Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2014

 
 
275 
УДК 81’443(574)(045) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
М.К. Ертаева 
Казахский агротехнический 
университет им. С. Сейфуллина, 
магистр  
 
Морфологический 
состав глаголов 
арабского и 
казахского языков, 
их глагольные 
суффиксы  
 
Аннотация 
Статья посвящена исследованию морфоло-
гического  состава  глаголов  арабского  и 
казахского языков и их глагольным суффиксам. 
На  примерах  сравнительного  анализа  рассмот-
рен  грамматический  строй  арабского  и 
казахского  языков.  Рассматривается  обширная 
характеристика  арабских  основ  глагола,  где 
каждому  по  отдельности  была  присвоена 
терминологическая  классификация.  Например, 
средневековые арабские грамматисты, опираясь 
на  грамматические  традиции,  дали  название 
каждой  глагольной  основе,  связывая  её  с 
глагольной  основой  речи  [mujarradun]  «перво-
начальная основа». 
Ключевые слова: морфологический состав, 
глагольные 
суффиксы, 
языковед, 
основа 
глагола,  терминологическая  классификация, 
грамматисты. 
 
 
Типологический строй арабского языка на 
протяжении 
долгого 
времени 
оставался 
неизвестным.  Такие  ученые,  как  А.  Шлейхер, 
Г.Штейнталь, Н.Финк, К.Броккельман, П.С.Куз-
нецов,  относят  арабский  язык  к  флективной 
языковой 
группе. 
Это 
отразилось 
на 
неправильном морфемном делении, морфемном 
строе  и  неверном  определении  своеобразия 
связи.  А  ученые  И.М.Дьяконов,  Б.А.Серебрен-
ников,  обращают  внимание  на  флективную 
сторону  образования  слов  и,  таким  образом, 
сравнивают  друг  с  другом  агглютинативное 
целое,  относя  арабский  язык  к  флективно-
агглютинативным  языкам.  Впервые  начал 
исследовать  эту  проблему  арабского  языка 
Ф.Ф.Фортунатов, он относит семитские языки к 
агглютинативной языковой группе. Однако идея 
Ф.Ф.Фортунатова  не  нашла  поддержку  на 
должном уровне в среде лингвистов, а арабский 
язык так и относят к флективной группе языков. 
Состав арабского языка в языкознании, а также 
языковые  группы,  корень  и  производные 
морфемы  не  были  полностью  изучены  с 
научной точки зрения, включая особенности их 
связи друг  с другом.  Многочисленные научные 
труды  рассматривают  только  традиционные 
вопросы, при этом исторически изучая строение 
корневой основы, их происхождение и историю 
его   развития.   Всесторонний   анализ   в   этом  

 
 
276 
направлении  был  сделан  ученым  В.П.Старининым  в  научном  обосновании  и  труде 
«Структура семитского корня», сравнив флективные и агглютинативные языки, исследуя 
корень,  где  основным  константом  выступает  сам  корень  и  вокальный  диффикс 
(трансфикс), акцент исследования был сделан в сравнении двух языков и по отдельности 
[1,  15].  В  традиционной  морфологической  квалификации  арабский  язык  был  признан  и 
отнесён к флективной языковой группе с элементами фузии и агглютинации. 
 
По мнению Н.В. Юшманова, агглютинативное представление арабского языка - это и 
есть  внешнее  присоединение  к  слову  грамматических  категорий.  К примеру,  йа-ктуб-на 
«они пишут», здесь -йа «он, она», ктуб «писатель», удлиненное– множественное число, -
на  повелительное  наклонение.  А  в  флективном  порядке:  «что  касается  основной  стадии 
семитских  языков  –  флективной,  она  противопоставляется  аморфно-синтетической теме, 
где  флективные  слова  снабжены  внешними  признаками  грамматических  категорий  и 
могут  занимать  любое  место  в  предложении,  не  меняя  своей  функции»  [2,  98].  В 
флективных языках происходят изменения из-за корня и окончания, поэтому объём слов 
не  удлиняется,  а  видоизменяется  сам  корень,  образуя  новое  слово:  ََبَتَك  [kataba]
→
ََبَتاَك
َ
[kātaba] بِتاك, [kātibun],       [kuttābun] и др. Опираясь на достоверные источники, отметим, 
что внутренняя флексия встречается в составе всех тюркских языковых групп. На примере 
азербайджанского, туркменского, тюркского языков Э.В.Севортян использует слово гудуз 
(құтырған),  сравнивая  его  (слово)  құтыр  с  другими  тюркскими  языками  [3,  26].  Слово 
гудуз в азербайджанском, туркменском означает значение слова имя, а в других тюркских 
языках  оно  употребляется  в  значении  глагола.  Не  оспаривается  толкование  слова, 
образованного  от  одного  корня  в  разных  значениях.  Одно  слово  выступает  в  двух 
грамматических  классах  и  значениях,  видовое  отличие  их  в  том,  что  они  являются 
согласными звуками.  
Соответствие  звуков  р-з  или  переход  одного  звука  в  другой  известно  из  истории 
развития  тюркских  языков.  Подобное  явление  Э.В.Севортян  относит  к  грамматическому 
значению  слов  и  определяет  флексию  по  внутренним  законам,  сравнивая  и  определяя 
соответствие  звуков.  У.Уитни,  высказывая  своё  мнение  пишет:  «Семитские  языки 
являются  более  обособленными,  чем  любые  другие  в  мире,  даже  более  обособленными, 
чем 
голоизолирующий 
китайский 
язык 
или 
бесконечно 
синтетический 
американский....Семитская  речь  отличается  характерными  особенностями  –  тремя 
согласными  в  корне  и  их  внутренней  флексией  при  помощи  гласных.  Это  явление, 
которого мы не имеем ни в одном другом языке» [4, 87].  
Согласные  звуки  подчиняются  лексическому  значению  и  составляют  основу 
арабского языка, а их использование в корне даёт грамматическое значение. М.Томанов, 
исследуя данное явление, пишет: «есть факты, подтверждающие отношение к согласным 
звукам,  флективные  изменения  которых  свойственны  способам  словообразования 
тюркских языков, они же относятся и присущи только к одной языковой группе» [5, 113]. 
Здесь  наблюдаются  следующие  соответствия  звуков,  которые  мы  можем  увидеть  и 
наблюдать в составе парных слов среди тюркских языков: р~з//д//т~ғ~у. Оценка – (оцени), 
наблюдай  –  байқа  (к//ғ~й),  қырқу  -  стричь  –  резать  -  қию.  др.  жаз  –  (бүктеген  нәрсені 
жазу) – жай – (су жайылды), сар- (сарылдай ағу), сау – (сауылдай ағу). Заметим, у парных 
слов  есть  свои  определённые  пары,  относящиеся  только  к  одной  языковой  группе, 
значения  же  слов  у  них  не  одинаковы.  Подобное  отличие  дано  с  помощью  звукового 
соответствия.  Опираясь  на  исторические  сведения  мы  приходим  к  выводу,  что  на  стыке 
существительного и глагола нет градации, хотя они используются в речи. При склонении 
в агглютинативных языках корень слова при словообразовательном аффиксе не меняется, 
сохраняется  первоначальный  звуковой  состав.  В  счет  берутся  только  аффиксы,  не 
влияющие  на  корень  слова:  бер-іл-ген  -  выдано,  бер-іл-се  –  если  выдадут,  бер-гіз-дір  – 
возможно  выдадут,  бер-гіз-дір-т-  заставят  выдать,  бер-гіз-дір-т-іп-ті  –  заставили 
выдать,  бер-гіз-дір-іл-іп-ті  -  оказывается  кем-то  было  выдано.  Ко  всем  формам 

 
 
277 
относится основная часть слова бер, относящаяся к корню слова. Флективные же языки в 
своей  внутренней  группе  делятся  на  корневую  и  основную  флексию.  Арабский  язык 
относится  к  языкам  с  корневыми  флексиями,  а  индоевропейские,  германские  и  другие 
романские языки относятся к языкам в основе которых - флексия. В флективных языках 
корень  по  отношению  к  слову  префикс.  Присоединяясь  к  словам,  суффиксы  образуют 
новые слова (kātibun, maktabun, maktūbun). При склонении или при образовании аффиксов 
в агглютинативных языках корневая основа слова не меняется, сохраняется изначальный 
звуковой  состав.  При  неизменяющемся  корне  для  многих  аффиксов  берётся  новое 
значение слова: бер-іл-ген, бер-іл-се, бер-гіз-дір, бер-гіз-дір-т, бер-гіз-дір-т-іп-ті, бер-гіз-
дір-іл-іп-ті ... эти формы являются общими и его составная  бер считается частью корня. 
Внутри  флективных  языков  прослеживается  деление  корневой  флексии  и  основной 
флексии. 
Рассмотрим  морфологический  строй  глагола  и  его  морфемный  состав,  куда  входят 
одна [daxala] две [a-dxala] и несколько морфем [ma-dxal-un]. У каждой морфемы в составе 
слова имеется присущее ему значение. Например, слово maktabatun, одна из трёх морфем 
[ktab],  если  она  указывает  на  движение,  то  вторая  [ma-]  и  [atun]  являются 
дополнительными морфемами. Дополнительная морфема, находясь обособленно, сама по 
себе  не  имеет  никакого  значения,  а  также  не  может  использоваться  самостоятельно, 
например: [ma] и [atun] они не могут выступать самостоятельно.  Только в составе слова 
открывается  полное  смысловое  значение  [ktab].  Обращая  внимание  на  содержательную 
сторону,  заметим,  что  морфема  является  минимальной  единицей  языка.  Например, 
арабские слова и словосочетания [ila al-madinati (қалаға – в город)], ] لمع لا نعan il-amali[ 
(жұмыс  жайында  –  по  работе)  относятся  к  –  [ila],  [an]служебным  словам  (предлоги), 
казахское о баста, о заманда- в то время, в ту эпоху, местоимения о – ол находились в 
срощенном виде, а іні-м (мой младший брат), киім-і (его одежда) где -м, -і – служебные 
морфемы.  
Арабские  и  немецкие  ученые-семитологи  проводили  исследования  в  области 
системы основ глагола. Языковедами была дана обширная характеристика арабских основ 
глагола, где каждому по отдельности была присвоена терминологическая классификация. 
Например, средневековые арабские грамматисты, опираясь на грамматические традиции, 
дали  название  каждой  глагольной  основе,  связывая  её  с  глагольной  основой  речи 
[mujarradun]  «первоначальная  основа».  К  ней  относят  нераспрастраненную  основу 
глагола, состоящую из глагольных основ трёх гласных, четырёх согласных звуков. 
Арабский  грамматик  Сибауейхи  (8в.)  в  своём  труде  «al-Kitab»  в  своём  труде 
всесторонне  систематизировал  состав  арабского  литературного  языка.  Он  рассмотрел 
вопросы  о  глагольных  производных  формах  и  впервые  дал  характеристику  языковому 
строю  корня  глагола.  В  грамматическом  трактате  Х  века  «Kitab  al-idah  fi  an-nahu»  ал-
Фариси  и  в  книге  ХII  в.  аз-Замахшари  «al-Mufassal  fi  an-nahu»  было  сказано  о  корне 
глагола, состоящего из трёх и четырёх согласных. В своих трудах арабские грамматисты 
пришли  к  единому  мнению,  назвав  глаголы,состоящие  из  трёх  согласных  звуков, 
первоначальной  основой  корня,  а  глаголы,  к  которым  присоединены  один,  два  и  три 
аффикса  -  «расширенные»  производными  глаголами.  В  современном  арабском  языке 
насчитывается  до  пятнадцати  аффиксов,  среди  них  активно  используемые  –  десять. 
Древняя  арабская  грамматика  насчитывает  около  двадцати  производных  от  глагола.  Аз-
Замахшари в своём труде «al-mufassal» довёл количество производных корневых глагола 
до двадцати пяти [10, 110]. 
В  арабском  языке  отсутствует  неопределенная  форма  глагола,  поэтому  корень 
глагола значится в условном виде, мужской род (музәккар) и принят как форма глагола 3 
лица  [11,  156].  Известно,  что  корень —  морфема,  несущая  лексическое  значение  слова 
(или  основную  часть  этого  значения); корень имеется  в  каждом  слове,  и  слово  может 
состоять из одного или нескольких (в сложных словах) корней. Гранде в своём труде даёт 

 
 
278 
следующее определение: «Корнем называется та группа стойких согласных звуков слова, 
которая выделяется после удаления всех аффиксов и гласных звуков» [12, 105]. 
В  средние  века  ученые-лингвисты  стали  обращать  внимание  на  корень  слова  в 
арабском  языке.  Были  посвящены  специальные  разделы  в  трактатах  по  сравнительному 
анализу  и  исследованию  в  этой  области,  показаны  пути  образования  слов  от 
однокоренных глаголов. Грамматическая школа Куфа, её руководитель ал-Ферра «Худуд 
ал-иараб»  в  38-й  части  трактата  говорит  о  расширении  основ  глагола,  а  в  42  части 
говорится  о  однокоренных  глаголах  форм  слов  [fa’ala]  и  [´af’ala],  посвятив  её 
исследованию смысловое значение слов.  
Начиная с XIX века ученые-лингвисты стали обращать внимание на происхожение в 
семитских  корнях  трёх  согласных.  Опираясь  на  арабские  диалекты,  большинство 
европейских  учёных  рассматривают  понятие  (родовое  понятие)  трёх  согласных. 
Изначально  было  два  согласных  в  корне,  которые  назывались«tarkib»  (тіркес),  а  третий 
согласный, по мнению ученых, был близок к родовому гнезду и дифференцировался. На 
сегодняшний  день  проблема  изучения  двух  и  трёх  согласных  в  корне  среди  ученых-
семитологов не нашла окончательного решения.  
Так  в  своих  размышлениях  С.С.Майзель  пишет,  что  стабильные  согласные  звуки 
арабского  языка  в  составе  корня  алиф,  уау,  йа  выступают  как  слабые  звуки:  kāna,  rama, 
nasia.  По  мнению  Н.В.Юшманова,  корень,  изначально  состоящий  из  трёх  согласных,  на 
пути  языкового  развития  состоит  из  двух  согласных  в  корне,  в  связи  с  этим  к  основе 
глагола добавляется третий согласный. – [naba´a]- ( стать высоким); 
َ
-َ
تَبَن
َ
[nabata] (расти); 
َ
-َ
َ َبَن [nabaşa] (подъём зависит от теста) ; 
َ
ََجَبَن
َ
-[nabaja] (владеть высоким голосом),  
َ
ََحَبَن  –[nabaha] (лаять) 
В  данной  статье  мы  остановились  на  современном  состоянии  и  изучении  корней 
глаголов  на  арабском  и  казахском  языках,  видах  производных  корней,  был  сделан 
морфемный  анализ  на  примерах  из  художественной  литературы.  Таким  образом,  было 
показано разграничение словообразовательного состава и дан его видовой анализ, а также 
сравнительный анализ корневых морфем казахского и арабского языков.  
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1.
 
Старинин В.П. Структура семитского корня. - М., 1963. - 134с. 
2.
 
Юшманов  Н.В.  Работы  по  общей  фонетике,  семитологии  и  арабской  классической 
морфологии. - М., 1998. – C. 39-58. 
3.
 
Севортян  Э.В.  Об  этимологическом  словаре  тюркских  языков.  //  Вопросы 
языкознания. - №6 - 1971. – 102 с. 
4.
 
Майзель С.С. Пути развития корневого фонда семитских языков. - M.: Наука. - 1993. – 
C. 98-109. 
5.
 
Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 56 с. 
6.
 
Хасан Мухаммад Хасан аль-Бажури. Аль мужамат аль-арабиату бейна ат-тахлил уа ат-
татбиқ. – Каир, 2000. – 67 с. 
7.
 
Фуад  Наама.  Араб  тілі  ережелерінің  қысқаша  баяндамасы.  -  Каир,  аль-Мактабу  ль-
ыльми ли т- таалиф уа т-таржама  - 1993. – 112 с. 
8.
 
Амин Али Ас-Саид. Грамматика 2 томдық. - Каир. Дар аль-Маариф, 1994. – 45 с. 
9.
 
Белкин В.М. Арабская лексикология. - М., 1975. – 86 c. 
10.
 
Майзель С.С. Пути развития корневого фонда семитских языков. - М., 1983. – 243 с. 
11.
 
Тасымов Б.С. Араб тілі. I-том. – Алматы, 1988. – 126 с. 

 
 
279 
12.
 
Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении. - М., 
1963. – 58 с. 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада  етістіктің  морфологиялық  құрылымы  қарастырылған.  Сөз  құрамындағы  әр 
морфеманың өзіне тән мағынасы бар екендігі айтылған. 
 
RESUME 
 
The article is devoted to the analysis of the morphological structure of the verbs of the Arabian and 
Kazakh languages and their verbal suffixes. 
 

 
 
280 
ӘОЖ 821.512 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ж.Қ. Кішкенбаева 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия 
ұлттық университеті,  
PhD-докторанты 
 
Көркем туынды 
құрылымындағы 
«автор бейнесінің» 
туындауы, көріну 
жолдары  
 
Аннотация 
Мақалада автор бейнесі, олардың жасалуы 
туралы  тұжырымдар  сараланып,  әдебиеттану 
ғылымындағы  автор бейнесі,  нарратор  мәселесі 
қарастырылады. 
Нарратор, 
ұғымы 
оның 
теориялық мәні туралы пікірлер негізге алынып, 
қазіргі  әдеби  дамудағы  бұрынғы  мәтіндердің 
жаңа мәтінде қолданылу тәсілдері талданады. 
Түйін сөздер: автор, автор бейнесі, көркем 
туынды, 
әңгімелеуші, 
баяндаушы, 
мәтін, 
нарратор, нарратив. 
 
 
Қазіргі  қазақ  әдебиеттануында  жанр  түрі, 
олардың 
ішкі 
көркемдік 
құрылымдары, 
мәтінтану  мәселелері  аса  өзекті  болып  отыр. 
Орыс  және  қазақ  әдебиеттанушылары  проза 
жанрының  даму  ерекшелігі,  оның  ішкі 
құрылымдық  кеңістігі  автор  және  көркем 
туынды,  бейне,  кеңістік  категорияларына 
қатысты тың зерттеулер жүргізіп келеді.  
Көркем  туындыларды  өмірге  әкелетін  – 
автор.  Автор  жасаушы,  шығарушы  деген 
ұғымды  береді.  Автор  жасаушы,  баяндаушы 
объективті 
әңгімелеуші 
ретінде 
көрінеді. 
Автор-жасаушы  өзінің  шығармасын  тудырады. 
Оның  көзқарасы,  идеясы,  дүниетанымы  –  сол 
туындының  негізін  құрайды.  Ол  шығармасына 
қажетті  материалды  біртіндеп  жинап,  бүтін 
мәтін  етіп  жасайды.  Автор-жасаушы  бірден 
байқалмайды. 
Ол 
өзінің 
шығармашылық 
ерекшеліктерімен, даралығымен танылуы керек. 
Автор  көркем  туындыны,  ондағы  уақыт 
пен  кеңістікті,  оның  аясында  әрекет  ететін 
кейіпкерлер  жүйесін  тудырушы  күш.  Автор, 
автор бейнесі, әңгімеші мен баяншы  – айналып 
келгенде  көркем  мәтін  құрылымын  түзуші 
ұғымдар. Көркем туындының негізгі өзегі, күллі 
тақырыбы  мен  идеясы  адам  тағдырына 
негізделеді. Сол көркем туындыда әрекет етуші 
көркем  бейне  ұғымы  теорияда  кейіпкер 
терминімен беріледі. 
Мәтін  автордың  ойын  объективтендіріп, 
шығармашылық және адам мен қоршаған дүние 
туралы  толғанысын  сыртқа  шығарып,  автор 
санасынан  да  тысқары  адам  баласының 
жетістігіне  айналды.  Осы  тұрғыдан  келгенде, 
мәтін  оқшау  дүние  емес,  ол  мәтіндік 
компоненттердің  бірегейі  болмаса  да,  негізгісі. 
Оның   құрылымын   мәтіннен   басқа,   мәтіннің  

 
 
281 
авторы  (мәтіннің  адресанты),  оқырман  (адресат),  бейнеленетін  шындық,  тілдік  жүйе 
құрайды  [1,  57].  Мәтіндік  қызмет  –  күрделі  де  көп  компонентті,  психологиялық-
интеллектуалдық қарым-қатынасты көрсетеді.  
Көркем туындының құрылымы әр тарапты компоненттердің бірлігінен тұрады. Олар 
көркем  шығарма  тілінің  эстетикалық  заңдылықтарына  бағынып,  біртұтас  көркем-тілдік 
жүйе  құрап,  шашыранды  болмай,  соған  бірігіп  тұрады  және  өзара  ғана  байланысты 
болмай,  тұтас  жүйеге  тәуелді  болып  тұрады.  Осы  жүйені  туғызып,  оны  жасайтын  – 
қаламгер. Осыдан «автор бейнесі» мәселесі туындайды.  
Көркем  мәтінді  жасауда,  оның  мағыналық  және  құрылымдық  тұтастығын 
қалыптастыруда  автордың  бірден-бір  шешуші  рөл  атқаратындығы  түсінікті  мәселе. 
Сонымен  бірге  шығарма  авторы  бірқатар  жағдайларда  көркем  мәтінде  образ  ретінде  де 
көзге түседі.  
Көркем  шығарма  ішінде  “автор  тұлғасының”  қатысуы  кездеседі.  Оның  сөз 
қолданысында, көзқарасында авторлық сөз бетпердесі (маска) сезіледі. Яғни, шығарманы 
оқығанда онда автордың өзі сөйлеп тұрғандай әсер қалады.  
Негізінен, көркем шығармада “автор бейнесі” мен “автор жасаушы” бейне бір емес. 
Әрине,  көркем  туындыны  жасаушы  автор  бірінші  кезекте  тұрады  да,  содан  кейін  барып 
шығарма  ішінде  автор  бейнесі  беріледі.  Көркем  әңгіменің  классикалық  үлгісі  болып 
табылатын  Ж.Аймауытовтың  “Елес”  әңгімесінда  автор  екі  жағдайда  қатысады.  Мұнда 
жазушы  замандастарының  өнердің  маңызы  туралы  айтысын  береді.  Әңгімедегі  жас 
әдебиетшіге  түнгі  елес  келіп,  екеуі  диалогке  түседі.  Олар  төңкерістен  кейінгі  әдебиеттің 
ахуалы туралы сөйлеседі  (“Төңкерістен бері қазақ елінің басынан қандай күндер өтпеді? 
Қазақ  даласын  көмірдей  басып  ақтар  өтті.  Қазақ  даласында  соғыс  майданы  ашылды. 
Мұның  бәрі  қандай  із  қалдырды?  Осыларды  қайсың  жаздың?”).  Жазушы  қоғамының 
айнасы  екендігін  ашпақ  болады.  Кейіпкер  өң  мен  түстің  ортасындағы  халде  отырып, 
жұмбақ  елестің  сауалдарына  мүдіріп  қалады.  Өзінің  табан  жолының  тайғанақ,  бүрсіз 
екенін сезген жас жазушы осы елестің сөздерінен кейін ұйқыдан ояна бастағандай болады 
(“Құлағыма  жағып  кетті.  Сөзі  де  әрі  жатық,  әрі  жат  көрінді.  Магнит  қуаты  бардай-ақ, 
сөйлеген  сайын  ұйытып,  бойымды  балқытып  әкетті”).  “Жазушы  төңкерістегі  уақытша 
және  мәңгілік  ұғымдардың,  әлеуметтік  пен  экзистенциалдықтың  ара  жігін  барлағысы 
келеді.  Жаңа  қоғамның  мәні  неде?  И.Бабельдің  әр  тарапты  ойдың  қақтығысын  беретін, 
авторлық дүниетанымның тартысын әйгілейтін новеллаларын еске түсіретін бұл әңгіменің 
ішкі құрылымы осыны ашқысы келеді. Екі қаламгерді де кейіпкерлерінің дербес танымы 
қызықтырады,  сондықтан  да  олардың  рухани  дүниесі  олардың  өз  “үндері”  арқылы 
қабылданады”.  
Сонымен,  қаламгерлер  көркем  шығармашылықтарында  айтатын  идеяларына  өздері 
автор-бейне  ретінде  батыл  араласып,  өз  пікір,  көзқарастарын  кейіпкерлері  арқылы 
жеткізген.  Бұл  әдебиеттің  көркемдік  қуатын,  маңызын  арттыра  түсті.  Жазушы  әрі 
шығармашылық  иесі,  әрі  кейіпкер  ретінде  қатыса  отырып,  өзінің  ойын  “ортақ  үнмен” 
береді.  Сол  арқылы  сюжет  пен  тілдік  құрылым  екі  жақты  қызмет  (полифункционалдық) 
атқарады. Бұл – драмалық тікелей сөйлеу (төл сөз) мен қалыпты эпикалық баяндау. Осы 
арқылы көркем туындылардың “сөз әрекеттері” көп түрлі қызметке ойысады.  
Автор  бейнесінің  белсенділігі,  көркем  туындының  жанрына  байланысты  әртүрлі 
деңгейде көрінеді.  
Лирикада автор бейнесінің белсенділігі ерекше байқалады. Көп жағдайда лирикалық 
бейне  мен  авторлық  «мен»  тұтасып  кеткендей  болады.  Эпоста  автор  бейнесі  әрқилы 
қалыпта көрінеді.  
Эпикалық  туындыларда  автор  образы  әр  қилы  көрініс  табатын  жазушының 
суреткерлік  мақсатына,  яғни  идеясына,  қаламгердің  стиліне,  таңдалып  алынған  өмір 
шындығының  сипатына  байланысты.  Кез  келген  шығармада  бейнеленген  өмірлік 
материалға белгілі дәрежеде автордың қатысы болады. Автор өзінің қатысын тікелей пікір 

 
 
282 
білдіру  арқылы  немесе  авторлық  образын  беру  тұрғысында  көрсетуі  мүмкін.  Көптеген 
эпикалық шығармаларда автордың айтпақ ойы, мінез қырлары, көзқарастары кейіпкерлер 
арқылы  жүзеге  асып  жатады.  Айталық,  әйгілі  француз  жазушысы  Гюстав  Флобердің: 
«Мадам Бовари – ол мен» дегені немесе Лев Толстойдың «Анна Каренина» романындағы 
Левин  бейнесі  т.с.с.  Көркем  шығармада  автор  тұлғасының  көрініс  табатыны  жөнінде 
В.Гете:  «Өз  шығармаларында  әрбір  жазушы  белгілі  дәрежеде,  тіпті  еркінен  тыс  өзін 
бейнелейді»  [2,  97],  –  десе,  В.В.Стасов:  «Кез  келген  көркем  туынды  оны  жасаушының 
ақиқат айнасы, онда өзінің тұлғасын жасырып қалу ешкімнің қолынан келмейді»,  –деген 
[3, 121]. 
Драмалық  шығармаларда  автор  бейнесі  мүлде  тыс  қалады  деуге  де  болады.  Ол 
жанрдың ерекшелігіне байланысты. Автор әдби шығарманы тудырушы, өзінің көркемдік 
әлемін жасаушы. Автордың өзіне тән болмысы көне дәуірлердің өзінде дара эстетикалық 
болмысын танытқан. Авторды көркем туындыдан бөлек алуға болмайды. Себебі, көркем 
шығарманың құрылымы – композициясы, сюжеті, тартыс пен кейіпкерлер әлемі автордың 
ұстанымы арқылы көрінеді. Автордың көркемдік әлемі шығарманың көркемдік болмысын 
ашады. 
Қаламгерлер  көркем  шығармашылықтарында  айтатын  идеяларына  өздері  автор-
бейне  ретінде  батыл  араласып,  өз  пікір,  көзқарастарын  кейіпкерлері  арқылы  жеткізген. 
Бұл  әдебиеттің  көркемдік  қуатын,  маңызын  арттыра  түсті.  Жазушы  әрі  шығармашылық 
иесі, әрі кейіпкер ретінде қатыса отырып, өзінің ойын “ортақ үнмен” береді. 
Көркем  шығармада  баяндаушы  немесе  әңгімешінің  орны  ерекше.  Олардың 
ерекшелігі оқиғаны жеткізулерінен айқындалады. Біреуі оқиғаны үшінші жақтан баяндаса, 
екіншісі  оқиғаның  қатысушысы  ретінде  көрінеді.  Әдебиет  зерттеушісі  В.Е.Хализев: 
“Оқиғаны  өз  атынан  тікелей  баяндайтын  адамды  әңгімеші  деу  керек”,-дейді.  Үшінші 
жақтан  баяндайтын  адам  өзін  бәрін  білетін  автор  ретінде  немесе  белгісіз,  жасырын 
әңгімеші  ретінде  көрсетуі  мүмкін.  Бірінші  жақтағы  баяншы  тікелей  автор  да,  нақты 
әңгімеші  де,  шартты  түрдегі  баяншы  да  болуы  мүмкін  [4,  168].  Осы  жағдайдың 
әрқайсысында  әр  түрлі  мүмкіндіктерімен  ерекшеленеді.  Енді  бір  жағдайда  мәтіннің 
авторы  өзінің  нақты  позициясын  әр  түрлі:  өзі  арқылы,  жасырын  автор  түрінде,  аты 
аталмаған басқа кейіпкерлер атынан да беруі мүмкін.  
Баяншы  –  оқырманға  кейіпкердің  әрекеттері  туралы  баяндап,  оның  өту  уақытын 
белгілеп, кейіпкердің бейнесін, ортасын суреттеп, оның ішкі дүниесін ашады. Бұл кезде ол 
бәрінен тысқары тұрады. Баяншының міндеті бір мезгілде өзі бейнелеп отырған шектеулі 
кеңістікте  көріне  отырып,  оның  оқырмандарына  да  арналады.  Яғни,  автордың  бейнелеп 
отырған  кеңістігінің  сыртына  да  шығып  кетеді.  Сонда  баяншы  белгілі  бір  адам  бейнесі 
емес,  ол  қызмет,  функция  деген  жөн.  Баяншының  автордан  өзгешелігі  ол  суреттелетін 
уақыт пен кеңістіктен тыс тұрады. Сондықтан ол алдыңғы кезекке  тез өте алады немесе 
кейін  орала  алады.  Сол  сияқты  оқиғаның  алдындағы  мәселені  немесе  оның  нәтижесін 
біліп отырады. Алайда, оның мүмкіндігі көркемдік бүтіндіктің шектеулігіне байланысты. 
Баяншыға қарағанда әңгімешінің ерекшелігі автор мен оқырманның ойластырған әлемінің 
шекарасында  емес,  бейнеленетін  шындықтың  бүтіндей  ішінде  болады.  Барлық  негізгі 
мәселелер “өзі әңгімелейтін оқиға” бұл жағдайда бейнелеудің негізіне, ойдан шығарылған 
шынайылықтың  айғағына  айналады.  Оқырмандарды  оқиғамен  тікелей  таныстыратын 
шығармаларда  (мәселен,  күнделік,  хат,  монолог)  баяншылар  болмайды.  Сонымен  кең 
түрде алғанда баяндау – баяндаушы, әңгімеші, автор бейнесінің сөйлесулерінің жиынтығы 
бола  отырып,  бейнеленіп  отырған  әлем  мен  оқырмандардың  арасындағы  дәнекерлік 
қызмет деген сөз. Яғни, баяндау кең түрдегі мағынаға ие болады. Ол суреттеу, ой толғау, 
тікелей және жанама түрде көрінетін тілдік құрылым ретінде көркем шығармада барынша 
кең қолданылады.  
Көркем шығармаларда басым орында баяндау алады, яғни автор өз сөзімен оқиғаны 
баяндап  береді.  Ол  қатысушылардың  тартыстарының  нақты  себебін  ашып  кейде  екі 

 
 
283 
суреттеудің  арасына  дәнекер  болады,  қиюластырады,  кейде  көрсетейін  деген  өмір 
құбылысына  бағыт  сілтейді.  “Көркем  шығарманың  құрылысын  талдағанда,  мақсат  тек 
байланысын,  дәлелдеуін,  шарықтау  шегін  немесе  кейіпкерлердің  жасалу  жолдарын, 
пейзаж,  баяндауларын  танып,  білу  ғана  емес,  шығарманың  бүтін  дүние  ретіндегі 
тұтастығын, оны баяндаудағы автордың шеберлігін де білу керек.”  
Көркем  шығарманы  оқығанда  барлығы  бірыңғай  емес,  әр  алуан  әдіс,  әр  түрлі 
жолдармен  құрылады.  Көрсетейін  деген  өмір  құбылыстарын  қалай  суреттемек, 
композициясын  қалай  қиыстырмақ,  қайткенде  ол  тартымды,  қызықты  болады,  міне 
осыларға  байланысты  мәселелер  алдыңғы  кезекте  тұрады.  Жазушы  шығармасында  бір 
оқиғаны,  оған  қатысушы  адамдарды  және  олардың  айналасын  көрсете  отырып,  көбінесе 
осылардың  барлығын  өзі  қалай  көрді,  білді,  оны  ашып  айтпайды.  Шығарманың 
композициясында баяншының рөлі үлкен. Оның маңызы мынадан көрінеді:  
а) адамға, оқиғаға белгілі бір көзқарасы; 
ә) айтылған оқиғаның тәртібі және оның характері; 
б) оқиға жайындағы пікірмен байланысты түсіндірменің характері; 
в) оқиғаны аңыздаудың характері.  
Кез келген әдеби туындыда біз шынайы өмірден алынған ақиатты сезінеміз. Әрине, 
ол  болмысты  сол  күйінде  суреттемейді.  Әдебиет  -  өмірдің  шындығын,  оқиғалар  мен 
әрекеттерді,  құбылыстарды  сол  күйінде  емес,  жинақтай,  көркемдей  суреттейді.  Яғни, 
әдебиеттегі  өмір  дегеніміз  -  өмірдің  бейнесі.  Қандай  көлемді  шығарманың  өзі  өмірдің 
барлық  қырын  қамти  алмайды,  яғни  уақыт,  кеңістік,  әрекет  жағынан  шектеулі  аяда 
қалады.  Сонымен,  тұтастай  алғанда,  әдеби  шығарма  –  үнемі  қозғалыс  үстінде  болатын 
адам өмірінің қандай да бір шектеулі ортадағы көркем бейнесі. Әдеби шығарма сонымен 
бірге – нақты ұғым. Себебі, біз оны қолымызға алып оқимыз, көзбен көреміз. Олай болса 
бір  әдеби  шығарма  басқа  өнер  туындысының  өмірге  келуіне  де  ықпал  етеді.  Сонда, 
біріншіден, әдеби шығарма өмірдің бейнесі; екіншіден, ақиқат  өмірдегі  нақты  зат  болып 
табылады.  
Әңгімеші  мен  баяншы  нарратордың  альтернативті  формалары.  Біреуі  болмаған 
мәтінде  екіншісі  болады.  Әңгімеші  –  болып  өткен  оқиғаның  жай  ғана  бақылаушысы  да, 
белсенді  әрекет  етушісі  де  болуы  мүмкін.  Пушкиннің  бірінші  жақтан  баяндалатын 
«Капитан қызы» туындысының әңгімешісі – Петр Гринев.  
1) Әңгімеші өзі баяндаған оқиғаның жай ғана куәсі болуы мүмкін; 
Әңгімешінің ролі мұнда жай ғана оқиғаны сипаттаушы болады. Әрине, ол оқиғаға әр 
түрлі деңгейде баға береді. Бірақ, оқиғаға араласпайды, бар болғаны сол оқиғаға куәгер; 
2) Әңгімеші оқиғанының тікелей қатысушысы, яғни оқиғаның бір персонажы болуы 
мүмкін.  Бұл  форма  өзіне  бейнеленген  әлемнің  бар  «жүгін»  дарытады.  Мұндай  жағдайда 
әңгімешінің баяншыдан айырмашылығы  – оқиғаның себебінен мағлұматы болмауы, оны 
түсіндіруде  қателесуі  мүмкін.  Әңгімешінің  қате  талдауы  бір  мезгілде  суреттелетін 
оқиғаның  себебіне  айналады.  Басқаша  айқанда,  әңгімеші  персонаждан  айырмашылығы 
кәдімгі  функиялармен  бірге  оған  оқиғаны  баяндау  қызметі  жүктеледі.  Әңгімешінің  осы 
пішіні  баяндауға  қарқындылық  дарытады.Әңгімеші  атынан  баяндау  сюжет  дамуындағы 
кернеуді барынша биіктетеді.Өйткені бір жағынан оқиға дамуын сырттай бақылау, екінші 
жағынан,  сол  оқиғаға  қатысушы  болып,  салдарын  бірге  көру  әңгімешінің  болмысын 
барынша күрдедендіреді.  
Әңгімеші,  баяншы  ұғымдарына  қатысты  қазіргі  әдебиеттануда  «нарратор»  термині 
қолданылуда.  
«Нарратор»  (ағылшынша  –  narrator,  французша  –  narratuer)  –  көркем  туындыда 
тарихты мазмұндау, оқиғаны баяндау қызметтері  бөлінген тұлға. Әлемдік әдебиеттануда 
қазірде  нарратология  атты  арнайы  ғылыми  саласы  қалыптасқан.  Бұл  бағытта  жазылған 
еңбектердің  қатарында  В.Шмидтің  «Нарратология»  еңбегі,  сондай-ақ  «Нарратология» 
атты ғылыми пікір тұжырымдар жинақталған 2 томдық жинақты атауға болады.  

 
 
284 
Нарратор түрлеріне жоғарыда айтылған әңгімеші мен баяншы жатады. 
Әдебиет теориясында автор мен нарратор ұғымын дәйекті түрде қарсы қояды. Яғни, 
автор  –  туындыдан  тысқары  болса,  нарратор  –  керісінше,  сол  көркем  туындының  бір 
бөлшегі,  онсыз  баяндаудың  болуы  мүмкін  емес.  Әдебиеттегі  мұндай  тұлғаларды 
«әңгімеші», «баяншы» терминдерімен атайды. 
Нарратор түрлері өзінің көркем туындыда атқарар қызметтерімен ерекшеленеді. Неге 
біз авторды нарратордан бөліп қараймыз? 
Біріншіден,  бір  ғана  автор  әр  түрлі  туындыларда  түрлі  мәнерді  таңдайды.  Мысалы, 
Эрнест Хемингуэйдің «Қош бол майдан», «Шал мен теңіз» туындыларында баяндаушы әр 
қалыппен  көрінсе,  Л.Толстойдың  «Анна  Каренина»  мен  «Әзәзіл»  туындыларында 
баяншының  тұлғасы  әр  түрлі.  Гогольдің  «Диканька  хуторы  түбіндегі  кештер»  мен 
«Шинелін» қараңыз. Мұнда да автор біреу болғанмен оқиғаны баяндаушылар да бір-біріне 
мәнері  жағынан  сәйкес  емес.  М.Әуезовтің  «Көксерегі»  мен  «Қаралы  сұлуын»  алайық. 
Болмаса,  Ж.Аймауытұлының  «Ақбілегі»  мен  «Әншісін»  алайық.  Бұдан  өзге  егер  автор, 
мысалы  сатиралық  бетпердені  жасауда,  баяншыдан  әдейі  алыс  қашықтықты  ұстап, 
онымен  мүлде  сәйкес  келмейді.  Бұл  жерде  Абайдың  «Болыс  болдым  мінеки»  өлеңіне 
назар аударайық.  
Екіншіден, әдеби туындының «қайнар көзі» ретінде автор нарраторды, яғни тарихты, 
оқиғаны  әңгімелейтін  «нақты»  немесе  «жалған»  тұлғаны  жасайды.  Ақырында  көркем 
туындыда  баяндалатын  «ойдан  шығарылған»  оқиғаны  нарратор  шындыққа  айналдырып, 
нақтылық сипат бере отырып, басынан өткендей, өмірде болғандай етіп жеткізеді.  
Нарратор автормен кереғар қалыпта ғана тұрмайды, бұл екі тұлға арасында түбегейлі 
айырмашылық  жиі  байқалады.  Қарапайым  қатынаста  субьектінің  сөйлеу  барысында 
мұндай  екіге  бөлінуі  мүмкін  емес.  Біз  оқиғаны  әңгімелегенде  әрі  автор,  әрі  нарратор 
ретінде қатысу мүмкіндігіміз бар. Өз талантымыз бен мүмкіндігімізді пайдалана отырып, 
баяндауды барынша әсерлі ете аламыз. 
Көркем  туындыны  дүниеге  келтіруде  авторының  түбегейлі  өзгеше  мүмкіндігі 
туындайды. Ол бір оқиғаны, тарихты көрші  немесе бизнесмен, оқымысты адам, пәлеқор 
журналист атынан жеткізіп бере алады. Олардың әрқайсысы өз көзқарасы мен өз қалауы 
тұрғысынан  танылады  ғой.  Автор  көп  жағдайда  мұндай  «мүмкіндіктерді»  өз 
туындысының  мәнін  арттыру  мақсатында  жүзеге  асырады.  Мысалға  Даниэл  Дефоның 
«Робинзон  Крузо»  романын  алсақ,  мұнда  автор  барлық  жүкті  кейіпкер-әңгімешіге 
«арқалатады». Сөйтіп, оқиға басынан өткенді жеткізгендей әсерлі бейеленеді.  
Нарратор  тұлғасының  лирикалық,  эпикалық, дарамалық  туындыларда  көрінуінің  де 
шектеулі шекарасы бар. Егер лирикада тек өз сезімін бейнелейтін лирикалық «мен» әрекет 
етсе,  драмада  нарратор  оқиғаға,  тартысқа  орын  беріп,«қағажу»  көреді.  Ал,  эпикалық 
туындыларда  нарратор  автор  мен  оның  суреттейтін  әлемі  арасында  өзгеше  делдал 
қызметін атқарады. 
«Шұғаның  белгісі»  мен  «Қазақ  солдаты»  туындыларындағы  автор  мен  баяншы 
арасындағы  қарым-қатынас  өзгеше  сипатта  болса,  «Тар  жол,  тайғақ  кешу»  романында 
автор мен баяншы арасында тығыз сабақтастық бар.  
Көптеген  қаламгерлер  баяншыға  өз  міндетін  толықтай  жүктейді.  Қаламгердің  жеке 
өмірі  мен  шығармашылығы  арасындағы  байланыс  өте  күрделі.  Кей  жағдайда  баяншы 
образы  шын  жүзін  көлеңкелегісі  келген,  жасыруға  тырысқан  «жаңа  маска»  екендігін 
Андре Моруа айтқан болатын. Өз өмірін басқаша қырынан жаңғырту үшін жазушы жаңа» 
маска киеді дейді ол. 
«Мәтіндегі автор» мәселесі ХХ ғасырдың 60-жылдарында постмодернистердің жан-
жақты  зерттеу  нысанына  айналды.  Олар  көркем  мәтіндегі  автор  бейнесін  туындының 
көптеген  мағыналық  деңгейлерінен  іздеді.  Олардың  пікірінше,  жазушы  әдеби 
персонаждар  психологиясы  арқылы  өздерінің  қорықынышын,  үрейін  бейнелейді.  Автор 
мен  персонаж  арасындағы  басқа  да  жағдайларға  зерттеушілер  ерекше  назар  аударған. 

 
 
285 
Автордың  екіге  жарылуы  көптеген  шығармаларда  байқалады.  Эпикалық  кең  құлашты 
шығармаларда  авторбейнесінің  көмескіленуі  де  заңды  құбылыс.  ХІХ  ғасырда  мәтіндегі 
автор бейнесі әдеби-мәдени феноменге айналса, ХХ ғасырың аяғында «автордың жоғалып 
кетуі»  белең  алды.Ол  ешқайда  кеткен  жоқ,  бар  болғаныөзі  бейнелеген  әлемге  беретін 
суреткерлік  баға,  қаламгерлік  үкім  көрінбей  қалды.  Автор  мәтінге»  бейтарап»  бола 
бастады.  Ең  бастысы  –  экспессивті-эмоциотивті  лексика  мәтінне  ығыстырылды.  Автор 
бейнесін іздеу баяндауға сүйеніп жүргізіледі.Автор баяндауды монолог, диалог, толғаныс, 
әңгіме түрінде ұйымдастыра алады.  
Мәтіндегі  автор  бейнесі  мәселесі  көркем  шығарманың  тұтастығын,  эстетикалық 
қызметін  тереңірек  тануға  бағыттайды.  Автор  пікірінің  экспрессивті  бояуы,  оқиға  мен 
кейіпкерлердің  баяндалуы  мен  суреттелуінің  эмоционалдық,  эмотивтік  деңгейі  көркем 
туындыдағы  автор  бейнесі  мен  ол  сомдаған  нарраторды,  кейіпкерлерді  танытатын 
көркемдік компоненттер болып табылады.  
 
 

жүктеу/скачать 2,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: