Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2014

 
 
125 
бейімдеу  жүйе  арқылы  сипаттау.  (А.Кроебер,  К.Клакхон),  мәдениетті  бейімдеу  жүйесі 
ретінде  қарау  (Э.С.Маркарян)  тұлғаны  қоғамда  әлеуметтену  және  педагогтік  мәдениетті 
игеру негізінде (А.Н.Тесленко), жетілдіруге болады. 
Қ.Ж.Қожахметованың  [1]  ілімінде  көзге  түсетін  идея:  мәдениеттің  теориясын 
қарастырып, 
оның 
этникалық 
тәрбиеге 
қатынасты 
ұстанымдарын 
сипаттау. 
К.Ж.Қожахметова  мәдениетті  тәрбиенің  әдістемелік  негізі  деп  санаса  да,  ғалым 
мәдениеттің тәрбиелік мүмкіндіктерін терең деңгейде зерттемеген, себебі мәдениет әдепті 
іс-әрекеттің тәсілі және этникалық тәрбиенің құралы ретінде сипаттаған.  
Ал мәдениет құндылықтары жиынтығы ретінде өз құрамына тәрбие тетіктерін және 
амалдарын  (әдет-ғұрып,  мінез-сипат,  баға)  кіргізеді,  ол  лингвомәдениеттік  тұтастықтың 
тәжірибесін сақтайды, ұрпақтан ұрпаққа тәрбиенің үлгілерін жеткізеді, бір және бірнеше 
ұлттың  қарым-қатынасын  реттейді,  тұлғаның  қоршаған  ортаға  бейімделу,  өзін-өзі 
дамытып, өзін-өзі жетілдіру қабілеттіліктерін жүзеге асырады. Мәдениет қоғамның ықпал 
жасау құралы, сондықтан ол бейімдеу – ықпалдық іс-әрекетті жүзеге асырады, тәрбиелеу 
объектісіне ықпал жасау барысында оны мәдениеттің құндылықтарына бейімдейді.  
Осындай  жағдайда  тәрбиелілік  қызметті  атқарады.  Т.А.Ильина  «тәрбие»  терминіне 
келесі  түсіндірме береді: 1. Кең мағынада тәрбие әлеуметтік мағынада түсіндіріледі,  бұл 
жағдайда  адамға  тәрбиелілік  ықпалды  қошаған  орта  және  бүкіл  қоғамдық  құрылымдар 
әсер етеді. 2. Кең педагогикалық мағынада тәрбие белгілі мақсаты бар ұйымдастырылған 
тәрбие  ретінде  қарастырылады.  3.  Тар  педагогикалық  мағынада  тәрбие  оқушылардың 
белгілі  қасиеттерін,  көз  қарасын,  пікірін  қалыптастыруға  себін  тигізеді.  4.  Одан  да  тар 
мағынада тәрбие нақты тәрбиелік мәселелерді шешуді қарастырады [3]. 
Мәдениет  құндылықтар  жиынтығы  ретінде  адамның  адамгершілік  санасының 
қалыптастырылуына  әсер  етіп,  оны  ұрпақтан  ұрпаққа  жеткізіліп  отырылған  әлеуметтік 
мәдениеттік  тәжірибеге  қатыстырады.  Ол  тұлғаның  тәрбиелік  әрекетін  ұйымдастырады, 
себебі  жоғарғы құндылықтардың ықпалын сезіндіреді, тұлға мәдениетті  тәрбиенің үлгілі 
тетіктері арқылы игереді.  
«Тәрбие  терминін»  біз  кең  әлеуметтік  мағынада  түсініп,  оны  ұрпақтан  ұрпаққа 
әлеуметтік  мәдени  тәжірибені,  нормаларды,  құндылықтарды  жеткізетін  қоғамдық 
институттардың  қалыптастыру  ықпалының  жиынтығы  деп  түсіндіреміз.  Осындай 
анықтаманың негізінде мәдениетті  кең әлеуметтік мәдени білім жиынтығы деп түсінбей, 
тәрбие тәсілі деп түсінеміз. Э.С.Маркарянның [4] мәдениетті  іс әрекеттің құралы, амалы 
деген  түсінігіне  орай,  мәдениет  іс  әрекеттік  тәсіл  ретінде  адамның  бейімдеу  жүйесін 
ұйымдастырады.  Осындай  тәсіл  негізінде  мәдениеттің  санада  жататын  элементтері, 
адамның  іс  әрекетінің  өзгеше  тәсілдері  ретінде  сипатталынады.  Олар  маңызды  қызмет 
атқарады (адамдарды қоршаған ортада бағдарлау, бағдарлама жасау, қауышуларын қоғам 
деңгейінде реттеу). 
Сонымен  қоса,  мәдениет  адамның  мінезін  реттеп,  өзгертетін  тәсіл  ретінде 
қарастырылады,  себебі  ол  адамдардың  өмірлік  тәсілі  деп  қолданғанмен  қатар,  өзі  де 
өзгереді,  жаңғартылады,  ұрпақтан  ұрпаққа  жеткізіледі,  ол  мәдениеттің  иегерлерінің 
әрекетінде жаңа түсінікке ие болады,  адамдардың құндылықтық қатынастарында көрініс 
береді.  Бұл  жағдайда  мәдениеттік  рухани  өзгермелі  іс-әрекет  жүзеге  асырылады.  Адам 
өзін-өзі  құндылықтарды игеру, оларды сезіну арқасында құндылықтық  ұстанымдарды өз 
мінез сипатында қолданады. 
Осындай  білім  беру  тәрбиелік  кеңістікте  негізгі  назарын  педагогикалық  үрдіске 
аударады.  Тұлғаның  өзіндік  қасиеті  және  белсенділігі  тұлғаның  өзінің  сөздік  және 
танымдылық  әрекетінде  сырттан  түскен  ғылыми  ақпаратты  өңдеуін,  бағалаудан, 
тәжірибенің  топтарына  қарай  концептуализациялаудан  және  категориялар  бойынша 
таратудан көрінеді. 
Д.Келлидің  [5]  тұлғалық  конструктілер  теориясында  және  тұлғаның  когнитивтік 
теориясында (оның ортасында әлемді танитын индивид бар) тілді игеруге себін тигізетін 

 
 
126 
тетіктер  қарастырылады,  адамның  сөздік  іс  әрекетінің  санасында  ақпаратты  өңдеу  және 
сақтау,  кескіндеу  (Ж.Пиаже),  әрекетінде  жататын  когнитивтік  құрылымдар  да 
қарастырылады. 
Тұлғаның  өзін-өзі  дамыту  қабілеттері  өзіндік  түрде  білімді  табу  әрекетінде  көрініс 
береді,  себебі  тұлға  ақпаратты  қабылдау,  өңдеу,  өнім  шығару  когнитивтік  әрекеттерін 
орындайды. Осы әрекет тұлғаның рефлексивтік әрекетінде жүзеге асырылады. Тұлғаның 
осы әрекеті сырттан түскен ақпаратты өңдеп, түйсігіне кіргізіп, бағалап, өзіндік өнегелілік 
құндылықтар мен категорияларды құрады. 
Мәдениет  пен  тәрбие  біріктірілген  жиынтық,  себебі  тұлға  өзін-өзі  мәдениеттің 
құндылықтарын  игеру  арқылы  қалыптастырады.  Мәдениеттің  тәрбиелік  қызметі,  оның 
реттеу  жүйелері  адамдардың  адамгершілік  іс-әрекетін  жандандырады,  реттейді, 
адамдардың  қарым-қатынастарын,  мінез-сипатын  ретке  келтіреді.  Инкультурация 
үдерісінде  қоғам  мүшелері  өзінің  адамгершілік  әрекетін,  жағымды-жағымсыз  түрде, 
“жақсы”, “жаман” бағаға қарай жүзеге асырады, жақсылық, намыс, әділеттілік идеяларын 
игереді, адамгершілік көзқарастарын қалыптастырады. 
Tәрбие  туралы  ілімдерден  айрықша,  өзгешелікті  сақтайды,  біріншіден,  тұлғаның 
рухани  дамуында  себін  тигізетін  мәдениеттің  маңызды  рөлі  анықталады.  Өйткені  тұлға 
адамгершілік 
әрекетін 
мәдениеттің 
құндылықтарын 
игеру 
арқылы 
мәдени 
стандарттардағы  (салт-дәстүрлер,  әдет-ғұрыптар,  рәсімдер,  ритуалдар),  олар  мінезді 
реттейтін әлеуметтік бағдарлама, ақпараттардың жиынтығы ретінде ұрпақтан-ұрпақтарға 
беріліп  отырады,  тәжірибені  игереді.  Олардың  ішінде  адамдарға  қажет  адамгершілік 
идеялар,  рухани  қасиеттер,  мінез-сипат  үлгісі  бейвербалдық  түрде  (мен  сияқты  жаса) 
беріледі. 
Екіншіден,  мәдениеттің  “білім  беру  –  тәрбиелік  кеңістігінде”  тұлғаны  тәрбиелеу 
әдістерін ұйымдастыру қабілеті қарастырылады. Мәдениет  педагогика сияқты, тәрбиелік 
әрекетте тұлғаның мінезін, адамгершілік әрекетін жандандыру (қоғам жағынан мадақтау, 
мақұлдау)  ықпал  етіп,  өнегелілік  құндылықтарды  игеруге  бағдарлау,  “педагогикалық 
ынтымақтастық”  үдерісінде  оқу  мен  тәрбиені  қосақтау,  іскери  ойындарды  өткізіп, 
әлеуметтік  рөлдерге  үйрету,  адамгершілік  стереотиптерді,  мәдени  сценарийларды  білуге 
итермелеу.  
Үшіншіден,  мәдениет  өзін-өзі  реттейтін  ақпараттық  когнитивтік  макрокеңістік 
ретінде сипатталынады. Оның бір-бірімен тығыз байланыста келесі құрамалар болады: 1) 
ықпал  жасайтын,  басқаратын  мәдени  ақпаратты  жеткізетін  субъектілер  (әлеуметтік 
институттар, білім беру мекемелері, қоғам); 2) іс-әрекеттің тәсілдері – білім және мәдени 
құндылықтар;  3) тұлғаның (обьектінің) өзіндік менталды танымдық әрекеті, себебі  тұлға 
танымдық  іс-әрекетінде  мәдени-біліктілік  ақпаратты  қабылдайды,  баға  беріп,  сезінеді, 
рефлексия  арқылы  талдайды,  санасында  сақтап,  өзіндік  құндылықтар  мен  білімдерге 
өзгертеді.  
Төртіншіден,  тәрбиенің  жаңа  әдіс-тәсілдері  өңделінеді,  олар  қазіргі  ғылым  мен 
техниканың  жетістіктерімен  қатар  дәстүрлі  тәсілдерді  ескереді.  Oл  мынандай  жүйе 
ретінде  сипатталады:  1)  тәсілдемелер  (когнитивтік-антропологиялық,  функционалды, 
синергетикалық); 2) ұстанымдар (когнитивтік ұстаным, мәдениет негізінде тәрбие беруге 
бағытталғандық  ұстанымы,  тәрбиелей  отырып,  оқыту  ұстанымы,  саналылық  және 
белсенділік  ұстанымы  және  т.б),  әдістер  (өнегелілік  сезімін  қалыптастыру  әдісі; 
оқушылардың  өнегелілік  әрекетін  ұйымдастыру  және  өзін-өзі  ұстау  тәжірибесін 
қалыптастыру  әдістері,  өзін-өзі  басқару  және  бағалау  әдістері  және  т.б.).  Айтылғандар 
төмендегі қағидаларға негізделген: 
Когнитивтік-мәдени  қағида,  адамның  өнегелілік  әрекетінде  мәдени  білімнің 
қалыптастырылуы  барысында  оны  танып  білуін,  оның  нормативтік  және  өнегесіз  әрекет 
етуін  ұйғарады.  Бұл  жағдайда  мәдени  жасанды  белгілер  адамның  этникалық  өнегелілік 
әрекетін  түзету  құралы  ретінде  жұмсалады.  Бұл  жағдайда  когнитивтік-мәдени  қағидада 

 
 
127 
мәдениет элементтерін ментальды түрде ұйымдастыруға көбірек көңіл аударылады. Әрбір 
ұлттың қабылдау, ойлау, тәлім-тәрбиесі, эмоциялары әр түрлі болады деп ұйғарылады. 
Синергетикалық  қағида  мәдениет  тілінің  формалары  мен  білім  формалары  оқыту- 
тәрбиелеу  ортасында  синергетикалық  бірлікті  қалыптастыратындығын,  тарихи 
тұрақсыздыққа  ие  екендігін  көрсетеді:  жоғары  құндылықтар  ұрпақтан  ұрпаққа  беріле 
отырып,  дәстүрлі  стандарттар  тарихи  дамудың  әрбір  жаңа  сатысында  өзгеріп  отырады, 
бірыңғайлық болмысы жаңа пішін үйлесімінде, жеке тұлғалық өнегелілік санасында жаңа 
кескінде көрініс табады. Жаңа сана арқылы туындаған өзін-өзі ұйымдастырушы тұлға өз 
санасында  әркелкі  өнегелілік  білімдерін  сақтайды  (көне  және  жаңа,  нормативтік  мінез-
құлықтың дәстүрлері мен жаңа ұйғарымдары). 
Синергетикалық  қағида  келесі  ұстанымдарға  сүйенеді:  таным  жатқан  сананың 
субъективтілігі; 
толықтырушылық 
ұстанымы 
(қарама-қайшылықтардың 
толықтырылмалылық  тұжырымдамасы)  дамытуға  шешу  (диалектика)  жолымен  емес, 
қарама-қайшылықтардың  ерекшеліктерін  қамтитын  өзара  толықтырушылық  қағидаты 
арқылы  шығады;  оқу  және  тәрбиелеу  ақпараттарының  ашықтығы,  құндылықты  қарым-
қатынастарды  тәрбиелеу  барысында  ойлаудың  жаңа  стилі  –  бірізді  емес  ойлау 
қалыптасатындығы тұрығысында туындайтын бірізділік емес ұстанымы. 
Жеке тұлғаға бағытталған қағида жеке тұлғаның білім беру процесінің субъектісі, 
нәтижесі,  оның  тиімділігін  бағалау  критерийі  болған  кездегі  өзін-өзі  өзекті  етуін 
ұйғарады.  Тәрбиелеу  процесінде  жеке  тұлғаның  бастапқы  қабілеттіліктерін  ашу  және 
дамыту  білім  беру  процесіндегі  негізгі  ұстанымға  айналады.Бұл  қағида  мынандай 
ұстанымдарға  сүйенеді:  1)  әр  алуандылық  ұстанымы;  2)  күйзеліс  ақыл-парасатын 
синтездеу ұстанымы және оқушыларды танып білу процесіне баулитын әдістерді қолдану 
әрекеті,  бірлескен  әрекетті  және  әлемді  эмоционалды  түрде  тану;  3)  оқушыны  көбірек 
ұнататын  жұмыстарына  басымырақ  баулыды  бастау  [6].  Оқушы  бұл  жағдайда  өзін  өзі 
өзектендіруге, өзінің бастапқы қабілеттілітерін жетілдіруге ұмтылатын жеке тұлға ретінде 
көрініс  табады.  Ол  оған  қажетті  білімді,  ептілікті,  стратегияларды,  жаңа  әлеуметтік-
мәдени  тәжірибе  мен  білімді  қабылдауы  үшін  ашық  болады,  түрлі  жағдайларда  саналы 
түрде таңдау жасауға қабілетті, ондағы туындайтын мәселелерді шешуге бағытталған.  
Жеке  тұлғалық  қағида  жеке  тұлғаның  әлеуметтік  рөлдік  қарым-қатынастарға 
қосылатындығын  және  түрлі  әлеуметтік  «мен»  рөлінде  көрініс  табатындығын  зерттеуге 
көмектеседі 
(У. 
Джеймс), 
«мен-үлгісін» 
«жалпыланған 
басқаның» 
әсерінен 
қалыптастырады (Дж. Мид), өзін-өзі анықтайды, қоғамның мүшелерімен сәйкестенеді. 
Құзыреттілік  қағидасы  –  1)  сәтті  әлеуметтену  және  жеке  тұлғалық  дамуға  қажетті 
өмірге  арналған  білімді;  2)  ақпаратты  меңгеруге  емес,  негізгі  құзыреттерді,  өз 
қабілеттіліктерін дамыту негізінде ойлау және қызмет ету әдістері мен тәсілдерін игеруге; 
3) оқушының өзі білім берудің нәтижелеріне қол жеткізу процесін жоспарлау мүмкіндігін 
бағалауға;  бағытталған.  Бұл  қағида  қолайлылылық  жағдаяттарымен  мақсатты 
толарсақтауға  бағыттайды.  Боллон  процесінің  материалдарында,  сонымен  қатар 
В.И.Байденконың  [7]  еңбектерінде  «негізгі  құзыреттер»,  оның  құрылымы,  білімді 
бағыттаудан оны ұйымдастыруға көшуге мүмкіндік беретін құзыреттілік қағидаы туралы 
түсініктер  кеңейтіліп  көрсетіледі.  Оқытудың  бұл  қағидаы  білімді  тасымалдау  мен 
меңгеруге  бағытталған  пәндік  өсімпаздық  білім  беруге  қарсы.  Құзыреттілік  қағидасы 
пәндіктен жоғары нәтижелерді қалыптастыруға бағытталған. 
Психологиялық-педагогикалық  қағида  жеке  тұлғаға  бағытталған  оқытудың  жүзеге 
асырылуына көмектеседі. Бұл қағида жеке тұлғаның дамуы үшін жаңа білім беру ортасы 
қалыптастырылатын  оның  жеке  ерекшеліктерімен  байланысты.  Дербес  жеке  тұлғалық 
деңгейде  оқушының  жеке  ерекшеліктерінен,оған  ыңғайлы  білімді  меңгеру  және  білімді 
толықтыру  әдістерін  іздеп  табу  үшін  оның  алдыңғы  тәжірибесінің  жеке  тұлғалық 
ерекшеліктерінен  келіп  шығады.  Сондықтан  да  педагогикалық  жобалау  процесінде 
жобалық міндеттер жеке тұлғаны жаңа идеяларда қанағаттандыратындай етіп құрылады.  

 
 
128 
Пәнаралық  қағида  кешенділік  ұстанымына  негізделген,  мұнда  зерттеуге  басқа 
ғылымдардың  мәліметтері  тартылады.  Сонымен,  білім  беру  кеңістігінің  шеңберінде 
тәрбие  беруге  тәрбиелеудің  тек  психологиялық,  педагогикалық  әдістері  ғана  емес, 
тәрбиелік  әлеуеті  бар  (мінез-құлық  нормалары  мен  үлгілерін  қамтиды),  ауызша,  сөз 
жүзінде  емес,  символикалық,  мифологиялық  ақпараттарға  негізделген  нормалар  мен 
құндылықты  идеяларды  қамтитын  мәдениеттің,  этнографияның  жасандылықтары  (салт-
дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, жол-жоралар, рәсімдер) тартылады. 
Қорыта  келгенде,  ғылыми  және  технологиялық  мұқтаждықтармен  байланысты, 
ғылым  мен  практиканың  сұранысын  қанағаттандыруға  бағдарланған,  қазіргі  қоғамдағы 
жастардың  кейбіреулерінің  моральдық,  адамгершілік  ұстанымдарды  қоғамдағы  жаңа 
тиімді тәрбиелілік әдістерді қолдана отырып қалыптастыру қажет. Яғни адамгершілігі мол 
тұлғаны  тәрбиелеу  қоғамның  әлеуметтік  тапсырысы.  Мәдени  құндылықтарды  игеру 
арқылы өзінің адамгершілік әрекетін дамытатын рухани тұлғаның концепциясын жасауға 
арналған  жобалар  дайындап,  мәдениет  пен  тілдің  тәрбиелік  мүмкіншілігін  арттырып, 
олардың  тәрбиелік  қызметін  сипаттап,  өзіндік  әрекетін  ұйымдастыру  арқылы  өзінің 
танымдық  құндылықты  әрекетін  өңдейтін  тұлғаның  іс-әрекеті  де  зерттеу  қажеттігі 
туындап отыр.  
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР  
 
1.
 
Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика методология теория практика. – Алматы: 
Ғылым, 1998. – 317 с. 
2.
 
Баубекова Г.Д. Этнопедагогика. – Астана: Артprint ХХІ, 2009. – 192 с.  
3.
 
Ильина  Т.А.  Предмет  педагогики  и  методы  научно-педагогических  исследований.  – 
М., 1983. – С. 145.  
4.
 
Маркарян  Э.С.  Теория  культуры  и  современная  наука  «логико-методологический 
анализ). – М., 1983. - 284 с. 
5.
 
Келли  Д.  Когнитивная  теория  личности  //  Хьелл  Л.,  Зиглер  Д.  Теории  личности.  –
Спб.:Питер, 2007. – С. 120. 
6.
 
Основные  тенденции  развития  высшего  образования:  Глобальные  и  Болонские 
измерения  //Под  науч.ред.д.пед.наук  профессора  В.И.Байденко.  –  Астана: 
Исследовательский  центр  проблем  качества  подготовки  специалистов,  Независимое 
Казахстанское агентсво по обеспечению качества в образовании (НКАОКО). – 2010.-
352 с. 
7.
 
Байденко  В.И.  Компетенции:  к  освоению  компетентностного  подхода.  Лекция  в 
слайдах.  Авторская  версия.  –  М.:  Исследовательский  центр  проблем  качества 
подготовки специалистов, 2004. Userfiles/ 20100311083502.paf 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
В  данной  статье  рассматриваемые  научные  разработки  обусловлены  потребностью 
современного общества в действенных, эффективных средствах воспитания личности в условиях 
моральной  деградации  части  молодежи,  лишенной  нравственных  принципов.  Проблема 
рассмотрена  на  основе  культурно-когнитивного,  синергетического,  антропоцентрического, 
функционального, личностно-деятельностного подходов. 
 
RESUME 
This  article  considers  the  research  and  development  needs  of  modern  society  in  the  efficient, 
effective  means  of  educating  the  individual  in  terms  of  the  moral  degradation  of  the  youth,  devoid  of 
moral  principles.  The  problem  is  considered  on  the  basis  of  cultural-cognitive,  synergistic, 
anthropocentric, functional, personal and activity approaches. 

 
 
129 
УДК 378.1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
С.С. Сейтенова 
Актюбинский региональный 
государственный университет  
им. К. Жубанова, к.п.н., доцент  
 
С.Е. Досжанова 
Актюбинский региональный 
государственный университет  
им. К. Жубанова, к.п.н., доцент  
 
Воспитание 
толерантной 
личности будущего 
специалиста  
как социально-
педагогическое 
явление  
 
Аннотация  
Обучение  толерантности  -  это  совершенно 
особый  предмет,  который  выходит  за  рамки 
традиционно  изучаемых  в  высших  учебных 
заведениях  курсов.  Высокая  степень  толерант-
ности  способствует  развитию  уважительного 
отношения  к  личности,  ее  достоинствам,  которые 
ассоциируются с практическим гуманизмом. 
Ключевые  слова:  толерантность,  культурной, 
национальной,  этнической,  религиозной,  социаль-
ной 
среды, 
дивергентность, 
мобильность, 
способность. 
 
 
Стабильность  развития  общества,  уровень 
его  цивилизации  напрямую  зависит  от  создания  и 
успешной 
реализации 
новой 
парадигмы 
воспитания. 
Это 
парадигма 
культурно 
– 
исторического  и  личностно-смыслового  формиро-
вания личности. 
Культурное  наследие,  его  популяризация  и 
изучение,  широкое  использование  фундамен-
тальных социально-гуманитарных наук Казахстана 
в  образовательном  пространстве  и  воспитании 
современной 
молодежи 
станет 
гарантом 
формирования  такого  поколения  специалистов, 
которые 
будут 
иметь 
высокий 
уровень 
национального 
самосознания, 
личностно-
профессиональных 
качеств, 
обладающих 
общечеловеческими ценностями.  
Формирование  общества  с  высоким  уровнем 
гражданского  участия и социальной сплоченности 
возможно 
при 
условии, 
если 
важнейшим 
приоритетным  направлением  государственной 
политики 
в 
области 
образования 
станет 
воспитание  социально  ответственной  личности, 
обладающей чувством  патриотизма и осознающей 
свою 
роль 
в 
обеспечении 
устойчивого 
экономического 
развития 
и 
стабильности 
казахстанского общества [1]. 
Сегодняшний  студент  –  это  уникальная, 
целостная  личность,  развивающаяся  и  самореа-
лизующаяся  в  процессе  личностно-профессио-
нального  формирования.  К  общечеловеческим 
ценностям  сейчас  относятся  информация,  образо-
вание  и  самовоспитание,  через  взаимосвязь 
которых подрастающая молодежь сможет успешно 
принимать  самостоятельные  активные  жизненные 
решения  в  современных  сложных  социальных 
условиях. 
Отсюда, 
воспитание 
становится 
приоритетом современного образования. 
 

 
 
130 
Обновление процесса воспитания нового поколения граждан, как в содержательном, 
так  и  в  операциональном  аспекте  позволит  молодежи  через  развитие  собственных 
потенциальных  возможностей,  сосуществуя  в  коллективе,  с  коллективом  и  общаясь  с 
другими лицами, решать личные и социально-общественные проблемы. 
Педагогические  и  социально-психологические  исследования  последних  лет, 
очерчивающие все основные уровни и диапазоны личностных ориентаций подрастающей 
молодежи,  выявляют  необходимость  формирования  у  них  готовности  к  выполнению 
общественных  обязанностей  и  использованию  своих  гражданских  прав.  Только 
обладающий  развитым  самосознанием  человек,  имеющий  высокую  способность  к 
саморефлексии,  усвоивший общественные законы, проявляет  гражданское чувство долга 
и ответственности. Особенно важна проблема эффективности межличностного общения в 
контексте осознания и осуществления своих прав и обязанностей. Важно создавать такие 
условия  воспитания  молодежи,  которые  способствовали  бы  формированию  у  них 
осознанной позиции гражданина своего Отечества [2]. 
Проблема  заключается  в  том,  каким  образом  содержательно  и  методически 
повысить  эффективность  воспитания  личности  молодого  человека,  содействовать 
усвоению  им  законов  социального  пространства  и  необходимости  нормативного 
поведения,  развить  саморефлексию,  тем  самым  реализуя  его  личностный  потенциал  в 
соответствии с достижением общественно-полезных целей. 
Обучение  в  высшем  учебном  заведении  -  это  не  только  процесс  усвоения  знаний, 
умений и навыков, необходимых для овладения будущей профессией, но и формирование 
гражданской позиции молодого специалиста. 
Обучение  правам  человека  и  воспитание  толерантности,  как  составным  частям 
гражданского  образования  -  процесс  взаимосвязанный,  т.к.  толерантность  -  это  особая 
ценность  прав  человека,  она  утверждает  уважение  к  чужому  мнению,  к  различным 
формам самовыражения и проявления человеческой индивидуальности [3]. 
Толерантность  вытекает  из  факта  уважения  прав  других  людей.  Она  вырастает  из 
убеждения,  что  все  свободны  иметь  собственное  мнение,  веру,  свободны  от 
предрассудков,  каждый  вправе  критиковать мысли  и  действия  других  людей  и  власти, а 
также внимательно прислушиваться к критике. Она неразрывна с признанием за каждым 
права  на  творчество,  на  культурную  самобытность,  свободный  выбор  нравственности,  с 
правом иметь индивидуальный облик, вести собственный образ жизни.
 
 
В  психологии  понятие  «толерантность»  трактуется,  как  свойство  личности 
непредвзято  оценивать  людей,  события,  явления,  обладающие  различными,  в  том  числе, 
противоречивыми  чертами;  характеризуется  способностью  отмечать  одновременно  и 
положительные,  и  отрицательные  черты,  соотнося  собственные  взгляды  со  всей 
имеющейся  информацией,  не  отдавая  предпочтения  в  конечной  оценке  собственному 
отношению.  
Толерантность  –  признак  культуры  ума  человека,  выражается  в  уважении  к  чужим 
мнениям и убеждениям. Как сложная способность личности, толерантность формируется 
и развивается на протяжении многих лет под влиянием ближайшего окружения человека, 
социальных  условий,  сложившейся  социальной  ситуации,  традиций.  Все  люди  должны 
быть терпимы друг к другу, независимо от пола, расы, возраста, политических убеждений 
и сексуальной ориентации. 
Толерантность  –  стремление  к  установлению  и  поддержанию  позитивного 
взаимодействия с людьми, которые отличаются от нас по тем или иным признакам или не 
придерживаются  общепринятых  суждений.  Толерантность  проявляется  в  активной 
нравственной  позиции  и  установке  на  диалог  и  взаимопонимание  с  представителями 
другой  культурной,  национальной,  этнической,  религиозной  или  социальной  среды;  в 
способности  к  налаживанию  таких  отношений,  которые  не  причиняют  вред  другим 

 
 
131 
индивидам  при  реализации  собственных  свобод;  понимание  и  принятие  многообразия 
индивидуальности других людей как самодостаточных и самоценных. 
По  результатам  современных  исследований  было  установлено,  что  межличностная 
толерантность  как  целостный  социально-психологический  феномен  в  ее  конкретных 
проявлениях имеет существенные позитивные связи со статусными позициями студентов, 
выступающих  в  качестве  значимых  других  в  процессе  группового  взаимодействия.  Чем 
выше выраженность позитивных составляющих межличностной толерантности, тем выше 
статус студента в группе как значимого другого. 
В  качестве  основных  психологических  критериев  и  показателей  толерантности 
выделяют: 
- социальную активность – готовность к взаимодействию в различных социальных и 
межэтнических  ситуациях  с  целью  достижения  поставленных  целей  и  выстраивания 
конструктивных отношений в обществе; 
- дивергентность поведения – способность нестандартно решать обычные проблемы, 
задачи; 
- мобильность – способность к быстрой смене стратегии и тактики; 
-  эмпатию  –  способ  понимания  другого  человека,  основанный  не  на  осмыслении 
проблем другого человека, а на стремлении эмоционально откликнуться на его проблему; 
-  устойчивость  личности  –  сформированность  социально-нравственных  мотивов 
поведения личности в процессе взаимодействия с людьми иных этнических и социальных 
общностей. 
Толерантность  понимается  как  уважение  и  правильное  понимание  богатого 
многообразия культур нашего мира, наших форм самовыражения и способов проявления 
человеческой  индивидуальности.  Ей  способствуют  знания,  открытость,  общение  и 
свобода мысли, совести, убеждений. Процесс воспитания толерантности предполагает от 
одной  или  обеих  сторон  способность  пойти  на  компромисс  и  сохранить  при  этом 
уважение  друг  к  другу.  Что,  безусловно,  не  означает  безразличного,  попустительского 
отношения к антигуманным, противоправным проявлениям в поведении, поступках того 
или иного участника диалога независимо от его этнической принадлежности.  
Одним  из  главных  социальных  институтов,  способствующих  формированию 
толерантной личности в современном обществе, является образование. Толерантность как 
личностная  черта  не  присуща  человеку  изначально  и  может  никогда  не  проявиться,  не 
будучи  специально  воспитанной,  сформированной.  Социально-педагогическая  цель 
формирования  толерантности  направлена  на  развитие  признания  иной  точки  зрения, 
многообразия  культурных  отличий,  в  рамках  универсальных  прав  и  свобод  личности,  и 
при  этом  обеспечить  развитие  независимого  мышления,  критического  осмысления  и 
выработки суждений, основанных на моральных ценностях [4]. 
Воспитание  толерантной  личности  будущего  специалиста  становится  одним  из 
приоритетных направлений в социально-педагогической работе. 
Воспитание  как  процесс  взаимодействия,  а  не  воздействия  сопряжен  с 
толерантностью - с терпением и терпимостью. Это обучение таким способам поведения и 
реагирования,  которые  не  наносят  вреда  другой  личности,  учитывая  ее  особенности  и 
жизненные позиции. 
Воспитание  толерантных  качеств  личности  -  это  целенаправленная  организация 
позитивного  опыта  толерантности,  в  том  числе  создание  условий,  требующих 
взаимодействия  с  другими,  «не  такими  как  мы».  В  качестве  основных  факторов  такого 
воспитания предстают просвещение и обучение. Просвещение предполагает знакомство с 
многообразием  и  своеобразием  этнических  культур  тех,  кто  проживает  рядом  с  нами. 
Обучение толерантности - это развитие навыков толерантного поведения и, прежде всего, 
развитие  у  молодых  людей  способности  увидеть  конфликт,  определить  его  причины  и 
пути его решения.  

 
 
132 
В основе процесса воспитания заложена идея добровольно, осознанно выбираемого 
отношения  к  поведению  и  поступкам  другого,  т.е.  толерантность.  В  этом  случае 
толерантность  предполагает  терпение  более  сильного,  опытного  (воспитателя)  к  более 
слабому (воспитаннику), что включает умение управлять своим собственным поведением 
и обучение воспитанника с помощью «образа» или «образца своего поведения». 
Воспитание молодежи должно быть направлено на становление гуманной личности 
с  присущим  для  нее  сочетанием  выраженной  индивидуальности  с  толерантной 
направленностью,  характеризующейся  осознанием  своего  гражданского  долга, 
трудолюбием,  ответственностью,  профессиональной  и  гуманитарной  культурой,  а  также 
культурой взаимодействия с окружающими людьми.  
Все  вышесказанное  подводит  к  мысли  о  необходимости  создания  в  структуре 
высших  учебных  заведений  самостоятельного  воспитательного  подразделения  со 
следующими функциями: 
1. Научно-методическая функция направлена на:  
-  комплексное  нормативно-технологическое  обеспечение  воспитательного  процесса 
путем  целенаправленной  работы  по  созданию  нормативной  базы,  а  также  банка 
технологий  воспитательной  работы,  их  систематизации  и  внедрения  в  высшие  учебные 
заведения;  
-  научную  разработку  программ  социологической  и  психологической  диагностики, 
позволяющих  квалифицировано  осуществлять  мониторинг  личностного  состояния 
студенческой молодежи и социокультурной среды ее взаимодействия;  
-  разработку  критериев  эффективности  воспитательной  работы  вуза  как 
разновидности образовательных стандартов, направленных на реальную оценку состояния 
воспитательной  работы  в  конкретном  вузе  и  сравнительный  анализ  ее  эффективности  в 
пределах республики.  
2. Учебная функция: 
-  разработка  учебно-планирующей  документации  по  воспитательным  аспектам 
психолого-педагогической  переподготовки  и  повышения  квалификации  педагогических 
работников  высшей  школы,  а  также  непосредственно  участвовать  в  их  организации  и 
проведении.  
3. Информационная функция: 
-  пропаганда  концептуальных  идей,  актуальных  направлений  и  технологий 
воспитательной  работы  со  студентами  путем  проведения  конференций,  семинаров, 
круглых столов, а также рецензирования и подготовки к печати публикаций по проблемам 
воспитания в высшей школе.  
Исходя  из  этого,  возникает  необходимость  выделения  воспитательной  работы  в 
самостоятельное 
направление 
образовательной 
деятельности 
высшей 
школы, 
предусматривающее  ее  целенаправленное  научно-методическое  и  нормативно-
технологическое обеспечение.  
Для 
правильного 
определения 
стратегии 
воспитательного 
воздействия 
педагогические  работники  вуза  должны  четко  представлять  спектр  тех  актуальных 
проблем, которые имеют место в студенческой среде. 
Проблема  эмоционально-психологического  состояния  студенчества  представляется 
исключительно актуальной и должна стать предметом специального научного изучения, а 
также  диктует  назревшую  потребность  в  создании  в  вузах  службы  социально-
психологической помощи. 
Повышение авторитета куратора, их психолого-педагогической подготовки с целью 
их влияния на личностное становление студенческой молодежи должно быть отнесено к 
числу важных задач воспитательной работы вуза. 
Формирование  гражданской  позиции  должно  происходить  в  процессе  овладения 
основными  дисциплинами  учебного  плана,  а  также  реализовываться  в  ходе  внеучебной 

 
 
133 
деятельности  студентов.  Важно  определить  не  только  содержание,  но  и  форму  подачи 
информации,  так  как  старая  система  аргументации  в  пользу  «дружбы  народов»  уже  не 
работает. 
В  современной  социально-педагогической  науке  и  практике  имеется  богатый 
арсенал  интерактивных  подходов  в  воспитательной  работе,  которые  помогают 
пробуждать  интерес  к  новому  через  «погружение»  в  ситуацию,  эмоциональное 
сопереживание  происходящему.  Это  и  творческие  задания,  и  работа  в  малых  группах, 
обучающие  игры,  использование  общественных  ресурсов  (приглашение  специалистов, 
экскурсии),  социальные  проекты,  в  том  числе  соревнования,  спектакли,  выставки, 
представления, 
концерты, 
мультимедийные 
презентации, 
пресс-конференции, 
дискуссионные клубы и т.д.  
Обучение  толерантности  -  это  совершенно  особый  предмет,  который  выходит  за 
рамки  традиционно  изучаемых  в  высших  учебных  заведениях  курсов.  Высокая  степень 
толерантности воплотит идеалы реального уважения личности, имеющихся ее достоинств 
и будет ассоциироваться с практическим гуманизмом [5]. 
Проблема  воспитания  толерантности  должна  объединить  людей  разных,  прежде 
всего,  специалистов  разных  направлений  и  уровней  -  психологов,  педагогов, 
воспитателей,  руководителей,  лидеров  и  рядовых  специалистов,  а  также  представителей 
разных возрастных групп (детей и подростков, взрослых и молодежь). Анализ феномена 
толерантности  позволяет  сделать  вывод  о  возрастающей  его  роли  как  фактора 
гармоничного развития социума и требует дальнейшего исследования с целью выявления 
наиболее эффективных механизмов ее формирования. 
Таким  образом,  задача  формирования  социальной  компетентности  и  гражданской 
позиции  современного  специалиста,  формирования  ценностного  отношения  к  себе, 
другим и человечеству крайне актуальна, но вместе с тем и трудна. Причем, как и любая 
воспитательная задача, она может быть реализована только при активном эмоциональном 
включении обучаемых в образовательный процесс и  создании нового типа развивающей 
среды, способствующей личностному росту;  развитию социальных навыков поведения и 
установок  на  самостоятельное  решение  социальных  проблемных  ситуаций.  А  этого 
возможно  достигнуть  лишь  через  систему  специально  организованных  условий  и 
деятельности  людей,  способствующих  формированию  жизненных  ценностей  и 
ориентиров студенческой молодежи. 
 

жүктеу/скачать 2,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: