Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
240 
ӘОЖ 82. 512.122:316 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.А. Мұсабекова 
Л.Н.Гумилев атындағы  
Еуразия ұлттық университеті,  
ф.ғ.к., доцент 
 
Қазақ ауыз 
әдебиетіндегі 
әлеуметтік сарын 
 
Аннотация 
Мақала  өмірдің  ір  кезеңіндегі  халық 
тұрмысының  әлеуметтік  жайы  және  оның  қазақ 
халқының  ауыз  әдебиетіндегі  көрінісі  жайлы 
жазылған. 
Кедейлікте 
өмір 
сүрген, 
асыраушысынан  айырылған  отбасылардың  жай-
күйі  суреттеле  келіп,  автор  ата-анасыз  қалған 
жетім  балалардың  аянышты  тағдыры  мен 
қиындықтан 
шығу 
жолдарының 
ауыз 
әдебиетінде  қалай  көрініс  алғанына  тоқталады. 
Қазақ  ертегілерінен,  эпостық  жырлардан,  мақал-
мәтелдерден нақты мысалдар келтіреді. 
Түйін  сөздер:  тұрмыс-тіршілік,  мүсәпір 
өмір,  тағдыр,  тапқырлық,  қайырымды  іс, 
еркіндікті аңсау. 
 
 
Әдеби шығармаларда өмірдің әр кезеңіндегі 
халық  тұрмысы  мен  олардың  күнкөріс  жайы 
басты  тақырып  болып  көтеріліп  отырған. 
Кедейлік  пен  жоқшылық,  асыраушысынан 
айырылған  отбасының  өлместің  күнін  көрген 
мүсәпір 
өмірі, 
ата-анасыз 
жетім 
қалған 
балалардың  малайлықта,  жалшылықта  кешкен 
аянышты  күндері  мен  олардың  қилы-қилы 
тағдыры  әсіресе  ауыз  әдебиетінде  айқын 
суреттеледі.  Өткен  ғасырлардан  біздің  кезімізге 
жеткен  ертегілерден,  аңыз-әңгімелерден,  салт 
өлеңдері  мен  батырлар  жырларынан,  кейінгі 
көркем 
әдеби 
шығармалардан 
әлеуметтік 
жағынан  қорғалмаған  жандардың  тағдыры  мен 
әлеуметтік  шарасыздықты  көреміз.  Халық 
шығармаларының 
құндылығын, 
оларда 
көтерілген 
мәселенің 
өзектілігін 
әрдайым 
мойындаймыз.  
Фольклорлық  шығармалардың  қайсысын 
алмайық, 
ата-бабаларымыздың 
наным-
сенімдерінен,  тарихынан,  тұрмыс-тіршілігінен 
жан-жақты 
мағлұмат 
береді. 
Қазақ 
фольклористикасының  атасы  саналатын  Шоқан 
Уәлихановтың әдеби-ғылыми пікірлері фольклор 
шығармалары  туралы  айтылған.  Ол  кезде 
қазақтың жазба әдебиеті туа қойған жоқ болатын. 
Ғалым  өзінің  «Абылай»  деген  мақаласында 
қазақтың  батырлық  жырлары  ХVІІІ  ғасырда 
туып, халық санасымен жасалған деген мағлұмат 
береді  [1,  25].  Қазақтың  тұңғыш  ағартушы  – 
педагогі,  жазушы  Ы.Алтынсарин  өзінің  «Қазақ 
хрестоматиясы» 
кітабына 
«Қобыланды» 
жырынан 
үзінді, 
бірнеше 
қиял-ғажайып 
ертегілер, мақал-мәтелдер енгізді.  Қазақтың ұлы 

 
241 
ақыны  Абай  Құнанбаев  көптеген  этнографиялық  материалдар  жинаған,  орыс,  батыс, 
шығыс,  кавказ  халықтарының  батыр  ұл-қыздарының  ерлік  істерін  дәріптейтін  аңыз-
әңгімелерді өзі сүйіп оқып қана қоймай, шәкірттеріне де айтып беріп отырған. Солардың 
мазмұнына  байланыстыра,  «Қисса  Жүсіп»,  «Дағыстан»,  «Медғат-Қасым»,  «Дубровский» 
поэмаларын  жазған.  Бұл  ұлы  ақынның  халық  шығармаларына  деген  ынта-ықыласы, 
оларды жастар тәрбиесіне пайдалану мақсатын көздегені.  
Ал қазақтың ауыз әдебиеті шығармаларында шілдеханадан бастап рулар арасындағы 
дау-дамайларға дейін, бесік жырынан бастап жоқтауға дейін, аңыз-әңгімелерден қоғамдық 
ой-пікірлерге  дейінгінің  бәрі  де  жырланады.  Сол  сияқты,  біз  зерттеп  отырған  халықтың 
әлеуметтік жайы мәселесі  - қамқорынан айрылған панасыз адамдардың тұрмыс-тіршілігі 
мен  арман-зары  да  халық  арасында  ауызша  тараған  ертегілер  мен  мақал-мәтелдердің, 
жырлардың басты тақырыбына айналып отырды.  
Халықтың  жазу  өнері  болмаған  өте  ерте  заманда  ел  арасында  ауызша  тараған 
ертегілер  ХІХ  ғасырдың  басынан-ақ  ғалымдардың  назарын  аудара  бастаған.  Жоғарыда 
айтып өткеніміздей, ертегілер жайлы қалам тартып оларды жинау, зерттеу жұмыстарымен 
айналысуды бастаған Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, В.В.Радловтар болса, бертін келе қазақ 
ертегілеріне  М.Әуезов,  Қ.Жұмалиев,  Е.Ысмайылов,  М.Ғабдуллин,  Б.Кенжебаев, 
Х.Сүйіншәлиев,  С.Садырбаев,  С.Қасқабасовтар  терең  зерттеулер  жасады.  Қазақ 
ертегілерінің  керемет  үлгілеріне  фольклортанушы  ғалымдар  үнемі  қызығушылық 
танытып,  жинастырумен  болды.  М.Ғабдуллин  ертегілерді  «көбінесе  қара  сөз  ретінде 
айтылатындықтан, оны халықтың ерте заманда шығарған көркем әңгімесі деп қараймыз» 
деген [2, 91].  
Біз зерттеп отырған фольклордағы  жетімдер жайлы ертегілер тақырыптық жағынан 
арнайы  жіктеліп,  дараланған  емес.  Тек  қазақтың  күлдіргі  ертегілері  тобына  Тазша  бала 
жайлы ертегілер («Айлалы тазша», «Қырық өтірік») жатқызылады. Біз, оқиғасының өмірге 
жанасымды әрі шынайылығы жағынан жетімдер жайлы ертегілерді тұрмыс-салт ертегілері 
тобына жатқызып, ондағы басты кейіпкер болып келетін жетім баланың бейнесін талдап 
көрсетуді жөн көрдік.  
Жетімдер  жайлы  қазақ  ертегілерінің  топтамасында  да  тағдырдың  жазуымен  әке-
шешеден немесе ата-анасының біреуінен айырылған жетім балалардың тағдыры, олардың 
тапқырлығы,  айла-амалының  көптігі  сөз  болады.  Олар  ешкімге  зиян  келтірмейді, 
керісінше,  олардың  ойлайтыны  –  қарапайым,  еңбек  адамдарының  тұрмысын  жеңілдету, 
қайырымды іс жасау, олардың байларға, зәлімдерге кеткен кегін қайтаруға көмек көрсету.  
«Тазша бала»  ертегісінде жетім қалған тазша бала базарда мұңайып отырған шалға 
бала болып, түрлі амал-айлалармен оған көмек көрсетіп отырады. Шал алдымен баланы әр 
түрлі іске жұмсап, қолынан іс келер-келмесін сынайды.  
-
 
Анау  көрінген  ағаштың  басында  ақсары  деген  құстың  ұясы  бар,  сол  ұяда  құстың 
жұмыртқасы  бар.  Сен  барып,  құсқа  білдірмей,  астынан  бір  жұмыртқасын  алып  келші,  - 
дейді.  Тазша  жүгіріп  барып,  ағаштың  бұтақтарын  сылдыратпастан  басына  шығады  да, 
құсқа білдірместен бір жұмыртқасын алып келіп, шал әкесіне береді.  
Сонда шал: 
-
 
Енді жұмыртқаны апарып, құсқа білдірместен ұясына қайтадан салып келе қойшы, 
- дейді.  
Тазша  апарып,  құсқа  білдірместен,  жұмыртқаны  ұяға  салып  қояды.  Баланың  тіл 
алыш әрі епті екеніне көзі жеткен соң, шал оған:  
-  Анау  көрінген  үйде  өздері  бай  және  өлгенше  сараң  бір  шал  мен  кемпір  бар. 
Үйіндегі  мол  тамақтан  өздері  де  жарып  жемейді,  кісіге  де  нәр  татырмайды  және  түнде 
жатқанда  қаптағы  құртын  басына  жастанып,  қарындағы  сары  майын  қойнына  алып 
жатады.  Солардың  жұмысын  табаным  тесіліп,  талай  істесем  де  жарытып  ақы  бермеді, 
ауыз толарлық тамақ та бермеді. Сонда көп ақым кетіп барады. Мені әке десең, сол кеткен 
ақым үшін сол қу, сараң шалдың қойнына тығып жатқан сары майын алып келші , - дейді. 

 
242 
Тазша бала әкесінің бұл айтқанын да орындап, сараң байға кеткен кегін қайтарады. Сараң 
байдың ас-ауқатынан әкеліп беріп, оны асырайды.  
Жарлы-жақыбайларға салықты көптеп салып, әбден мезі еткен ханның «өз алтынын 
өзіне  берудің»  амалын  қарастырады.  Ханның  қазынасына  кіріп,  құмырадағы  ділдасын 
алып  кетеді.  Хан  тазшаны  ұстап  алуға  қанша  әрекет  жасаса  да,  қу  бала  оның  жоспарын 
біліп  алып,  құтылып  кетіп  отырады.  Ең  соңында  келіншек  болып  киініп,  ханды  дарға 
асуға дейін барады. Өлі мен тірінің арасында жатқан ханды емші-домшылар әзер дегенде 
тірілтіп алады. Көрші елдің ханының мазағына ұшыраған хан:  «Барлық кінәсін кешірем, 
тек сол ханды пенде қылып менің алдыма әкелсін!» деп хабарлайды. Мұны естіген тазша 
темірден  бітеу  арба  соқтырып,  өзі  көрімдей  болып  киініп,  шаһар  халқына  «залым 
хандарыңды өз қолдарыңмен арбаға салып бермесеңдер, шаһарыңның кірпішін тас-талқан 
етіп  қиратып,  топырақ  қылам!»  деп  айбат  көрсетеді.  Өз  жайларын  ойлаған  халық 
жабылып,  хандарын  байлап-матап,  тазшаның  арбасына  салып  береді.  Хан  айтқанын  екі 
етпеген тазшаның бар кінәсін кешіріп қана қоймай, қызын беріп, күйеу әрі ақылгөй етіп 
ұстапты. Ертегідегі тазша бала нағыз кедей, тек ақылы мен айласысының арқасында сол 
тақыр  кедейліктен  құтылып,  асқан  дәулетке  ғана  емес,  халықтың,  ханның  құрметіне 
бөленеді [3, 8].  
Осындай  халық  арасынан  шыққан  ақылды,  айлалы  ғана  емес,  батыл,  өжет  жетім 
балалар жайлы ертегілерде жетімдер өмірден сабақ алып пісіп-жетілген, қиындыққа әбден 
шыныққан балалар болып суреттеледі. Олар қандай қиын жағдайдан болмасын құтылып 
кетудің  амал-айласын  табады,  небір  қиын  сындардан  мүдірмей  өтіп  кетеді.  Тіпті, 
керісінше,  өзіне  қиындық  келтірген  адамдарды  мазақ  етіп,  халық  алдында  күлкіге 
ұшыратады.  Олар,  кейде,  жоғарыдағы  ертегіде  айтылғандай,  баласызға  бала  болып, 
жалғызбасты адамдарға қамқорлық жасайды, оларды арманына жеткізеді.  
Күлдіргі  сарындағы  жетім  бала  жайлы  ертегінің  ең  көрнектісі  –  «Тазша  баланың 
қырық  өтірігі».  «Кімде-кім  мүдірместен  қырық  ауыз  өтірік  айтса,  сол  адамға  қызымды 
берем, ал  уәдесін орындай алмай, мүдіретін болса, басын алам» деген ханның бұйрығын 
естіп,  өз  «өнерін»  көрсетуге  келген  тазша,  жетім  баланың  өнері  халықты  да,  ханды  да 
қайран  қалдырады.  Ол  анасының  құрсағында  жатып,  тумаған  ту  биенің  жылқысын 
бағады,  оның  бәйтерегінің  басына  таңертең  ұшқан  құс  кешке  жетіп  қонады,  құдығының 
түбіне таңертең тастаған тас кешке әрең жетеді.  
Тазшаның қырық өтірігі – ол баланың ғана тапқырлығы емес, халық ішінде осындай 
сөзге шешен, ойға жүйрік өнер адамдарының көп болғандығының дәлелі. Халық осындай 
өз  өнерінің  жаухарын  әке-шешенің  қызығын  көрмеген,  жарып  тамақ  ішпеген,  иығы 
жылтырап  киім  кимеген  жоқшылық  зарын  тартқан  жетім  баланың  аузына  салып, 
солардың өнерін асқақтатып, ел алдындағы мерейін асырған. Қара түгілі ханды да басын 
июге,  мойындауға,  тіпті  ең  сүйікті  перзенті  –  қызын  да  жетім,  тазша  балаға  әйелдікке 
беруге мәжбүр еткен.  
«Үш жетім»  ертегісінің оқиғасы сәл басқаша өрбиді. Халықта  «Өнерлі өрге жүзер» 
деген  мақалдың  бары  белгілі.  Бұл  ертегі  үш  бірдей  жетім  баланың  жалғыз  ұлы  өліп, 
қайғыға батқан патшаның жалғыз ұлының күйігінен далаға шықпай жатып алғанын естіп, 
оның  көңілін  сұрай  баруынан  басталады.  Патша  елді  басқарудан  қалған  соң,  бейберекет 
тіршілік орнап, халық күйзеле бастайды. Мұны көрген бір тігерге тұяғы жоқ үш жетімек 
бала  игі  ниетпен  патшаның  көңілін  сұрамақ  болады.  Халық  оларға  «Сендерден  зорлар 
барғанда  тұрмаған  патша  сендерге  тұра  қояр  дейсіңдер  ме?»  деп,  олардың  бетін 
қайтарады.  Үшеуі  өздерінің  ниеттерінің  адалдығын  жеткізе  алмағандарына  ренжіп, 
жылап-сықтап, үйлеріне қайтады. Тағы бірнеше күннен соң олар пашаның сарайына тағы 
келеді. Балалар кетпей тұрып алған соң, қарауыл патшаға барып, болған жайды баян етеді. 
Патша балаларды алдырып, жөн сұрайды. Сонда балалар:  

 
243 
-
 
Мынау  бір  жерге  алтын  қойып  кетіпті.  Оны  мынау  қойған  жерден  алып  кетіпті. 
Осы алтын қойған баланікі ме, жоқ болмаса, қойған жерден алған баланікі ме, міне, осы 
таласымыз, - дейді.  
Патша:  
-
 
Әрине, қойған баланікі, - дейді.  
Бала тұрып:  
-
 
Сонда алтын қойғандікі болды ма? – дейді.  
-
 
Иә, - дейді патша.  
-
 
Ендеше, құдай баланы осы дүниеге қойды, яғни жаратты, оны сіз алдыңыз. Бірақ ол 
алған сіздікі емес, қойған құдайдікі ғой. Не үшін қапа болып төсектен тұрмай жатырсыз? - 
деп  көңіл  айтыпты  бұл  үшеуі.  Онан  соң  патша  орнынан  тұрып  есін  жинап,  қайтадан 
халқын  басқарыпты  дейді.  Патша  уәзірлерін  шақырып,  оларды  уәзірлердің  қатарынан 
босатып,  бұлардың  орнына  үш  жетім  баланы  ақылды,  білгір,  зеректігі  үшін  уәзірлік 
қатарына енгізіпті.  
«Ермек»  атты  ертегінің  бас  кейіпкері  Ермек  болғанмен,  ондағы  оқиғалар  желісі 
баланың  бір  шалдан  мың  ділдаға  сатып  алып,  шешесіне  жіберген  сандығының  ішінен 
шыққан  қыздың  төңірегінде  өрбиді.  Бұл  сұлу  қыз  өте  өнерлі  болып  шығады:  күнде 
кемпірге  базардан  бояу  алдырып,  өзінің  суретін  салатын  болады.  Қыз  салған  суретті 
кемпір  күн  сайын  базарға  апарып  сатып  отырады  да,  соның  арқасында  әбден  байып, 
бірнеше  қабат  тас  үй  салдырып,  салтанаты  артады...  Ертегіде  қиял-ғажайып  ертегінің 
элементтері бар, олар – сандықтан шыққан құс пен дәулет құсының тазша баланың басына 
қона беруі. Қалған оқиғаның бәрі шынайы.  
Біз  жоғарыда  талдап  өткен  жетімдер  жайлы  ертегілерде  өмір  шындығымен  қатар, 
халықтың  таршылық, жоқшылық,  азап  өмір  кешіп  жатқан  жетім  балаларға  да  жақсылық 
заманды аңсауы және оның болатынына деген сенімі көрінеді.  
Ел арасына кең тараған ауыз әдебиеті үлгілерінің үлкен бір саласы – батырлар жыры. 
Батырлар туралы жыр-дастандар - халық арасына ауызша тараған көркем туындылар.
 
Біз 
зерттеп  отырған  жетімдік  пен  жетімдер  мәселесі  осы  «Алпамыс  батыр»  жырында  да
 
кездеседі.  Расында  Жәдігер  жетім  емес,  бірақ  оның  әкесі  Алпамыс  қайтар-қайтпасы 
неғайбыл  жорыққа,  ал  анасы  Ұлтан  құлдың  құрсауында  отырған  соң,  ол  шын  мәнінде 
нағыз қорғансыз, панасыз жетімге айналады.  
Жырдың идеялық мазмұнына келетін болсақ, «Сасық бай Қарабай мен кедей Қодар 
ескі  қоғамның  өмір  шындығын,  қуатын  көрсетсе,  бай  қызы  Баян  мен  жетім  Қозы  сол 
заманғы адам арманын суреттейді». – деп жазады Ә.Қоңыратбаев [4, 202].  
Жыр  аң  аулау  кезінде  кездесіп,  танысқан  Қарабай  мен  Сарыбайдың  адлдымен 
қияметтік  дос,  кейін  тумаған  балаларын  атастырып,  төс  қағыстырып  құда  болуынан 
басталады.  
Алайда  екеуінің  бұл  арманы  орындалмайды.  Сарыбай  жапан  дүзде  маралдың  киесі 
тиіп,  қаза  болады.  Бірақ  өлер  алдында  «Әйелім  қыз  туса,  сенің  ұлыңа  беремін»  деген 
уәдесін алады. Алайда Қарабай бұл сөзінде тұрмайды. Қарабайдың «Сарыбай болса - өлді, 
енді  оның  шақалақ  баласы  қашан  өсіп,  ана  мал-жанға  ие  болар  дейсің?  Ол  өскенше, 
ханның  ана  байлығының  тоз-тозы  шығып  бітеді  ғой!»  -  деген  қараниет  ойы  айтпаса  да 
түсінікті  жай  еді.  Осылайша,  өмірге  жаңа  келген  нәрестенің  маңдайына  тумай  жатып 
жетімдіктің  таңбасы  басылғаны  белгілі.  «Қозы  Көрпеш  пен  Баян  сұлу»  жырының 
тақырыбының әлеуметтік сарыны да осы: жетім баланың өз бақыты үшін күресіп, ақыры, 
жөргекте  атастырған,  кейіннен  өзі  құлай  сүйген  жарын  кездестіріп,  аз  күн  болса  да 
бақытты дәурен кешуі.  
Қозы өзінің алға қойған мақсатына жету жолында ешқандай қиындықтан қорықпай, 
алдында  тұрған  бөгеттерді  жеңіп  өтіп  отырады.  Қозы  –  намысшыл  жігіт.  «Жетім  бала, 
жесір  әйел»  деп  қорлап  кеткен  Қарабайды  іздеп  тауып  алып,  соның  алдында  адамның  – 

 
244 
малдан,  уағданың  –  сатқындықтан  жоғары  екендігін  дәлелдеуге  серт  береді.  Ақыры  осы 
мақсатына жетеді де.  
Қазақ  фольклорының  асыл  үлгілерінің  ішінде  тұрмыстық  жырлардың,  мақал-
мәтелдердің  орны  айрықша.  Мақал-мәтелдерді  А.Байтұрсынов  «келтірінді  сөйлем»  деп 
атаған және оларды ғалым «тілдің әрі ұтымды, әрі сымбатты байлықтарының» бірі ретінде 
атай  келіп,  «халық  данышпандығының  айнасы,  оларды  тудырған  халықтың  тіл 
байлығының  алтын  қазынасы,»  -  деген  [5,  119].  Қазақ  фольклорында  да  осы  көркем  сөз 
оралымдары  ішкі  мағыналық  байланысқа  түсіп,  ұтымды  жымдасып,  біз  зерттеп  отырған 
жетімдер  мен  жетімдік  жайлы  айтылар  ойды  неғұрлым  дәл  жеткізіп  әрі  оларға 
эмоционалдық бояу беріп отырады.  
«Жетім  бала  кекшіл,  жылайын  десе,  епшіл»  [6]  деген  мақалда  ата-анасының 
қамқорлығына  зар  болып  қалған  жетім  баланың  психологиялың  жайы  көрінеді.  Бала 
көңіліндегі қаяу-мұң оның еңсесін көтертпейді, ол өзін үнемі қатарынан кем, қор санайды, 
сондықтан  біреу  сәл  аяушылық  білдірсе  немесе  ренжітсе,  көңіл  күйі  төмендеп,  жасып 
қалатыны рас.  
«Әкесіз  жетім  –  арсыз  жетім,  шешесіз  жетім  –  шерлі  жетім»  деген  мақал  да  өмір 
шындығынан  алынған.  Ата-анасының  бірінен  айрылу  да  бала  үшін  ұлкен  қайғы. 
Дегенмен, әкесі болмай, анасымен ғана қалған бала мен анасынан айрылып, әкемен ғана 
қалған  баланың  жайы  екі  бөлек.  Ана  сорлы  баласын  әкесінің  жоқтығын  білдірмей, 
ешкімнен  кем  қылмай  өсіруге  тырысады.  Халық  даналығы  әсіресе  анасыз  балаларға 
мейірім-шапағаттың көбірек төгілуі қажет екендігін мегзейді.  
«Атасы жоқ — мас жетім, Анасы жоқ — қас жетім» 
Бұл  мақал  да  алдыңғы  мақалмен  мағыналас.  Әкесі  жоқ  бала,  анасының  арқасында 
пәлендей  қиындық  көре  қоймайды,  ал  анасы  жоқ  баланың  шын  жетімдіктің  зардабын 
тартатыны туралы айтылған.  
«Жетім  бала  өспей  ме,  көкейіңді  теспей  ме».  Бұл  мақал  баланы  «жетім»  деп 
кемсітпей,  оның  болашағына  үмітпен  қараудың  қажеттігін  айтады.  Бала  -  өмірдің 
жалғасы.  Балаға  мүмкіндігінше  өнер  үйретіп,  білім  беріп,  санасына  адамгершілік  нәрін 
құйса, онда ол баланың ата-анасы бар баладан еш кем болмай, нағыз азамат болып өсері 
даусыз.  
«Жетімнің  ризығы  —  жұрттан».  Бұл  мақал  жетім  балаға  көпшіліктің  әрдайым 
аяушылық  танытып,  қамқорлыққа  алып  жүретіні,  халықтың  арқасында  «аштан  өліп, 
көштен қалмайтыны» жайлы айтылған.  
«Жетімге  жеті  бидай  да  тамақ».  Жетім  баланың  қандай  қайырымға  болса  да  риза 
болатыны, тек қайыр-шапағатты мейіріммен жасау керектігі туралы айтылған.  
Қорыта  айтқанда,  жетім  балалар,  заманның  қыспағына,  өздеріне  көрсетілетін 
зорлық-зомбылыққа  шыдай  алмай,  көбінесе  өлген  әке-шешелерінің  молаларына  барып, 
мұңын  шағатын  болған.  Жетім  балалардың  қаза  болған  ата-аналарының  молаларына 
барып мұңдарын шағуы олардың аяқталмай қалған әңгімелерінің жалғасы, құлазыған жан 
дүниесінің  толығуы  іспеттес.  Сондықтан  олар  жайлы  біздің  қоғамымызға  жеткен 
фольклорлық  шығармаларда  шығармаларда  олардың  тағдыры  өз  заманына  сай  нақты 
суреттеледі. Ол тағдыр бүгінгі күні ғана мемлекет қамқорлығының арқасында өз шешімін 
тапқаны анық.  
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР  
 
1
 
Қоңыратбаев  Ә.  Қазақ  фольклорының  тарихы  (Құрастырып,  алғысөзін  жазған  - 
Ә.Қоңыратбаев). – Алматы, Ана тілі. 1991. – 288 б. 
2
 
Ғабдуллин  М.  Қазақ  халқының  ауыз  әдебиеті.  -  Алматы:  Қазақтың  мемлекеттік  оқу-
педагогика баспасы, 1964. - 330 б.  

 
245 
3
 
Қазақ және әлем халықтарының ертегілері. - Алматы: «Балауса» баспасы, 2009. – 176б. 
4
 
Қасқабасов  С.  Ойөріс  (Фольклор  туралы).  -  Астана:  «Астана  полиграфия»,  2009.  – 
320б.  
5
 
Қалиев С. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі.  – Алматы: «Мектеп», 
1987. - 80 б.  
6
 
Көпейұлы М.Ж. Халық ауыз әдебиетінің үлгілері. - Алматы: Ел-шежіре, 2008. - 352 б. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
Статья  посвящена  исследованию  вопросов  социального  положения  народа,  детей-сирот  и 
отражения его в народных сказках, эпосах, в пословицах и поговорках. 
 
RESUME 
 
The article is dedicated to the research of the question of the nation’s social situation in folktales, 
epic, proverbs and sayings. 
 
 
 

 
246 
УДК 81’38:340.113 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
М.А. Канафина 
Евразийский национальный 
университет им. Л.Н. Гумилева, 
к.ф.н., доцент 
 
Стилистические 
аспекты 
формирования 
юридической 
терминологии 
 
Аннотация 
Статья  посвящена  исследованию  стилисти-
ческих  аспектов  формирования  юридической 
терминологии.  Автор  рассматривает  использо-
вание 
синонимов, 
антонимов, 
омонимов, 
ненормативной  лексики  на  примере  юриди-
ческих  текстов,  подчеркивает  особенности  их 
влияния на язык закона. 
Ключевые  слова:  юридическая  термино-
логия,  стилистические  аспекты,  омонимия, 
ненормативная лексика, синонимия, антонимия. 
 
 
Великая  сила  русского  слова  всегда 
ценилась  людьми.  Понять  эту  силу  и  правильно 
ей  воспользоваться  для  юриста  важно  вдвойне, 
ведь  вся  его  профессиональная  деятельность 
связана  с  устной  и  письменной  речью.  Статус 
права  слишком  высок  и  ответствен,  и  его  язык 
является  показателем  уровня  культуры  юристов, 
показателем их уважения к закону, к гражданам, 
права  которых  они  защищают.  Поэтому  в  своей 
речи,  как  письменной  и  устной,  юристы  просто 
обязаны не нарушать нормы родного языка. 
В  собственно  профессиональной  деятель-
ности  -  в  процессе  создания,  обоснования  и 
применения  правовых  норм  -  юрист  работает  с 
совокупностью  устных  и  письменных  текстов. 
Сама  процедура  процесса  применения  права  с 
неизбежной 
очевидностью 
предполагает 
подготовку 
и 
оформление 
разного 
рода 
юридических  текстов,  в  том  числе  документов, 
подчиняющихся  определенным  правовым  и 
языковым  требованиям.  Такие  «идеальные» 
качества, как культура речи, смысловая точность 
и  цельность,  последовательность  и  простота 
изложения,  композиционная  четкость,  относимы 
ко 
всем 
видам 
юридических 
текстов. 
Соблюдение  общих  языковых  требований, 
высокий  уровень  логической  культуры  придают 
письменной  речи  юриста  должный  профес-
сионализм.  
Как  и  любая  специальная  область  знаний, 
правовая  сфера  оперирует  сложными,  много-
гранными  и  нередко  весьма  специфическими 
понятиями,  которые  выражаются  соответст-
вующей терминологией. 
«Термин  -  это  специальное  выражение  или 
обозначение,  принятое  в  какой-либо  науке  или 
ремесле»  [1, с. 570].  А  «юридический термин» -  

 
247 
это  «слово  или  словосочетание,  имеющее  юридическое  значение,  выражающее  правовое 
понятие, применяемое в процессе познания и освоения явлений действительности с точки 
зрения права» [2, с. 56]. 
Эффективное  исполнение  законов  (равно  как  и  нормативных  правовых  актов 
подзаконного уровня) основано на точности содержащихся в нем правовых норм, которые 
должны  быть  изложены  с  помощью  ясного,  доступного  языка  и  характеризоваться 
терминологической грамотностью. При этом трудно переоценить также и значение стиля 
языка  для  законотворчества,  «ибо  вряд  ли  можно  назвать  какую-либо  иную  область 
общественной  практики,  где  ошибочно  построенная  фраза,  разрыв  между  мыслью  и  ее 
текстуальным  выражением,  неверно  или  неуместно  использованное  слово  способны 
повлечь  за  собой  такие  тяжелые,  иногда  даже  трагические  последствия,  как  в  области 
законотворчества.  Нарушение  логики  закона,  неточность  его  формулировок, 
неопределенность использованных терминов порождают многочисленные запросы, влекут 
дополнения, толкования и разъяснения, вызывают непроизвольную трату времени, сил и 
энергии  и  вместе  с  тем  являются  питательной  почвой  для  бюрократической  волокиты, 
позволяют извращать смысл закона и неправильно его применять» [3, с. 89].  
В  этой  связи  интересна  характеристика  юридических  терминов,  данная  В.К. 
Бакаевым:  «Юридические  термины  избавляют  законодателя  от  излишних  определений, 
описаний, характеристик тех или иных явлений общественной жизни» [4, с. 142].  
Необходимо отметить, что законодательная речь имеет свою специфику. По мнению 
Э.  Натансона,  «термин  не  должен  иметь  синонимов».  Однако  в  языке  законов  в  весьма 
ограниченном  количестве  синонимия  все  же  используется.  Это  объясняется,  во-первых, 
тем,  что  новая  отрасль  права  применяет  синонимические  ряды  традиционных  отраслей. 
Например,  экологическое  право  употребляло  синонимы  земельного,  водного  права 
(«земельный  участок»  -  «участок  земли»  -  «угодья»;  «установление  границ  в  натуре»  - 
«установление границ на местности»). Во-вторых, изменения, вносимые в традиционные 
отрасли  законодательства,  иногда  связаны  с  появлением  новых  терминов,  однако 
совпадающих  с  теми,  которые  давно  применяются  в  законе  («преступление»  и  «деяние, 
содержащее  признаки  преступления»).  В-третьих,  использование  синонимов  позволит 
избежать в тексте нормативного акта повторов.  
В  настоящее  время  предпринимаются  попытки  урегулировать  использование 
синонимов  в  юридической  терминологии.  Слова  и  термины,  употребляемые  в 
нормативных  актах,  должны  иметь  одинаковое  смысловое  значение,  полностью 
исключающее полисемию, недопустимо обозначать одно и то же понятие неодинаковыми 
по звучанию терминами, а также применение одного и того же термина для обозначения 
разных  понятий;  для  обозначения  идентичных  понятий  должны  употребляться 
идентичные выражения и формулировки. 
Н.А. Власенко выдвигал следующие требования к использованию синонимов: 
1)  недопустимость  использования  квазисинонимов,  т.е.  слов  или  сочетаний,  не 
состоящих  в  так  называемом  синонимическом  родстве.  Употребление  квазисинонимов 
может повлиять на смысл норм права и способно изменить волю законодателя (например, 
«письменное заключение» и «экспертиза»; «согласование документа» и «получение визы» 
- квазисинонимы, встречающиеся в региональной нормотворческой практике); 
2)  недопустимость  использования  неточного  оттеночного  синонима  («запрос»  - 
«иск», «отчуждение имущества» - «распоряжение имуществом»); 
3)  недопустимость  синонимического  излишества.  Обилие  синонимов,  их 
бессистемное  употребление  снижают  эффект  понимания  законодательного  текста. 
Природа  законодательного  текста  предполагает  строго  определенное  количество 
синонимов [5, с. 151]. 

 
248 
С  проблемами  синонимии  тесно  связана  проблема  омонимов,  также  имеющая 
своеобразное  юридическое  звучание  и  преломление.  Омоним  -  слово,  однозвучное  с 
другим по звучанию, но отличное от него по значению. 
Наглядным  примером  может  быть  слово  «долг»  как  обязанность  (умышленное 
убийство,  совершенное  в  связи  с  выполнением  потерпевшим  своего  служебного  или 
общественного  долга)  и  как  взятое  взаймы  (ответственность  наследника  по  долгам 
наследодателя). Выраженные внешне одинаковой формой омонимы означают не различие 
в оттенках и нюансах одного и того же слова, а разные понятия:  «отвод  участника»  - не 
«отвод следователя, прокурора, судьи»; «дача показаний» - не «дача за городом». 
Особого смыслового вреда омонимы законодательных актов не причиняют, так как 
они находятся в разных отраслях права и контекстуальное окружение точно указывает на 
их значение. 
Антонимия также является одним из средств законодательной техники. Применение 
антонимии  в  тексте  требует  соблюдения  следующих  положений:  во-первых,  принципа 
симметричности  при  использовании  антонимической  пары;  во-вторых,  по  возможности 
необходимо избегать противопоставления многозначных слов. 
Мнение  ученых  по  употреблению  жаргонной  лексики  также  неоднозначно. 
А.С.Пиголкин категорично утверждает: «... Хотелось бы решительно возразить против так 
называемого  «правового  жаргона»,  который  иногда  все  же  применяется  в  нормативных 
актах, судебных решениях, в нашей учебной и монографической литературе» [6, с. 151]. 
Однако в законодательных документах отмечается наличие ненормативной лексики. 
Это  объясняется  тем,  что  современные  реалии  негативно  действуют  на  интегративную 
природу права. Право регулирует фактические отношения, поэтому закономерен процесс 
проникновения  неофициальной  лексики  в  официальный  лексикон  и  соответственно 
правовые тексты. Кроме того, просторечная лексика и жаргонизмы всегда использовались 
в праве и полностью избежать этого, вряд ли удастся. 
По  мнению  Н.А.  Власенко,  использование  неофициальной  лексики  в  нормативных 
правовых  текстах  -  явление  исключительное.  «Решившись  на  это,  нормодатель  должен 
подбирать  такие  языковые  формы  аргументированно,  взвешенно,  строго  руководствуясь 
правилами  юридической  (нормоустановительной)  техники»  [5,  с.  152].  Он  предлагает 
выработать правила употребления соответствующего лексикона. Использование жаргонов 
допустимо: 
1) при адаптации в общеупотребительном языке («увязка», «взаимоувязка»); 
2) в так называемых пограничных ситуациях, при которых жаргонное слово еще не 
назовешь  общеупотребительным,  но  и  к  жаргонной  лексике  в  полной  мере  его  отнести 
тоже нельзя («разбивка», «вербовка»); 
3)  в  случаях  коммуникативной  правовой  целесообразности,  т.  е.  когда  необходимо 
достигнуть 
быстрого 
правового 
эффекта, 
а 
жаргон 
более 
привычен 
в 
общеупотребительном лексиконе.  
Таким  образом,  терминология  -  основа  любой  профессиональной  информации.  В 
языке  закона  термины  занимают  весьма  малый  объем,  однако  они  являются  основой 
применения других языковых единиц, делают  законодательство более  емким, избавляют 
его от пространных описаний и определений. 
 
 

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: