. Қазіргі уақытта 
тілді мəртебесі тұрғысынан жоспарлау жүзеге асырылды, Қазақстанда қазақ 
тілінің  қолданылу  аясын  кеңейтетін  жаңа  тілдік  ахуал  заңдық  жолмен  жа-
салды, оны нормалау мен заманауиландыру жөніндегі іс-шаралар өткізілуде 
(қар.  Тілдерді  қолдану  мен  дамытудың  мемлекеттік  бағдарламасы,  Мем-
лекеттік тіл, Қазақстан тілдері, Əлем тілдері, Тіл саясаты, Тілдік ахуал, 
Тілдік заңнама).

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: