Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2014

 
 
237 
18.
 
Sutzhan S., Mashkhur Zhusup Kopeyev’s literary heritage: an abstract.  
19.
 
Zhusipova G. Mashkhur Zhusup Kopeyev’s dastan: an abstract.  
20.
 
Zhusupov. E. Eastern literary tradition in Mashkhur Zhusup Kopeyev’s work: an abstract. 
 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада қазақ даласында мыңжылдықтар арасында орын алған мәдениеттер мен діндердің 
аралас-құраластығы  әдеби-мәдени  алмасуларға  ұласқандығы  жайында  айтылады.  Осы  алмасулар 
ХІХғ. соңы мен ХХғ. басындағы әдеби үдеріске араласқан қаламгерлер шығармашылығында бой 
көрсеткендігі,  бұдан  Мәшһүр  Жүсіп  Көпейұлы  шығармашылығы  да  тыс  қала  алмағандығы 
жөнінде баяндалады. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В статье излагается исчисляемая тысячелетиями взаимосвязь культуры и религии казахской 
земли. Она прослеживается в творчестве М.Копеева и других писателей, активно участвовавших в 
литературном процессе 19 и начала 20 века.  
 
 

 
 
238 
УДК 821.512.122 – 31.09 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.Т. Жаманкозова 
Евразийский национальный 
университет им. Л.Н. Гумилева,  
к.ф.н., доцент 
 
Роман-эссе  
З. Кабдулова  
«Мой Ауэзов»: 
жанровое 
своеобразие и 
художественно-
эстетическое 
значение 
 
 
Аннотация 
В  данной  статье  раскрыто  жанровое 
своеобразие  романа-эссе  З.Кабдулова  «Мой 
Ауэзов», 
дан 
комплексный 
анализ 
художественного 
текста. 
Автор 
статьи 
исследует  конфликт,  образ  главного  героя, 
структурные 
элементы, 
тематику 
и 
проблематику  романа.  Судьба  героя  связана  с 
судьбой  нации,  а  его  ценности  неразрывно 
слиты с ценностями общечеловеческими.  
Ключевые  слова:  талант  и  общество, 
заглавие,  композиция  и  сюжет,  семантическая 
доминанта,  художественное  время,  хронотоп, 
пространственно-временные  связи,  реалии, 
жанр 
романа-эссе, 
научность 
и 
художественность, эссеизм и эстетика.  
 
 
Роман-эссе  Зейнуллы  Кабдулова  «Менің 
Әуезовім»  («Мой  Ауэзов»)  занимает  особое 
место  в  современном  литературном  процессе 
Казахстана. 
Зейнулла 
Кабдулов, 
доктор 
филологических  наук,  профессор  КазНУ  им. 
аль-Фараби  более  известен  как  крупный 
ученый  и  исследователь  актуальных  проблем 
истории  казахской  литературы.  Поэтому  с 
первых страниц романа читатель чувствует всю 
ответственность  заявленной  темы.  Перед  нами 
не только писатель, а ученый, и, прежде всего, 
ученик  М.  Ауэзова.  Оттого  это  не  просто 
художественный текст, а глубокое осмысление 
личности  великого  казахского  художника 
Мухтара  Омархановича  Ауэзова,  постижение 
судьбы,  творчества  и  гражданской  позиции 
писателя.  Заглавие  романа  выделяет  сквозной 
образ  художественного  текста  и  отражает  его 
адресованность  воспринимающему  сознанию. 
В романе читаем:  
«Мұхтар Омарханұлы Әуезов. 
* * * 
Мен  бұл  тақырыпқа  кітап  жазбақ  боп 
толғанғалы қашан!» [1, 7]. Первое предложение 
текста  настраивает  на  серьезный  и  трудный 
разговор,  который  повествует  о  сложных, 
порой  трагических  периодах  жизни  Мухтара 
Ауэзова.  
Создавая  роман,  З.  Кабдулов  делает 
главным  героем  цельную  личность,  сквозь 
призму судьбы которой раскрывает актуальные 
проблемы  современности.  Писатель  воспроиз-
водит  в   романе   реальные   пространственно- 

 
 
239 
временные  связи,  реальные  события,  при  этом  художественное  время  теряет 
необратимость  (однонаправленность)  времени  реального:  в  тексте  часто  нарушается 
действительная  последовательность  событий.  Это  проявляется  в  сценах повествования  о 
личной 
жизни 
Мухтара 
Омархановича. 
Пространственные 
характеристики 
воссоздаваемых  в  тексте  событий  преломляются  сквозь  призму  личного  восприятия 
автора.  В  романе  читаем:  «Сократ-маңдай  деген  маңдай  болады  деуші  еді,  сол  осы  екен 
ғой деп сүйсіндім ішімнен, кеудемдегі күллі діріліммен түйсініп... 
Не  деген  аппақ  ақ  айдын,  сызатсыз  тап-таза,  қылаусыз  да  шылаусыз  жап-жазық 
маңдай!  Білімі  кемел,  ақылы  кенен  кемеңгерге  ғана  бітетін  маңдай!..  Бұл  заманда  көп 
кездесе бермейтін, мүбәда кездесе қалса да баяғыда ұмыт болған, бүгінде мүлде «модадан 
шығып»  бара  жатқан,  тек  байырғы  Көне  дүние  ойшылдарына  ғана  тән  дана,  даңғайыр 
маңдай!... » [1, 22]. Хронотоп романа чрезвычайно спрессованный и охватывает 3 периода 
жизни главного героя. Жизнь личности тесно переплетена с жизнью общества, конфликт 
системы  и  таланта,  тоталитаризма  и  сильного  характера  раскрыт  через  жизненные 
принципы  Мухтара  Омархановича,  который  всегда  во  главу  угла  ставил  истину  и 
справедливость.  
Роман  написан  в  1997  году.  Композиция  произведения  линейная,  имеет  небольшие 
авторские отступления, состоит из 6 частей. В романе переплетены две сюжетные линии: 
творческая  судьба  писателя  и  личная.  Основу  сюжета  составляет  жизнь  главного  героя, 
повествование  неоднородно.  Документальность  художественного  повествования, 
доминирующая  в  произведении,  включает  фрагменты  текста,  в  которых  прямо 
выражается  субъективная  авторская  позиция,  проявляется  риторическая  экспрессия, 
вкрапляются  авторские  афоризмы.  Так,  раскрывая  лекторское  мастерство  Мухтара 
Омархановича, З. Кабдулов восхищенно пишет: «Аудитория лық толы: жартысынан көбі, 
әрине  филологтер,  қалғандары  әр  жақтан  келіп,  рұқсатпен  кіріп  отырғандар.  Олардың 
ішінде  анау  тұстағы  мен  секілді  «ұрланып»  кіріп  тыңдаушылар  да  аз  емес.  Бәрі 
тылсымдай  тынып,  лекторды  үнсіз  ұйып  тыңдайды.  Тыныштықты  сәл  бұзатын  – 
профессордың  аузынан  шыққан  айшықты  сөздерді  жабыла  жазып  алып  жатқандардың 
қалам сықыры – тұтасқан әлсіз сарын ғана» [1, 60]. Или, афоризм Кабдулова:  «Көп біліп 
дөп сөйлеген – шешен, аз біліп көп сөйлеген – мылжын» [1, 62]. Oписываемые в романе 
реалии  часто  не  различаются  в  тексте  по  степени  значимости,  их  иерархия  не 
устанавливается. Все важно. Каждая деталь. Каждый символ. В произведении одинаково 
значимы, равноположны и реалии, связанные с самим Мухтаром Ауэзовым, и бесконечно 
разнообразные  реалии  окружающего  его  мира.  Их  описания  обнаруживают  цепь 
соответствий  и  открывают  скрытые  от  поверхностного  и  рационалистического  взгляда 
читателя  «души»  вещей.  Так,  глубоко  символичен  образ  березы  у  здания  тюрьмы,  в 
которой  в  1930-1932  гг.  отбывал  срок  Мухтар  Ауэзов  по  обвинению  в  национализме. 
Возле этой березы ежедневно часами стояла тринадцатилетняя дочь Ауэзова Мугалима в 
надежде увидеть отца, которого один раз в 2-3 месяца выводили на 10-минутное свидание 
с  родными:  «Анау  Мұхаң  сүйеніп  тұрған  кәрі  қайың  –  талай  оқиғаның  үнсіз  куәсі. 
Мұхаңның  алғашқы  әйелі  Райханнан  туған  қызы  он  үш  жасар  Мұғамила  әкесін  айында-
аптасында  бір  рет  он  минут  қана  қораға  шығарып,  туған-туысқандармен  алыстан 
ымдастыратын күні бойы кірпік ілмей, осы қайыңның іргесінде кезек күтіп, таң күзетеді 
екен, бейшара» [1, 107]. Приезжала к этому дереву и долго плакала Камила, вторая жена 
Ауэзова.  
Оценочная точка зрения автора взаимодействует в тексте с другими точками зрения, 
создавая объемность описаний и проникая в суть происходящих событий. Роман поражает 
богатством  психологических  зарисовок,  портретов,  эпитетов,  метафор,  сравнений, 
деталей,  риторических  восклицаний.  Фабула  романа  изобилует  именами  героев, 
имеющими  неоспоримый  авторитет  в  народе.  Так,  читатель  узнает,  как  Мухтар 
Омарханович избежал расстрела 30-х годов в период сталинских репрессий: он уцелел в 

 
 
240 
эти  страшные  годы  благодаря  члену  партии  Алаш-Орда,  поэту  и  государственному 
деятелю  Ахмету  Байтурсынову.  Последний  отбывал  срок  в  одной  камере  с  Мухтаром 
Ауэзовым, оба обвинялись в национализме, оба имели статус политических заключенных. 
Именно  Ахмет  Байтурсынов,  расстрелянный  в  1938  году,  посоветовал  Мухтару  Ауэзову 
написать открытое письмо и признать свои «литературные заблуждения». У Байтурсынова 
был  единственный,  но  сильный  аргумент:  «Ал,  Ахмет  Байтұрсыновты  ғой  білсең  де 
білмей шығасың! – деп, Дос қулана кеңкілдеп күлді. Мен үндемедім.  
-  «Мұхтар  шырағым,  сен  өзіңе  жағылған  күйені  де,  жабылған  жаланы  да  түгел 
мойындап ашық хат жаз; бізден үміт жоқ, біз біттік; біз кетеміз, өлеміз. Өлтіреді бізді! Тек 
сен тірі қал; халыққа сен керексің, сен!» деп, аяулы інісіне әрі ағалық, әрі даналық ақылын 
қайран Ахаң дәл осы араға арнап келіп, зарлап айтқан екен ғой, жарықтық... » [1, 107].  
Политическое заключение 1930-32-х гг., преследования 50-х годов, постоянный гнет 
цензуры  и  контроль  партии,  требования  тоталитарной  системы  -  все  испытал  на  себе 
главный  герой.  Неслучайно,  Мухтар  Омарханович  так  отзывается  в  романе  о  своем 
коллеге  Беге:  «Бегейдi  ауру  адам  дейсiндер.  Калай  ауру  болмасын,  мұнын  өмiр  сүріп 
отырған  қоғамы  ауру,  заманы  ауру!»  [1,  156].  Общество  нездорово.  Прогнувшееся  под 
требования тоталитарной системы, это общество не может иметь будущего. Вся страна в 
50-х годах ХХ века была вновь охвачена страхом сталинских репрессий. Крупные ученые-
филологи  Кажым,  Есмагамбет,  Ермухан  заключены  в  тюрьму.  Арестован  Есенбек, 
студент, прочитавший трагедию М. Ауэзова  «Карагоз». Сам Мухтар Омарханович после 
обвинения  его  в  национализме  за  1  и  2  книги  романа-эпопеи  «Путь  Абая»  спешно 
отбывает в Москву. Это была одна из форм протеста, форма борьбы, считает З.Кабдулов. 
Потому  что  Ауэзов  никогда  ни  перед  кем  не  склонял  головы,  даже  перед  жестокой 
машиной тоталитаризма. Истина – главный постулат героя.  
Официально прозвучавшая на заседании кафедры фраза Мухтара Ауэзова  «больное 
время»  о  советской  эпохе,  эпохе  социалистических  обязательств  и  рекордов,  строгой 
дисциплины  и  культа  партии,  всепоглощающей  машины  тоталитаризма,  произвела 
неизгладимое  впечатление  на  ученика  Ауэзова.  Только  великий  человек  и  талантливый 
художник  мог  так  смело  говорить  о  своем  времени.  Ученик  гордился  своим  учителем, 
хотел  походить  на  него.  И  этим  учителем,  автором  смелых  суждений  был  Мухтар 
Омарханович  Ауэзов,  вершина  казахской  литературы,  глыба  казахского  словесного 
искусства.  Молодым  учеником  его  –  автор  романа,  Зейнулла  Кабдулов.  Если  в  первых 
трех главах автор восхищается академизмом и лекторским мастерством главного героя, то 
с  четвертой  главы  и  до  конца  всего  произведения  начинается  познание  Ауэзова  как 
личности. В романе читаем: «Менің Әуезов туралы ұғымым төңкеріліп түсті. 
Бұған  дейін  менің  Әуезовті  білдім  деп  жүргенім  білместік  екен.  Менің  Әуезовті 
тануымнын түрі тек таңдану ғана, табына тамсану ғана болыпты. Ал таңдану да, тамсану 
да – тану емес. Менің Әуезовті тануым енді басталды» [1, 108].  
Aвторское  отношение  к  изображаемым  событиям  проявляется  на  содержательном 
уровне  художественного  текста  и  выражается  через  семантические  доминанты.  Слово 
«қалам» (перо) является ключевым и неоднократно повторяется в романе. Оно выступает 
самостоятельным  компонентом,  который  приводит  в  движение  и  ведет  весь  сюжет 
произведения. Автор показывает, как пытались сломить перо писателя ложными наветами 
и  грубыми  обвинениями,  как  застыло  перо  в  руках  писателя  на  собрании  в  здании  ЦК 
КПСС  Казахстана;  қалам  -  верный  помощник  Мухтара  Ауэзова,  символ  его  таланта  и 
глубины.  Семантическая  доминанта  «қалам»  определила  и  отношения  всех  других 
компонентов  текста,  в  особенности  мотивной  структуры  действий  персонажей  романа. 
Если автор искренне сочувствует писателю, сопереживает его боль, то другие персонажи 
пытались  сломить  талант  и  перо  писателя.  Неслучайно,  перо  замерло  в  руках  Ауэзова. 
Оно  словно  негодует  и  протестует,  вместе  с  тем,  не  понимает,  как  можно  растоптать 
священное  слово.  Слово,  которое  несет  истину  и  разум,  красоту  жизни.  Семантическая 

 
 
241 
доминанта позволяет  нам  выявить  смысловые  акценты  автора  романа.  Для  З.  Кабдулова 
талант  М.Ауэзова  непререкаем.  Художественное  слово  –  священно.  В  романе  читаем: 
«Қайран, қалам! Әуезовтің қаламы! 
Бұл қалам жазуға ғана жаралған қалам еді ғой. Қағаз беті тек осы қаламның ұшымен 
ғана  ғажайып  суретке  айналып,  өмір  осы  қалам  арқылы  ғана  өнерге  көшіп,  ұлы 
суреткердің  ойы  мен  миындағы,  жаны  мен  жүрегіндегі  телегей-теңіз  сыр  мен  сезім  тек 
осы қаламнан ғана ағыл-тегіл, тоқтаусыз тамылжып төгілетін. 
Тасқындап төгілетін. 
Адамның арына, халықтың қасиетіне айналатын да осы тасқын болатын.  
Енді,  міне...мына  залда  сол  халықтың  қасиетіне  күмән  келтіріліп  жатыр.  Қазанға 
дейінгі қазақта қасиет болмаған, шамасы... 
Әуезов ойда. Қалам тоқтап тұр. Бірақ ой ағымы толассыз. Не ойлап отыр екен? 
…Әдебиеттің  ең  биік  мұраты  –  халықтың  қасиетін,  сұлулығын,  ұлылығын  таныту: 
алдымен сол халықтың өзіне таныту, содан соң бүкіл әлемге таныту. 
«Абайдың» да кұны осында. 
Осыны неге түсінбейді мыналар? Әлде түсінсе де түсіндірмей, бәрін үстінен, бәрінің 
есін  тандыра  албастыша  басып  тұрған  бір  алапат  күш  бар  ма?»  [1,  116-117].  Автор 
раскрывает  конфликт  таланта  и  серости,  добра  и  зла.  Величие  художника  и  зависть 
бездарности  сопровождают  Мухтара  Ауэзова  на  протяжении  всего  творческого  пути. 
Автор  раскрыл  человека,  не  способного  прогнуться  перед  машиной  тоталитаризма. 
Мухтар Омарханович силой художественного слова сумел противостоять системе.  
B  финале  преобразуется,  резко  расширяясь,  художественное  пространство  романа: 
земное  пространство  дополняется  небесным.  Герой  изображается  на  фоне  неба,  образ 
светлого  утра,  свободного  утра  символизирует  вечность  и  истинность  таланта  Ауэзова. 
Образ  солнечного  луча  развивает  мотив  жизни,  духовной  силы  и  чистоты  писателя, 
противопоставленный  в  тексте  тоталитарной  системе  советской  эпохи.  Финал  романа 
заставляет  читателя  вновь  вернуться  к  заглавию,  переосмыслить  ценности,  откинуть 
мелочное,  суетное  и  вдохнуть  полной  грудью  свежий  воздух  свободы,  силы  и 
преклонения перед талантом и волей, внутренней чистотой и силой мысли великого сына 
казахского народа Мухтара Омархановича Ауэзова: «Я, таң!.. 
Бүгінгі  таң  -  Әуезовтің  бүгінге  дейінгі  елу  алты  жыл  ғұмырында  мүлде  көрмеген 
таңы: қамау тұрмақ аңдудан да ада, қуғын-сүргін азабынан да құлан таза, керемет бір кең 
тыныспен керіле келген, еркін еркелеп атқан таң еді. Айрықша аппақ ақ нұрға малынып, 
балқып,  арайлап  атты.  Жасағанның  өзі  сүйген  құлына  ендігі  атар  таңдарыңның  бәрі 
осындай  таңдар,  ендігі  алда  қалған  аз  ғұмырың  ғажап  емес  бақыт  жылдары  болады  деп 
сыбырлап  аян  бергендей,  Мұхтарды  орнынан  демеп,  желеп-жебеп  тұрғызып  терезе 
алдына әдейі апарғандай. 
Ол қарсыдағы қабырғаның бәрін доғадай ие шынылаған дөңгелек терезеден тысқа – 
көк тал, көп жапырақтар жайқалған көгілдір қораға көз тастады. 
Мұхтардың  қарсы  алдынан  шынында  да  бір  өзгеше  арайлы  әлем  ашылды.  Шағын 
әлем,  бірақ  шалқар  дүниенің  шеті...»  [1,  с.  225].  Гонениям  и  фальши,  предательству  и 
репрессиям  системы  автор  противопоставляет  естественность  свежего  утра,  зеленых  и 
светлых красок, главный герой слит с миром природы и образом света. Это есть вечность. 
Победа таланта перед лицом системы. Это и есть «Мой Ауэзов», ибо другого не дано.  
В  2006  году  в  Институте  литературы  и  искусства  им.  М.Ауэзова  НАН  РК  вышел 
фундаментальный  труд  «История  казахской  литературы  в  10-ти  томах»,  в  10-м  томе 
читаем:  «Духовно-нравственные  итоги  десятилетия  особо  ощутимы  в  романах 
А.Нурпеисова  "Последний  долг",  З.Кабдулова  "Мой  Ауэзов",  К.Исабаева  "Шон  би", 
Ш.Муртазы  "Луна  и  Айша",  А.Тарази  "Возмездие",  К.Сегизбаева  "Перевал",  Б.Мукаи 
"Напрасная жизнь", К.Жумадилова "Дарабоз", А.Алтая "Баллада Алтая" и др. Суть итогов 
-  в  постановке  больших  вопросов  времени,  затрагивающих  жизнь  и  судьбу  нации  и 

 
 
242 
нередко  смыкающихся  с  общечеловеческими»  [2].  Действительно,  судьба  Мухтара 
Ауэзова есть отражение судьбы нации, ценности, которым служил художник, сливаются с 
общечеловеческими.  
Таким  образом,  роман-эссе  Зейнуллы  Кабдулова  «Мой  Ауэзов»  является  одной  из 
первых  попыток  документально-художественного  осмысления  казахской  литературой 
периода  независимости,  роли  и  значения  творчества  Мухтара  Омархановича  Ауэзова. 
Выбранный  автором  жанр  романа-эссе  подчеркивает  актуальность  и  современность 
заявленной темы. Проблематика романа отражает особую связь со временем, жизненность 
событий,  что  выражается  в  близости  эссеизма  и  эстетики.  Художественность  эссе 
позволяет  говорить  о  глубине,  оригинальности  и  некоторой  степени  экспрессивности 
повествования,  что  характерно  для  этого  жанра.  Зейнулла  Кабдулов  раскрыл  образ 
Мухтара Ауэзова, «балансируя» между научностью и художественностью, приближаясь и 
удаляясь  от  этих  полюсов,  автор  решил  конфликт  таланта  и  бездарности  с  позиций 
гуманизма.  Как  велик  талант  Ауэзова,  так  же  велик  и  его  дух,  который  не  сломили  ни 
система, ни ее пособники.  
  
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1.
 
Зейнолла Қабдол. Менің Әуезовім. - Алматы: Санат, 1997. – 225 с. 
2.
 
Пояснительная  записка  к  серии  «История  казахской  литературы»  в  10  томах  // 
litart.academset.kz/?q=ru/node/78
  
 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада  З.  Қабдоловтың  «Менің  Әуезовім»  роман-эссесінің  жанрлық  ерекшелігі,  көркем 
мәтіннің  кешенді  талдауы  ашылған.  Мақаланың  авторы  тартыс,  басты  кейiпкердiң  бейнесін, 
құрылымды  элементтерді,  романның  тақырыбы  және  мәселенi  зерттейді.  Кейiпкердiң  тағдыры 
ұлттың  тағдырымен  сәйкес,  оның  басты  құндылықтары  жалпы  адамгершілік  құндылықтармен 
сабақтас.  
 
RESUME 
 
In  this  article  the  genre  originality  of  the  novel-essay  of  Z.Kabdulov`s  "My  Auezov"  is  revealed, 
the complex analysis of the art text is given. The author of the article investigates the conflict, an image of 
the main character, structural elements, subject and a novel perspective. The hero is cast in the lot with 
destiny of the nation, and its values are indissolubly merged with values universal. 
 

 
 
243 
ӘОЖ 81=512.122/=214.21(045) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.С. Нұржанова 
С. Сейфуллин атындағы Қазақ 
агротехникалық университеті, 
ф.ғ.к., доцент 
 
Қ.Ж. Серғазина 
С. Сейфуллин атындағы Қазақ 
агротехникалық университеті, 
аға оқытушы 
 
 
Қазақ және хинди 
тілдерінің кейбір 
мәселелері 
Аннотация  
Мақала 
мемлекеттік 
мәртебесі 
Конституцияда 
бекітілген, 
мемлекет 
қамқорлығы  мен  қолдауында  іс  қағаздары, 
мектеп,  жоғары  оқу  орындары,  мәдениет, 
баспасөз  бен  байланыс  орындары  мен  құқық 
қорғау,  әскер  бөлімдерінде,  сот  істерін 
жүргізуде  т.  б.  міндетті  деп  саналатын  саяси-
құқықтық  қасиеті  бар  мәртебелі  тілдер 
қатарындағы  қазақ  және  хинди  тілінің  іс 
жүзіндегі  қолданысы  жайлы  жазылған.  Екі 
тілдің ұқсас жақтары қарастырылған.  
Түйін  сөздер:  Қазақстан,  Үндістан,  қазақ 
тілі,  хинди  тілі,  ағылшын  тілі,  қоғамдық 
қатынастар. 
 
 
Тіл  -  қоғамның  жемісі.  Дүниедегі  барлық 
халық  тәуелсіздікке  ұлттық  қадір-қасиетін, 
мәдениетін,  ана  тілін  сақтап  қалу  үшін 
ұмтылады.  Сондықтан,  кез  келген  мемлекет 
өзінің аумақтық салт-дәстүрін, ана тілін ерекше 
қорғайды. Оған қоса мемлекеттік тіл – татулық 
пен бірліктің тірегі. Ана тілін ұмытқан адам өз 
халқының  өткенінен  де,  болашағынан  да  қол 
үзеді. Әрбір елдің, ұлттың тіл байлығы бар, ол 
ұлттық  мақтаныш  саналады.  Сондықтан  баға 
жетпес  рухани  мұра  -  ана  тілін  әрбір  адам 
көзінің  қарашығындай  көрсе,  сол  ұлт  тілінің 
ғұмыры мәңгілік болары сөзсіз.  
Мемлекеттік  тіл  –  көпұлтты  (көптілді) 
мемлекетте 
халықтың 
ұлттық 
құрамына 
қарамай іс қағаздарын, мектеп пен жоғары оқу 
орындарында  оқыту,  мәдениет, баспасөзбен 
байланыс  орындарында,  құқық  қорғау  мен 
әскер  бөлімдерінде,  сот  істерін  жүргізу  т.  б. 
міндетті деп саналатын саяси-құқықтық қасиеті 
бар  мәртебелі  тіл.  Мемлекеттік  тіл  әрдайым 
мемлекеттің 
қорғауында 
және 
оның 
қамқорлығында болады.  
Қазір  БҰҰ-дың  ресми  алты  тілі  бар: 
ағылшын,  араб,  қытай,  испан,  француз  және 
орыс тілдері. Жетінші етіп хинди тілін енгізуді 
1985 жылдан бері мәселе етіп қоюда. 
«Өз  елінде  ресми  тілді  жақсы  білу  - 
әркімнің  азаматтық  борышы».  Әрбір  сөзді 
орнымен жұмсай біліп, айтқан ойын мазмұнды 
етіп,  тыңдаушысына  түсінікті  жеткізсе,  ол 
адамды  тілді  жақсы  меңгерген  сауатты  адам 
деуге болады. 

 
 
244 
Мемлекеттік  тілді  қалыптастыруға  төмендегідей  өлшем  бірліктер  қажет  деп 
табылады:  
а) тіл тұрғылықты халықтың тілі болуы керек;  
б) тіл көпшіліктің қарым-қатынас тілі және саяси қолдау жасалатын тіл болуы шарт; 
в) тіл елдің мектептері мен оқу орындарында оқытылуы керек; 
г) тілдің бай әдеби қоры, сол тілде халықтың салт-дәстүрі мен ұлттық мұрасы болуы 
қажет;  
д) ол тілдің жазуы мен баспаға лайықты мүмкіндігі болуы керек.  
Қазақстан  Республикасының  1995  жыл  30  тамыздағы  (алдыңғы  Конституцияда  да 
1993ж) Ата Заңында: «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі дей тұра, 
орыс тілі - ресми тіл, ол қоғамдық қатынастардың барлық саласында мемлекеттік тілмен 
тең дәрежеде қолданылады» делінген.  
Үндістандағы  отаршылдардың  тілі  –  ағылшын  тілі  мемлекеттік  тіл  санатында.  Екі 
тілдің  арасындағы  тағдырластықты  осы  тұста  таразылауға  болады.  Үндістанда 
тұрғылықты  ұлттардың  саны  екі  мыңнан  асады.  Олар  жергілікті  этностар.  Олардың 
ішіндегі  саны  ең  көбі  және  басты  ұлт  –  хиндустандықтар.  Сол  себепті  де  Үндістандағы 
мемлекеттік  тіл  –  хинди  тілі.  Бірақ  әр  штаттың  өз  ресми  тілі  бар:  Батыс  Бенгалияда–
бенгал, 
Махараштрада–маратхи, 
Андхра-Прадеште–телугу, 
Та 
милнадта–тамил, 
Карнатакада–каннара,  Кералада–малая  лам,  Ассамда–ассам  тілі  және  т.с.с.  Штаттардағы 
бүкіл қоғамдық қатынастар өз штатының ресми тілінде іске асады. Хинди тілі Үндістанда 
28  штаттың  көптеген  халқының  қарым-қатынасын  реттейтін  ортақ  мемлекеттік  тіл. 
Сондықтан  хинди  тілі  мемлекет  аумағында  оқытылып,  үйретіледі.  Дегенмен  Үндістан 
халқының басым көпшілігі ағылшын тілін меңгеруді тиімді санайды [1, 225 б.]. 
Ұлтаралық қатынастарда ағылшын тілін қолданады және ағылшынша сөйлеуді жөн 
көреді.  
ХХ  ғасырдың  60-70-жылдары  хинди  тілін  мемлекеттік  дәрежесіне  көтеріп,  бір  ғана 
тілді  қолдануды  ұсынғанда,  оған  бенгал,  маратхи,  телугу  және  т.б.  халықтар  қарсылық 
білдірді. Сөйтіп, ағылшын тілі Үндістандағы ресми тілдің бірі есебінде қалды.  
Үндістан  Конституциясында  ағылшын  тілі  «көмекші  ұлтаралық  қатынас  тілі»  деп 
бекітілген,  алайда  экономика,  банк,  бизнес,  білім  салаларындағы  іс  қағаздары  хинди 
тілімен  қатар,  ағылшын  тілінде  де  жүргізіледі.  Тіл  мамандары  "қазақ  тілі  мен  хинди 
тілінің тағдыры бір-біріне ұқсас" деп санайды. Бұл ретте олар қазақ тілінің 70 жыл бойы 
орыс тілінің тасасында қалып қойғандығын алға тартатыны белгілі. Дәл солай хинди тілі 
де үнді халқының ұлттық тілі бола тұра, ежелгі өркениетімен аты әйгілі бұл елде әлі күнге 
дейін  ағылшын  тілі  үстемдік  құруда.  Алайда  ағылшын  тілі  бизнестің  тілі  болғандықтан, 
олар бұл тілден бас тартпақ емес, керісінше, кеңінен қолдануға мүдделі. Алайда өздерінің 
ұлттық тілі – хинди тілінің ерте ме, кеш пе, ел өмірінен лайықты орнын алатын күні алыс 
емес деп санайтынға ұқсайды. 
Үнді халықтарының барлығы ағылшын тілін жетік меңгерген деп ойлау - қате пікір. 
Қазақстанда  да  орыс  тілін  барлық  халық  100  пайыз  біледі  деп  айта  алмаймыз.  Шалғай 
елді-мекендерде  тұратын  орыс  тілін  шала  түсінетін  қазақтар  да  кездеседі.  Сол  сияқты 
ағылшын тілінде аздап сөйлей алатындар Үнді халқының ішінде көптеп кездеседі. Бұдан 
туындайтын  қорытынды  «ағылшын  тілін  білмесең,  күн  көре  алмайсың»  деген  пікірді 
жоққа  шығарады.  Ал  Қазақстанда  қазақ  тілін  білмейтін  қазақтар  қаншама.  Олардың  да 
ойы қазақ тілінсіз де Қазақстанда өмір сүруге болады.  
Қазір  Үндістанның  мемлекеттік  мектептерінде  ағылшын  тілі  шет  тілі  ретінде  ғана 
оқытылса,  жеке  меншік  мектептер  ағылшын  тіл  меңгертуге  көп  көңіл  бөледі.  Соңғы 
жылдары Үндістан  халқы балаларын жеке мектептерге береді. Үндістанның мемлекеттік 
тілі  - мың жыл бұрынғы деванагари атты жазу  үлгісін сақтаған хинди тілі. Бұл тіл қазір 
497  млн  адамның  ана  тілі.  Хинди  тілін  екінші  тіл  ретінде  меңгергендер  182  млн.  Бұның 

 
 
245 
ішінде  кейбір  айтылу-жазылу  ерекшеліктеріне  байланысты  басқа  тіл  саналып 
жүргендерінің өзі хиндидің әр аймақтағы диалектілері болып есептеледі.  
Мәселен,  догри,  конкани,  бихари,  бходжпури,  майтили  тілдері  сол  тілдердің 
қатарында. Майтили диалектісінде сөйлейтін адамдар - 45млн. 
Ағылшын  тілінің  Үндістандағы  қазіргі  орны  ерекше.  Бұдан  үнділер  туған  тілін 
ұмытты  деген  қорытынды  жасалмайды.  Олай  дейтініміз,  үнділер  тіліне,  салт-дәстүріне 
берік халық. Және де үнді халқының сандық көрсеткішінің өзі хинди тілінің болашағының 
кепілі деуге негіз болады. 
Мемлекет  аумағында  қандай  да  бір  тілдің  қолданыс  деңгейін  көрететін  – 
периодикалық  басылымдар.  Периодикалық  басылым  оқырмандарының  саны  -  басылым 
жарық көрген тілдің танымалдығының көрсеткіші. 
Соңғы  жылдары  15  жастан  жоғары  оқырмандар  арасында  жүргізілген  сауалнама 
хинди тілінде шығатын газеттердің оқырмандарының саны көп екенін көрсетті.  
Мұндай  көрсеткіштер  басылымдар  таралымының  көбеюі  және  хиндиша  білім  алу 
мүмкіндігінің артуы арқасында жүзеге асып отырғанын байқауға болады.  
Хинди тілі кейде индуизм символы ретінде қарастырылады. Көптеген индустар урду 
тілінің  дамуына  ықпал  етті  және  хинди  тілінің  қанат  жаюына  үлес  қосып  жатыр  десек 
қателеспейміз.  
Бұл  бағыттағы  жұмыстар  хинди  тіліндегі  әдебиеттерге  қол  жеткізуге  және  әр  түрлі 
діннің классикалық еңбектерін аударуға бағдарланған.  
Жалпы  хинди  тілін  ресми  тіл  ретінде  қалыптастыруға  қойылатын  талаптар  әрбір 
адамның  мәдениетті  сөйлеу,  қарым-қатынас  жасауы  үшін  нені  меңгеруі  керек  екенін 
білуімен тығыз байланысты. Хинди тілінің нормаларын қалыптастыруда сауаттылық, тіл 
тазалығы,  сөздерді  дұрыс  айту,  дұрыс  жазуға  байланысты  өлшем  бірліктер  басшылыққа 
алынады.  
Хинди тілі мәдениетінің жоғары болуына мынадай талаптар койылады: 
- айтылған сөйлемдердің жүйелі, анық, түсінікті болуы; 
-  сөздерді  қолдануда  тілдік  орфоэпиялық,  грамматикалық,  лексикалық  нормаларды 
сақтай білу; 
- сөйлеу барысында дыбыстарды дұрыс, анық айту; 
- сөйлеу әуені мен әуезі, интонация, паузаны сақтау; 
- екпін нормалары мен үндестік заңдылықтарын сақтау; 
- сауатты жазу; 
- тыныс белгілеріне мән беру; 
- әріптерді дұрыс жазу; 
- сөздердің дыбысталу тізбегін айқын айту; 
-  сөйлеу  барысында  сөз  тұлғаларын,  түрленуін  сақтау,  қосымша,  көмекші  сөздерді 
дұрыс, өз орнында қолдану; 
- сөздерді айтқанда мағынасын біліп айту; 
- күрделі ойды білдіретін ұзақ сөйлемдерді дұрыс құрастыру; 
-  ауызекі  сөйлеу  мен  ресми  тілдің,  ғылыми  тілдің  қолданысындағы  өзгешеліктерге 
мән беріп отыру; 
- мәдениетті сөйлеу әдебінің сақталуы; 
- тіл байлығын, троптарды пайдалану; 
-  сөйлеуде  тілдің  өз  заңдылықтарына  қатысты  хинди  халқының  ұлттық 
ерекшеліктерін ескеру; 
- хабарлы сөйлемдерді айтқанда ойды мазмұнды әрі жүйелі жеткізу.  
Тіл  мәдениетін қалыптастыру тілді оқыту негізінде іске асады. Тілді оқыту  - тілдің 
дыбыстық  құрамын,  лексикасын,  грамматикасын  меңгерту  негізінде  орындалады.  Сол 
себепті  сөйлеу  тілін  дамыту  тіл  білімінің  барлық  саласын  игерту  арқылы  ғана  жүзеге 
асатыны анық. Тіл дамыту дегеніміз тілдік материалдарды оқып - білумен қатар, оларды 

 
 
246 
қолдану  дағдыларын  қалыптастыру  болып  табылады.  Тілді  меңгеру  -  материалды  дұрыс 
қабылдау және оны қолдану тәсілдері мен жолдарын білу деген сөз.  
Тіл  мәдениетінің  ерекшелігін  айқындайтын  негізгі  белгілер  мен  сапалар  болады. 
Олардың бастылары мыналарда: дұрыстық, дәлдік, логикалық, тазалық, мәнерлілік, сөздің 
байлығы және қисындылық [2, 114 б.].  
Осы мақсатқа сай туындайтын негізгі міндеттер: 
- сөйлеу мәдениеті негіздерін меңгерту; 
- сөз қолдану сөз әдебінің нормаларын меңгеру; 
- құжаттарды сауатты жазу дағдыларын қалыптастыру.  
Тілді  үйрету  мен  оқытуда  жан  -  жақты  пайдаланылатын  коммуникативтік  әдістің 
өзіндік белгілері: 
1. Коммуникативтік әдіс оқыту процесінде кем дегенде екі адамның немесе бір адам 
мен  топтың,  бір  топ  пен  екінші  топтың  арасындағы  тығыз  қарым-  қатынаста  әрекеттің 
жүзеге асуы нәтижесінде болады. 
2.  Коммуникативтік  әдіс  оқушы  мен  оқытушы,  үйренуші  мен  үйретушінің  әр-
қайсысының  өзіне  тән  міндеттері  бөлек  болуын,  ал  олардың  алдарына  қойған 
мақсаттарының ортақ болуын талап етеді. 
3.  Коммуникативтік  әдіс  үйренуші  мен  үйретушінің  бір-бірімен  пікір  алысуын,  тіл 
арқылы  сөйлесуін  қамтамасыз  ете  келіп,  адам  мен  адамның,  бір  ұлт  пен  екінші  ұлттың 
өзара түсінісуіне жол ашады. 
4.  Коммуникативтік  әдіс  оқыту  процесіндегі  бірнеше  тиімді  тәсілдерді,  оқыту 
құралдарын,  жан-жақты  амалдарды  біріктіреді.  Бірақ  олардың  ішінен  бәріне  ортақ 
қасиетке ие болатын және әрқайсысына шешуші әсер ететін бір өзек, орталық кілт болады. 
5.  Коммуникативтік  әдістің  басты  белгілерінің  бірі  -  оқыту  процесін  практикалық 
бағытта жүзеге асыру, сабақты практикалық жағынан жан - жақты қамтамасыз ету. Яғни 
мұнда оқу жүйесі сырттай немесе жеке дара күйде іске аспайды, практикада адамдардың 
өзара іс-әрекеті үстінде, ауызша - ауыз сөйлесуі, тілдесуі арқылы өтеді. 
6. Коммуникативтік әдіс арқылы белгілі  бір тіл  туралы білім берілмейді, белгілі бір 
тілдің өзін қалай қолдану керек, сол жөнінде оқытылады, яғни сол тілде мәнері үйретіледі. 
Әрбір  сабақта  коммуникативтік  міндеттер  жоспарлы  түрде  қамтылатыны  сияқты, 
коммуникативтік мәтіндерді де сабақта үзбей қолданып отыру тіл үйренушіге зор әсерін 
тигізеді. 
Жаттап алу, жаттап алған сөйлемдерді тез ұмытуға әкеп соғатыны бәрімізге белгілі. 
Сол  үшін  үйренуші  бір  сөз  үйренсе  де  соның  мағынасын  түсінуі,  сол  сөзге  сөз  тіркесін, 
сөйлем  құрай  білуі,  сол  сөз  туралы  кішкене  болса  да  бір  нәрсе  айта  білуі  шарт.  Сабақ 
тақырыбын  жоспарлағанда  оқытып-үйретудің  ең  ұтымды  жақтарын  бетке  ұстаймын.  Бір 
ғана сабақтың өзінде бірнеше мәселені жүйелі түрде қолданып, әр түрлі жұмыс жүргізуге 
болады.  Сөздерді  жазып,  оларды  қолдана  отырып  сөз  тіркестерін  құрамыз,  өйткені  сөз 
тіркестерін  қүра  білу  -  оның  мағыналық  жақтан  да,  грамматикалық  жақтан  да  өзара 
байланыста  болатынын,  оның  әрбір  сыңарының  мағыналық  дербестікті  де,  синтаксистік 
дербестікті  де  сақтайтынын  түсіну  деген  сөз.  Сөз  тіркестерін  құрап  болғаннан  кейін 
сөйлемдер құраймыз, сөйлемді құрап, оған талдау да жасаймыз. 
Коммуникативтік  мәтіндерді  оқытушы  еркін  пікір  алысу  негізінде  өздеріне  таныс 
тақырыптардан да, таныс емес тақырыптардан да алуына болады. 
Ауызекі сөйлеуді әрбір оқытушы әр үйренушіге әр түрлі сұрақ қою арқылы әңгімені 
жетілдіру,  кеңейту,  түрлендіру  негізінде  өзіне  жазып  алып,  жоспарлы  түрде,  әңгіме 
барысында  дамытып  ретіне  қарай  өзгертіп  отыруына  болады.  Оңайдан  сатылап  қиынға 
келу арқылы сөзді дұрыс айта білуге, тіл заңдылығына сәйкес сөйлемді дұрыс қүрастыра 
білуге, сауатты жаза білуге, пікірлесуге, еркін әңгімелесе білуге үйретуге болады. 
Коммуникативтік оқытуда білім беру  - оқушы өзін ауызша  (тыңдап түсіну,  сөйлеу) 
және  коммуникаңияға  (оқу  және  жазбаша)  тарту,  яғни,  оқылып  жатқан  тілде  бүкіл  курс 

 
 
247 
бойынша  қарым-қатынасын  қалыптастыру  деген  сөз.  Бұл  бағыт  хинди  тілін  оқытуда 
кеңінен пайдаланып жүр.  
Коммуникативті әдіс хинди тілін оқытудағы оқу - тәрбие үрдісінің барлық жақтарын 
қамтиды. 
Жоғарыдағы  келтірген  тілдік  нормалар  мен  тіл  мәдениетінің  міндеттері  сақталған 
жағдайда қазақ және хинди тілдерінің қолданыс аясы кеңи түсетіні айқын.  
 
 

жүктеу/скачать 2,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: