Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
279 
УДК 821.161.1-1.09  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.Т. Ауезова 
Евразийский национальный 
университет им. Л.Н. Гумилева, 
к.п.н., старший преподаватель 
Многообразие 
стилистических 
функций антонимов 
в произведениях  
М. Лермонтова 
 
Аннотация  
Статья 
посвящена 
исследованию 
стилистических 
функций 
антонимов 
в 
произведениях  М.  Лермонтова.  На  анализе 
стихотворных  произведений  М.  Лермонтова 
автор 
подчеркивает, 
что 
выражение 
противоречий 
между 
героем 
и 
миром 
достигается  поэтом  за  счет  употребления 
антонимов, 
рассматривает 
различные 
тематические ряды.  
Ключевые  слова:  антонимы,  антитеза, 
противоположность, стилистическое функции. 
 
 
Одним  из  ярких  проявлений  системных 
отношений  в  лексике  русского  языка  является 
соотносительное  противопоставление  двух  и 
более слов, противоположных по самому общему 
и  наиболее  существенному  для  их  значения 
семантическому 
признаку. 
Такие 
слова 
называются  антонимами  (гр.  anty  -  против  + 
onyma – имя [1, c. 69]. 
Антонимы 
широко 
используются 
в 
художественной и публицистической литературе 
как  изобразительное  и  выразительное  средство. 
В  одном  случае  они  конструктивно  организуют 
текст, в другом - контрастно оттеняют характеры 
героев,  в  третьем  выступают  в  уточняющей 
функции. 
Принцип  контраста  является  одним  из 
ведущих  в  творчестве  М.Ю.  Лермонтова, 
определяющим  его  индивидуальный  стиль. 
Углубленное изучение личности поэта позволяет 
говорить  о  том,  что  эта  черта  стиля  в  конечном 
счете  есть  отражение  особенностей  творческого 
мышления  поэта,  склада  его  ума  и  характера: 
«Безверие  и  вера,  скептицизм  и  мечтательность, 
тоска по идеалу и вызывающий цинизм, любовь 
и  ненависть,  трагизм  отчаяния  и  мужество 
борьбы, 
суровость 
бойца 
и 
детская 
незащищенность,  стремление  к  покою  и  жажда 
бурь,  -  вот  лишь  некоторые  из  характерных 
«душевных  антиномий»  личности  Лермонтова, 
придающих  ей  особую  исключительность  и 
неповторимость», - писал Б.Т. Удодов [2, c. 78]. 
В.И.Коровин 
отмечает: 
«Реальные 
противоречия  русской  жизни  были  поэтически 
осмыслены  Лермонтовым  в  духе  философских 
исканий  его  времени.  С  этой  точки  зрения 
лирика             Лермонтова            принципиально  

 
280 
философична. Ни одно жизненное явление, отображаемое поэтом, не может быть понято 
вне  центральных  философских  идей  эпохи.  Специфика  лермонтовской  лирики  в 
антиномичности,  в  неразрешенности  идейных  и  духовных  конфликтов  между  небом  и 
землей  в  душе  самой  личности,  где  действуют  противоположные  и  абсолютно 
непримиримые  силы:  вера  противоречит  опыту,  чувство  -  размышлению,  идеал  - 
реальности. Ареной неприкрытой и жестокой борьбы становится и мироздание в целом, и 
современное общество, и отдельная человеческая личность» [3, c. 10]. 
Центральным образом лермонтовской лирики юношеского периода становится образ 
лирического  героя,  открыто  противостоящего  враждебному  окружению.  У  Лермонтова 
немного  стихотворений,  в  которых  даны  точные  приметы  внешнего  мира  и  конкретно 
обоснована  суть  социальных  претензий  к  нему  лирического  героя.  Противоположность 
внутреннего  мира  героя  и  внешнего  вырисовывается  скорее  в  сфере  общественного  и 
частного  бытия.  Поначалу  противоречие  между  героем  и  миром  носит  моральный 
характер,  но  затем  углубляется  и  расширяется,  захватывая  в  свою  орбиту  все  сферы 
мироощущения  героя.  Критика  внешнего  мира  ведется  либо  открыто,  путем 
непосредственного  выражения  чувств  героя,  либо  скрыто,  путем  описания  глубины  и 
значительности его психологии. Выражение этой противоположности достигается поэтом 
за счет употребления антонимов. 
В  произведениях  Лермонтова  разнообразно  представлена,  прежде  всего,  антитеза  - 
стилистическая  фигура,  в  которой  наиболее  ярко  проявляется  содержательная  сущность 
антонимов в результате их резкого противопоставления. 
Лермонтов  широко  использует  как  простые  (развернутые  и  неразвернутые),  так  и 
сложные  антитезы.  Неразвернутая  антитеза  представляет  собою  противопоставление 
одной, двух и более пар антонимов, например: 
Ты вижу, беден; я богата (т.2, с.272); 
Смерть и бессмертье, Жизнь и погибель 
И деве и сердцу ничто. ( т.1, с.304). 
В  развернутой  антитезе  содержание  противоположных  слов  дополняется, 
разворачивается с помощью других слов, в том числе и антонимов, например: 
Со всеми буду я смеяться, 
А плакать не хочу ни с кем.( т.2, с.22). 
Лермонтов  использует  антонимы  чрезвычайно  широко,  встраивая  их  в  различные 
тематические  ряды.  По  нашим  наблюдениям,  «лидируют»  антонимы,  связанные  с 
противопоставлением  добра  и  зла,  в  рамках  чего  используются  такие  антонимические 
пары, как «счастье - несчастье», «радость - горе» и др. 
Как сок, без радости и бед, Промчались тени лучших лет … 
Исповедь. 
Но, милая, как год прошел разлуки, 
Как я почти забыл и радости и муки, 
Желаешь ты опять привлечь меня к себе?.. К гению. 
Я пришла, святой отец, 
Исповедать грех сердечный, 
Горесть, роковой конец 
Счастья жизни скоротечной!.. 
Покаяние. 
… страшным полусветом, 
Меж радостью и горестью срединой, 
Мое теснилось сердце…Ночь. 
Таким  образом,  антитеза  счастья  и  несчастья,  горя  и  радости  составляет  довольно 
многочисленную  группу  среди  выявленных  нами  примеров  и  связана  большей  частью  с 

 
281 
особенностями  жизненного  пути  самого  поэта.  Данное  противопоставление  реализуется 
именами существительными. 
«Большое  значение  в  ранней  лирике  Лермонтова  имела  тема  любви.  Этой  теме 
молодой Лермонтов посвятил более трети своих стихотворений», - пишет Д.Максимов [4, 
c. 112]. 
Поэтому  нельзя  не  обойти  и  группу  антонимов,  которые  входят  в 
противопоставление любви и ненависти, любви и разлуки: 
Их ненависть, как их любовь, 
Бедою вечною грозит … 
Последний сын вольности. 
Или не знал - или забыл, 
Как ненавидел и любил…Исповедь. 
В  стихотворении  «Договор»  поэт  в  пределах  только  двух  строчек  использует 
несколько антитез: 
Была без радости любовь, 
Разлука будет без печали.Договор. 
С  темой  любви  тесно  связано  противопоставление  блаженства  и  муки.  Приведем 
примеры: 
… я не мог 
Понять, как можно чувствовать блаженство 
Иль горькие страдания далеко 
От той земли … 
Смерть. 
Потом страданьем и тревогой 
За дни блаженства заплатил … 
Как  видно  из  приведенных  примеров,  мука  (страдание,  мученье)  четко 
противопоставляется  блаженству  (неге),  причем  автор  использует  синонимическое 
богатство русского языка. 
Традиционное  противопоставление  жизни  и  смерти,  несомненно,  имеет  место  в 
произведениях  М.Ю.Лермонтова.  У  Лермонтова  этот  мотив,  а  вместе  с  ним 
противопоставление  жизни  и  смерти  достигает  наивысшей  кульминационной  точки. 
Причем  это  противопоставление  может  быть  реализовано  в  антонимических  парах,  где 
языковым материалом выступают имена существительные: 
И так уж было решено, 
Что жизнь и смерть - все за одно!!! 
Корсар. 
Следует отметить, что довольно часто Лермонтов предельно лаконичен: 
Жизнь ненавистна, но и смерть тяжка.Джюлио. 
Имена прилагательные выступают в следующих антонимических парах: 
Я счастие, казалося, привлек, 
Когда его навеки отнял рок, 
Когда любил в огне мучений злых 
Я женщин мертвых более живых. 
Джюлио. 
Живые с мертвыми сравнялись…Поле Бородина. 
Противопоставление  жизни  и  смерти  служит  для  выражения  бессмысленности 
поглощения  мирозданием  человеческой  индивидуальности,  смерть  для  поэта  -  роковая 
тайна, не вмещаемая человеческим разумом,  и поэтому он стремится к более глубокому 
ощущению тайны смерти. 
Таким  образом,  специфика  лермонтовской  лирики  заключается,  прежде  всего,  в  ее 
антиномичности,  а  истоки  -  в  противоречиях  современной  поэту  жизни,  в  которой 

 
282 
важнейшими являются неразрешенность идейных и духовных конфликтов между небом и 
землей  в  душе  самой  личности,  где  действуют  противоположные  и  абсолютно 
непримиримые силы. 
Стилистическое  использование  антонимов  характеризует  лишь  один  из  уровней 
системы контраста в творчестве М.Ю.Лермонтова, которая столь сложна и разнообразна 
потому,  что  является  воплощением  одного  из  основных  творческих  принципов  поэта  - 
принципа  контраста,  обусловленного  особенностями  мировоззрения,  мировосприятия, 
творческого  мышления,  художественного  метода  Лермонтова  и  отражающегося  во  всех 
элементах художественной структуры его произведений. 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Матвеев  Б.И.  Изобразительные  и  выразительные  возможности  антонимов.  //  Русская 
словесность. - 2000. - № 6. – С. 69-72. 
2
 
А.Н.  Николюкин.  Литературная  энциклопедия  терминов  и  понятий.  -  М.:  ИПК 
«Интелвак», 2001. – 1600 с. 
3
 
Коровин В.И. Творческий путь М.Ю. Лермонтова. - М.: Просвещение, 1972. – 288 с. 
4
 
Максимов Д.Е. Поэзия Лермонтова. - М.: Наука, 1999. – 266 с. 
5
 
Лермонтов М.Ю. Соч.: в 2-х. Т. Т.ЙЙ.. - М.: Правда, 1990. – 704 с. 
 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақала М.Лермонтовтың шығармаларындағы антонимдердің стилистикалық функцияларын 
зерттеуге  арналған.  М.Лермонтовтың  өлең-жыр  шығармаларын  талдауда  автор  бас  кейіпкер  мен 
дүние  жүзілік  қайшылықтың  туындауын  антонимдерді  пайдалану  арқылы  және  әртүрлі 
тақырыптарды қарастырады. 
 
RESUME 
 
The  author  of  the  article  investigates  the  stylistic  features  of  antonyms  in  the  works  of  Mikhail 
Lermontov. On the analysis of poetic works of Lermontov, the author emphasizes that the expression of 
contradictions  between  the  hero  and  the  world  of  the  poets  achieved  through  the  use  of  antonyms, 
considering various thematic series. 
 
 

 
283 
ӘОЖ 811.512.122’373.62  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ә.Н. Насыритдинова 
С. Сейфуллин атындағы Қазақ 
агротехникалық университеті, 
ф.ғ.к., аға оқытушы 
 
Техника 
саласындағы  
жаңа терминдер  
 
Аннотация 
Ұсынылып  отырған  мақалада  ҚР-дың  Тіл 
комитетінің 
ұсынысымен 
А.Байтұрсынұлы 
атындағы  Тіл  білімі  институты  2014  жылы 
жариялаған салалық сөздіктердің техника ғылымына 
қатысты  томында  берілген,  ұлт  тілінде  жасалған 
жаңа терминдер мәселесі сөз болады. Сонымен қатар 
техникалық  термин  қатарындағы  жалпы  лексика, 
көнерген  сөздер,  аймақтық  лексика  қабаттарының 
үлесі қарастырылады.  
Түйін  сөздер:  техникалық  терминология, 
терминдену, жаңа сөздер, екінші атау, терминдер 
 
 
Қазақ  тілінің  терминология  саласы,  оның 
ішінде  техникалық  терминдер  саласы  соңғы  кезде 
қарқынды дамуды басынан өткізіп отыр. Бұл әлемде 
орын  алып  отырған  ғылыми-техникалық  прогреске 
сай  күн  санап  қатары  артып  отырған  термин 
сөздерді 
ұлт 
тілінде 
қалыптастыруға 
деген 
мамандардың  ниетінен  болып  отырған  құбылыс. 
Осыған  орай,  техника  ғылымы  жаңа  ұғымдармен, 
терминдермен толығуда.  
Қазіргі  таңда  техникалық  термин  қатарында 
ғылыми  ортаның  көңілінен  шығып  отырған,  қазақ 
тілінің  грамматикалық  заңдылықтарына  негізделіп 
жасалған,  яғни  сәтті  шыққан  терминдер  бірқатар. 
Дегенмен  түрлі  нұсқада  қолданылып,  ғалымдар 
арасында  дау  туғызып  жүрген  терминдер  де  жоқ 
емес.  Бұл  әр  жылдарда  жарық  көрген  техника 
саласының  сөздіктерінен  жиі  байқалады.  Қазақ 
тілінде  арнайы  органмен  шығарылған  31-томдық 
сериялық  сөздіктерді  жетілдіру,  қайта  қарастыру 
қажеттілігі  бұған  дейін  де  аз  айтылған  жоқ. 
Сондықтан  да  А.Байтұрсынов  атындағы  Тіл  білімі 
институты  Тіл  комитетінің  тапсырысымен  салалық 
терминдер  сөздігі  сериясын  толықтырып,  өңдеп, 
қайта жарыққа шығарып отыр. Аталған сөздіктердің 
техника 
саласына 
арналған 
серияларында 
терминдердің  қалыптасқан  нұсқаларымен  қатар, 
халықаралық ұғымдарға жаңа атау берген жағдайлар 
да  кездеседі.  Ал  осы  жаңа  атаулар  неология 
саласында көрініс табады.  
Ғалымдар  арасында  «неология» ұғымы туралы 
қайшы  пікірлер  қалыптасқан.  Олардың  барлығы  да 
тілдік бірлікті  қабылдауда жаңашылдықтың болуын 
негізгі  тірек  деп  түсінеді,  бірақ  оның  объективті 
болуын анықтауда түрлі тәсілдерге сүйенеді. 

 
284 
Бір ғалымдар жаңашылдықты «ұжымдық сипатта қабылдаумен анықтау керек» десе 
[1],  енді  біреулер  «атау  жаңа  болуы  үшін  көпшілікпен  мойындалуы  керек»  дейді  [2], 
үшіншілері  «әркім  әртүрлі  түсінетіндіктен,  оның  дұрыстығын  анықтауда  түрлі 
адамдардың тілдік сезімдеріне сүйену қажеттігін» [2] алға тартады.  
Зерттеу еңбектерінде тілдік бірліктердің жаңашылдығына байланысты неологизмдер 
мынадай топтарға жіктеледі:  
1)
 
Мағынасы  жағынан  жалпыға  да,  жекеге  де  жаңа  болып  табылатын  сөздер,  олар 
тілде бар, бірақ жаңа болып жаңадан құрастырылған сөздер;  
2)
 
Мағынасы  жағынан  көпшілік  үшін  жаңа  болып  табылғанымен,  жекелеген 
адамдар  үшін  бұрыннан  таныс  сөздер:  жаргондар,  арголар,  бұл  қатарға  жеке 
авторлық қолданыстағы сөздер де жатқызылады; 
3)
 
Мағынасы  көпшілікке  бұрыннан  таныс  болғанымен,  жеке  дара  адамдарға  жаңа 
болып табылатын сөздер [3, 139]. 
Техника  саласындағы  терминдерді  ұлт  тілінде  қалыптастыруда  орын  алып  отырған 
басты  жетістік  ретінде  бұл  сала  терминологиясындағы  қазақ  тілі  үлесінің  артуын  айтар 
едік.  
Қазіргі  терминжасамда  ХХ  ғасырдың  басында  қазақ  зиялылары  жасаған  терминдер 
қайта  қолданысқа  енгізілді.  Ол  кезде  орыс  тілі  арқылы  енген  сөздерді  қазақ  тілі 
заңдылығына  сәйкес  қабылдау  мәселесі  қолдау  тапқан  болатын.  Сол  ұстаным  арқылы 
тілімізге  бейімделіп  алынған  терминдер  техника  саласында  да  кездеседі.  Мәселен, 
«режім»,  «тәбіл»,  «кәбіл»,  «зауыт»,  «мәшине»  т.б.  терминдер.  Бұл  терминдердің 
жазылуына қарсы келіп, бұрынғы тәртіп бойынша  «режим»,  «табель»,  «кабель»,  «завод» 
деп жазып жүрген мамандар да бар.  
Мәселен:  «Осыдан  барып,  адам  мен  операциялық  жүйе  арасындағы  байланысты 
жеңілдету үшін әртүрлі жүйелік қоршаулар қарастырыла бастады. Бірақ олар негізінен 
мәтіндік режимде жұмыс істейтін еді» [4, 64].  
«В  целях  облегчения  взаимодействия  пользователя  с  операционной  системой 
разрабатывались  сервисные  программы,  также  в  основном  работающие  в  текстовом 
режиме» [5, 59] сөйлемін қазақшалаған мамандар сөйлемдегі «режим» сөзін фонетикалық 
өзгеріске түсірмей, сол қалпында қабылдаған.  
Бұндай  қабылдауды  біз  техника  саласының  Терминологиялық  комиссиямен 
бекітілген сөздіктерінен де кездестіреміз.  
Жалпы техника саласының терминдерін шартты түрде былай бөлуге болады:  
1. таңбалық терминдер;  
2. тілдік терминдер:  
2.1 құрал-жабдық, бөлшектер т.б. атауы;  
2.2 өлшем бірліктер атауы; 
2.3 техникалық үдерістер атауы.  
Бұлардың ішінде таңбалық терминдердің әлемнің барлық тілдерінде бірдей белгімен 
болатыны  анық.  Сондықтан  да  бұндай  сызбалар,  формулалар,  шартты  белгілер,  ғылыми 
таңбалар  аудармашы  үшін  еш  қиындық  туғызбайды  да,  тілден  тілге  қаз-қалпында 
көшіріле  салады.  Сондай-ақ,  өлшем  бірліктер  атауы  да  көбіне-көп  барлық  тілде  бірдей 
беріледі.  
Тілдік терминге келгенде әңгіме басқа. Ол жерде құрал-жабдық, бөлшектер атауы да, 
техникалық үдерістер атауы да пайдаланушы тілге аударылады.  
Техникалық  терминдерді  ұлт  тілінде  қалыптастыруда  басты  орынды  терминдерге 
қазақ тілінен балама табу мәселесі алады. Ұлт тіліндегі терминжасамдағы басты қағидат 
қазақ тілінің сөздік қорын ұтымды түрде сарқа пайдалану болса, техникалық терминдерді 
жасауға  тіліміздегі  жалпы  қолданыстағы  лексикамен  қатар  көнерген  сөздер,  аймақтық 
және кәсіби лексика да қатысады.  

 
285 
Тіліміздегі бұндай лексикалық қабаттардың термин жасауға қосар үлесі туралы, олар 
арқылы  терминологияны  ұлт  тілінде  қалыптастыру  туралы  тілші  ғалымдар  айтып  жүр. 
Қазақ  терминологиясындағы  терминдер  қатарынан  осы  аймақтық  лексика,  көнерген 
сөздер  мен  кәсіби  сөздерді  аз  да  болса  кездестіруге  болады.  Әрине  олардың 
терминологиядағы үлесі жалпы қолданыстағы сөздердің үлесінен әлдеқайда аз. Мәселен, 
аймақтық  лексиканың  терминологиядағы  үлесінің  аздығының  себебін  Ә.Қайдаров 
басқаларды былай қойғанда тіл мамандарының өз арасында диалектілік лексика мен әдеби 
тілдің, демек терминологиялық лексиканың арасындағы табиғи алмасуды шектеу, екеуінің 
арасына сына қағып, алыстату пиғылы байқалатындығынан іздеп, оған қарсылық ретінде 
«Әдеби  тілдегі  бар  сөздің  жергілікті  баламасын,  дублетін,  дыбыстық-морфологиялық, 
мағыналық  варианттарын  орынсыз  тықпалап,  ретсіз  қолданудың  мәнісі  бір  басқа  да,  ең 
жанды  процесс  болып  саналатын  терминология  саласында  осы  байлықтан  сарапқа  сала 
отырып,  саналы  түрде  пайдалану  екінші  мәселе»  дейді  [6,  12].  Ал  терминтанушы 
Ш.Құрманбайұлы былай түсіндіреді: «Оның ең басты себебі – көбінесе диалектизмдердің 
әдеби  тілде  баламасы  болуынан  деп  түсінеміз.  Терминдену  кезінде  таңдауға  алдымен 
әдеби  нұсқа  ілігеді»  деп,  терминденген  диалекті  сөздердің  көпшілігінің  әдеби  тілде 
қазақша  баламалары  болмайтындығын,  олардың  терминдену  мүмкіндігіне  ие  болуының 
бір себебі сонымен де байланысты болатындығын айтады да, «Екіншіден, мұны аймақтық 
лексиканың  терминологияны  байытудың  көзі  ретінде  танылып,  оның  термин 
шығармашылығында қажетке жаратылмай келгендігінен деп те түсіндіруге болады» дейді 
[7, 130].  
Қазақ  тілінің  диалектологиялық  сөздігінде  «шүлдік»  сөзі  Қостанай  өңірінің 
лексикасы ретінде «диірмен тасының ортасына орнатылған ағаш не темір бөлшек» деген 
анықтамаға ие. Яғни диірменнің ортасында орналасып, оның айналысын реттеу қызметін 
атқаратын  заттың  атауы  қызмет  бірлігі  арқылы  жанама  уәжділікпен  техника  саласының 
«ось»  терминіне  қазақша  балама  ретінде  алынған.  Ал  «ось»  сөзінің терминдік  мағынасы 
«машина  механизмі  мен  түрлі  бөлшектерінің  айналасында  не  сонымен  бірге  орналасып, 
айналысын  қолдайтын  ұзартылған  цилиндр  формалы  бөлшек»  екендігі  белгілі.  Екі 
бөлшектің қызмет бірлігі аталған сөздің термин ретінде мағыналық жағынан жаңартылып, 
қабылдануына негіз болған.  
Аймақтық  лексиканың  терминденуінің  ғылыми  еңбектерде  екі  жолы  анықталған: 
«Біріншісі  -  әдеби  тіл  арқылы  терминдену.  Яғни  бұл  белгілі  бір  аймақта  қолданылатын 
сөздің  әдеби  тілге  еніп,  жалпы  қолданысқа  көшкеннен  кейін  барып  терминологиялық 
өріске  өтіп,  терминдік  мағынада  жұмсалуы.  Екіншісі  –  жергілікті  сөздердің  тікелей 
терминденуі. Мұндай жағдайда диалекті сөз жалпы қолданысқа көшпей-ақ бірден белгілі 
бір терминологиялық өріске өтіп, терминдер қатарынан орын алады» [7, 131].  
Дәл  осы  мәселе  тілдік  қорымыздың  бір  бөлігі  болып  саналар  кәсіби  сөздерге  де 
қатысы  бар.  Кәсіби  сөздер,  негізінен,  табиғаты  жағынан  терминдерге  ең  жақын,  яғни 
терминденуге  бейім  сөздер  болып  табылады.  Зерттеу  еңбектерінде  «кәсіби  сөздер  – 
белгілі  бір  кәсіпке  байланысты  қалыптасқан  терминдер»  деген  анықтама  беріледі  де. 
Оларды  тек  мағыналық  жағынан  сұрыптап,  өзара  жіктеп,  жүйелеп  қолдану  керек.  Қазақ 
тіліндегі  техника  саласының  елек,  қашау,  бұрғы,  тоқпақ,  доңғалақ,  бәрбі,  сүргі  сияқты 
көптеген  терминдері  кәсіби  сөздердің  терминденуінен  жасалғандар  қатарына 
жатқызылады.  Кәсіби  сөздердің  техникалық  терминологиядағы  үлесі  басқа  ғылым 
салаларының,  мәселен,  биология,  география,  мал  шаруашылығы,  ауыл  шаруашылығы 
саласының  терминологиясындағы  үлесімен  салыстырғанда  едәуір  аз.  Оның  себебі 
халқымыздың  ежелден  техника  саласымен  айналыспағандығымен,  ал  аталған  салалар 
халықтың ертедегі шаруашылығына жақын болғандығымен байланысты.  
«Түрен,  қайырма,  қалқан,  жақтау  бекітілген  табан  тұтқышқа  қашау 
орнатылады» [8, 44].  

 
286 
«Долото  устанавливается  в  державке  башмака,  на  котором  закреплены  лемех, 
отвал, щиток, боковина» [9, 34].  
Сонымен  бірге  көнерген  сөздердің  де  техникалық  терминологияда  өз  орны  бар. 
Ә.Қайдаров  «көнерген  сөздер  де  тіл  байлығының  бір  көзі»  деп,  оларды  іске  қосу  –  бір 
бұлақтың көзін ашумен бара-бар; «көне» деп шошынудың қажеті жоқ. Өйткені сөздің бәрі 
көне.  Оны  жаңа  қылып  ұстау  өзімізге  байланысты»  деген  пікір  білдіреді  [6,  14-15]. 
Мәселен,  техника  саласындағы  «таған»,  «сүмбі»,  «ішпек»,  «әдіп»  сияқты  терминдерді 
көнерген  сөздердің  терминденуінен  пайда  болған  терминдер  қатарына  жатқызамыз.  Бұл 
терминдік  атауларға  да  аталған  заттардың  сыртқы  ұқсастықтары  мен  қызмет  бірлігі 
жанама уәж ретінде түрткі болған. «Сүмбі» сөзінің мылтықтың ұңғысын тазалайтын ұзын, 
жұмыр  темір  атауы  мағынасы  техника  саласының  «шпиль»  терминіне  балама  ретінде 
қабылданған.  Киімнің  етек-жеңіне  салынған  көмкерме  мағынасындағы  «әдіп»  сөзінің  де 
орналасу тәртібі техника саласындағы «металды дайындау үдерісінде дайындама бетінде 
кесіліп  алынатын  металл  қабаты»  мағынасындағы  «припуск»  терминінің  аудармасына 
түрткі болған.  
Жоғарыдағы  мысалдардан  техника  саласының  терминологиясын  ұлт  тілінде 
қалыптастырудың  бір  көзі  көнерген  сөздер  мен  аймақтық  және  кәсіби  лексика  екендігін 
аңғарамыз.  Осы  көздерді  ұтымды  қолдана  білу  аталған  жұмысты  одан  әрі  жетілдіре 
түсетіндігі белгілі. Сондықтан да қазақ тілінің лексикалық қабаттарының барлығынан да 
саралап,  сұрыптап,  терминдерге,  оның  ішінде  техникалық  терминдерге  ұтымды  балама 
табу – тілші ғалымдар мен сала мамандарының міндеті.  
 
 

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: