ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1
Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. 2-т. –
Алматы, 1960. – 144-155 бб.
2
Жұбанов Қ. Абай – қазақ әдебиетінің классигі // Әдебиет майданы. – 1934. - №11-12. -
29-44 бб.
304
3
Кенесбаев С. Абай – основоположник казахского литературногоязыка // «Советский
Казахстан». - 1955. - № 9.
4
Мұхамедханов Қ. Абай шығармаларының текстологиясы жайында. – Алматы, 2010. –
164 б.
5
Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі. – Алматы: Ғылым, 1968. – 335 б.
6
Сыздықова Р. Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы. – Алматы: Ғылым, 1970. –
175 б.
7
Малбақов М. Қазақ тілі түсіндірме сөздігінің құрылымдық негіздері. Филология
ғылымдарының докторы диссертациясы. – Алматы: Ғылым, 2003. - 357 б.
8
Ступин Л.П. Проблема нормативности в истории английской и американской
лексикографии. – Л., 1979. – 164 с.
РЕЗЮМЕ
В статье говорится о том, что произведения великих писателей и поэтов дают полную
информацию об особенностях употребления литературного языка и использования
общенародного языка, составляющего его основу. Также рассматривается проблема языковой
нормативности.
RESUME
The author of the article examines the language of the works of great writers and poets who give
complete information about the peculiarites of the literary language and the use of the folk language,
which forms the basis of the literary language and what contribution they make to the literary language of
that time. The author also touches on the problem of the standard language.
305
ӘОЖ 800:061.2\3
А.А. Ахметова
С.Сейфуллин атындағы Қазақ
агротехникалық университеті,
магистр
С.К. Кенжемұратова
С.Сейфуллин атындағы Қазақ
агротехникалық университеті,
ф.ғ.к., доцент
А.Ш. Әлібекова
С.Сейфуллин атындағы Қазақ
агротехникалық университеті,
ф.ғ.к., доцент
Техника
саласындағы
терминдердің
терминдену тәсілі
Аннотация
Мақалада техника саласындағы терминдердің
терминдену тәсілдері сипатталады. Терминденудің
ішкі терминденуі кезінде сырттан сөз алынбай,
термин терминологиялық жүйенің өз ішінде белгілі
бір ғылым саласындағы терминнің негізінде
жасалатыны тұжырымдалады. Мақалада арнаулы
саладағы терминдердің терминденуі нәтижесінде
омонимдер туындайтыны пайымдалады. Әр ғылым
саласындағы
терминологиялық
сөздіктерден
мысалдар келтіріледі.
Түйін сөздер: термин, ішкі терминдену, сала
аралық омонимдер, шет тілдерінен енген терминдер.
Қазіргі қазақ әдеби тілінің қоғамдық қызметін,
әлеуметтік сипатын оның терминологиялық жүйесі
негізінде ғана анықтауға болады. Өйткені күнделікті
өмірде болып жатқан жаңалықтар, өзгерістер, ең
алдымен, терминдер арқылы көрінеді. Терминдер-
ғылым саласына сәйкес біршама жүйеленген сөздер
тобы. Әр ғылым саласының өз терминдері болады.
Терминсіз ғылым салаларын меңгеру мүмкін емес.
Терминдер толық мәнінде сапалы болу үшін ол
жалпыға түсінікті, мағынасы мейлінше нақтылы,
айқын болуы шарт және
ғылыми терминология
құрамындағы басқа ұғымдармен тығыз байланыста,
қолдануға ыңғайлы болуы тиіс.
Кез келген ғылым саласында жаңа ұғым пайда
болған сайын жаңа термин дүниеге келеді. Ол
термин сол ғылым саласындағы ұғымдар жүйесінен
тиісті орын алып, терминологияның мүшесі ретінде
орнығады.
Терминдерге
берілген
көптеген
анықтамалар бар. О.С.Ахманова: «Термин дегеніміз-
арнайы ұғымдар мен арнайы заттарды дәл белгілеу
үшін жасалған тілдегі арнайы (ғылыми, техникалық
т.б.) сөздер мен сөз тіркестері» [1, 474] десе,
А.В.Суперанская бастаған ғалымдардың пікірінше,
«термин» - кәсіптік білімнің белгілі бір саласындағы
ұғымдар жүйесіне енетін ұғымды сөзбен таңбалау
[2, 14]. Ғылыми әдебиеттерде кездесетін пікірлердің
бәрі де, сайып келгенде, негізінен бір ғана
тұжырымға тоқтайды. Ең алдымен, термин дегеніміз
– белгілі бір ғылым мен техника саласында
қолданылатын арнайы лексика. Оның басты
белгілері: дәлдік, қысқалық, жүйелілік.
306
Терминдік жүйенің дамуы ғылыми танымның өрісін кеңейте түспек. Жалпы ғылыми
терминдер ғылымның барлық саласында қолданылатын түсініктер. Бұл-жүйе, бағдарлама,
категория, функция сияқты сөздер. Ғылымаралық терминдер-белгілі ғылым кешені үшін
жалпы, базалық түсініктер атауы. Олар жалпы техникалық, жалпы филологиялық, жалпы
биологиялық және т.б. Мысалы, «адаптация» термині биологияда, педагогикада,
психологияда қолданылады. Ал «микропроцессор» сөзі есептеу техникасы ғылымымен
байланысты. Соңғы кезде публицистикалық мәтіндерде бұрын бұл салада қолданылмаған
сканер, мониторинг, принтер т.б. сөздері қолданылады. Ғылым мен техниканың жылдам
дамуына байланысты кейбір терминдер ауызекі сөйлеу тіліне енуде. Ғылымның
әлеуметтік мәні арнайы сала терминдерінің тұрмыстық жағдайларда қолдануымен
сипатталады. Қазіргі уақытта төменгі сынып оқушысының өзі компьютер, ұялы байланыс,
сканерлеу сөздерін ауызекі сөйлеу тілінде қолданады. Ал бұл сөздер жақында ғана
шектеулі ғылыми мәтіндерде қолданылған терминдер болатын. Арнайы лексиканы кәсіби
қызметінен тыс уақытта қолдану, оның ақпарат алмасуда рөлін арттырады және
коммуникативтік бағытын күшейтеді. Қазіргі уақытта адамдар күнделікті тұрмыста
экономика, информатика, құқықтану сияқты түрлі пәндердің негізгі ғылыми түсініктерін
жиі қолданатын болды.
Сала аралық ғылымдарға байланысты терминдердің дұрыс қалыптасуы, күнделікті
өмірде олардың көпшілікке түсінікті болып, жүйелі қолданылуы тілдің дамуына тікелей
әсер етеді.
Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденгені тәрізді белгілі бір арнаулы саланың
термині өзге ғылым саласына ауысып, басқа терминологиялық өрістен орын алуы мүмкін.
В.Иванов, В.Даниленко сияқты ғалымдар терминденудің бұл аталған түрін «екінші
терминдену» деп атаса, А.В.Суперанская бастаған авторлар өз еңбектерінде бұл терминді
«транстерминологизация» деп қолданады. Латын тілінен алынған «транс» терминдік
элементі «қандай да бір кеңістік арқылы ауыстыру» деген мағынаны білдіреді. Ал ғалым
Ш.Құрманбайұлы «транстерминологизация» терминінің құрамындағы «транс» терминдік
элементінің орнына тіліміздегі «ішкі» сөзін алып, терминденудің бұл түрін «ішкі
терминдену» деп атаған [3, 159]. Ғалым ішкі терминдену кезінде сырттан сөз алынбай,
термин терминологиялық жүйенің өз ішінде белгілі бір ғылым саласындағы терминнің
негізінде жасалатынын айтып өтеді. Бір термин екі салада ғана қолданылмай, үш-төрт
немесе одан да көп арнаулы салада пайдаланылады.
Мысалы, терминологиялық сөздіктерге тоқталатын болсақ, орам сөзі энергетикада,
тілі білімінде қолданылады. Бұл термин энергетика саласында виток, тілі білімінде
строение деп аударылады. Орам энергетикада «бір тұзақ түрінде орындалған өткізгіш
немесе өткізгіштер жиынтығы» болса [4, 17], тілі білімінде «күрделі синтаксистік
бірліктегі бөліктердің грамматикалық байланысы, бір-біріне қарама-қатынасы» [5, 234].
Энергетика саласында өріс «еркіндік дәрежесі шексіз көп физикалық жүйе, материяның
негізгі түрін» [6, 330], тіл білімінде «мағына ортақтығына негізделген, білдіретін
құбылыстарының ұғымдық, заттық және қызметтік ұқсастығы бар тіл бірліктерінің
(негізінен лексикалық бірліктердің) жиынтығын» [5, 242], компьютерлік техникада
«мәліметтер базасында-файл жазбасының дербес мағынасы бар қызметтік бөлігі, яғни
кесте түріндегі базаның бір бағанасын» айтады. Информатика саласында «ауыстырып-
қосқыш есепті шешу алгоритмдерінің баламалы тармақтарын таңдауға автоматты
түрде немесе бағдарламашы тапсырмасы бойынша қосылған, кейде іске қосылмаған
қалпында алынған схема элементі» [7, 43], энергетика саласында «электр тібегін
ауыстырып қосуға арналған түйіспелі коммутациялық аппарат; электр тізбегін
ауысытырып қосуға арналған коммутациялық аппарат; бір немесе бірнеше электр
тізбектеріндегі қосылыстарды өзгертуге арналған құрылғы» [4, 134]. Физика
саласындағы жиілік сөзі «уақыт аралығында цикл сандарының орындалуы қандай да бір
периодтың процесс кезінде уақыт аралығына толық циклдың санының қатынасын» [6],
307
тіл білімінде « белгілі бір сөздің тілде қолданылу, таралу жиілігінің көрсеткішін» [5, 134]
білдіреді. Аталып өткен екі салада жиілік сөзі частота деп аударылады . Сондай-ақ
жиілік сөзі медицинада да қолданылады. Медициналық терминдер сөздігінде жиілік сөзі
частота деп, жиілік сөзімен жасалған сөз тікестері д ем алу жиілігі-дыхание, тамыр соғу
жиілігі-пульс, ауру жиілігі-заболеваний деп аударылған [8, 781].
Ішкі терминдену кезінде тек ұлттық тілдің негізінде жасалған атаулар ғана емес, шет
тілдерінен алмасқан терминдер де терминденеді. Себебі, ішкі терминдену кезінде олар
терминологиядағы дайын атаулар болып саналады. Мәселен, ассиметрия тіл білімінде
«тіл бірлігінің құрылымы мен қызметіндегі жүйеліктен, бірыңғайлықтан ауытқуды»,
техникада «бөліктердің бір-біріне сай болмауы, симметриясыздығын» білдіреді.
Абсорбция сөзі техникада «
газ
және
сұйық
күйдегі заттардың барлық массасы бойынша
басқа
затқа
сорылуы», егіншілік шаруашылығында « топырақтың қажетті заттарды
(газды, ерітінділерді, суды және қоректік заттарды) бойына сіңіруі» деп
пайдаланылады. Сондай-ақ афазия термині: 1) педогогакада, 2) тіл білімінде; редукция
термині: 1) тіл білімінде, 2) философияда, 3) медицинада, 4) заң ғылымында;
транслитерация: 1) тіл білімінде, 2) информатикада; трансформация: 1) генетикада, 2)
тілі білімінде қолданылады. Мысал ретінде келтірілген барлық терминдер ішкі
терминдену нәтижесінде бір арнаулы саладан келесі арнаулы салаға көшірілген. Және де
ішкі терминдену кезінде терминнің қай тілдің сөзі екендігі ескерілмей, оның дефинициясы
мен белгілейтін ұғымы негізгі рөл атқарады. Шет тілдерден енген терминдер ұлттық
тілдегі сөздермен бірдей терминдік қасиеттерге ие болатындықтан, терминдену кезінде де
олармен тең дәрежеде тұра алады. Мұндай терминдер терминологияда көптеп кездеседі.
Арнаулы саладағы терминдердің терминденуі нәтижесінде омонимдер туындайды.
Жоғарыда А.В.Суперанская бастаған авторлар ұжымының жұмысында арнаулы саланың
терминінің басқа терминологиялық өрістен орын алатын мүмкіндігін және оны ол
терминді «транстерминологизация» деп қолданатын айттық. Ғалымдар пікірі: «Также, как
и слово общелитературного языка, способно стать термином в результате процесса
транстерминологизации, так и термин одной области знания, может быть подвергнут
переосмыслению и войти в терминосистему другой науки. Такой процесс может быть
назван транстерминологизацией. В результате транстерминологизации образуются
межотраслевые омонимы ... » [2, 203]. Бұл пікірден көретініміз, «транстерминологизация»
нәтижесінде саларалық омонимдер туындайды. Мұндай салааралық омонимдердің
туындауына көбінесе жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі тәрізді, ғылыми
ұғымдардың өзара ұқсастықтары негіз болады. Терминологияда салааралық омонимдердің
пайда болуына тек ішкі терминдену ғана себеп болмайды, жалпы қолданыстағы сөздердің
терминденуінің нәтижесінде де көптеген салааралық омонимдер туындауы мүмкін.
Жоғарыда талданған мысалдарды салааралық омоним деп қарастырамыз.
Қысым
сөзі
молекулалық
(жылулық)
құбылыстарында,
механикада,
гидромеханикада қолданылады. Молекулалық (жылулық) құбылыстарында: газ
молекулаларының ыдыс қабырғасына ететін әсерімен анықталатын және тығыздыққа тура
пропорционал шама; механикада: денеге әсер етуші күш интенсивтілігін сипаттайтын
және әрқашан да сол дене бетіне перпендикуляр бағытталған скалярлық шама;
гидромеханикада: қозғалыстағы сұйық (газ) қысымы қабырғасына түсетін статикалық
қысым мен ағын жылдамдығына тәуелді динамикалық қысым жиынтығынан тұратын
толық қысымға тең шаманы білдіреді. Біреулер оларды бір сөздің (терминнің) әртүрлі
мағыналары деп ұғады. Екінші біреулер «әртүрлі ғылыми ұғымдарды білдіретін
болғандықтан» жоғарыдағылар сияқтыларды омоним сөздер» деп таниды [9, 45].
Егер қысым сөзінің үш түрлі мағынасы орам, жиілік, өріс, абсорбция, редукция,
ассиметрия сөздері сияқты әртүрлі ғылым саласында қолданылып, әртүрлі өрісте
жұмсалынса, сөйтіп олар, мүлде басқа-басқа ұғымдарды білдіретін болса, онда оларды,
сөз жоқ омоним сөздер деуге болар еді. Мәселен, қысым термині саясаттану, медицина,
308
химия, физика, мұнай салаларында қолданылады, ол әр салада өзіндік ерекше терминдік
мағынаға ие. Медицина саласында қан қысымы деп адам бойындағы қан қысымының
өзгеруін айтады. Сонымен бірге «қысым» – дененің бетіне сәйкес әсер ететін күштердің
қарқындылығын (интенсивтілігін) сипаттайтын шама. Дипломатия саласында қысым
“қорлық, күш көрсету” деген мағынада қолданылады. Осы терминмен жасалған сөз
тіркестері: мұнай қабатының қысымы; қан қысымы; қысым көрсету т.б. «Физика
терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігінде» келтірілген жоғарыдағы үш мағына
әртүрлі ғылым саласында емес, бір-ақ ғылым саласында, атап айтсақ, бір ғана физика
ғылымының әртүрлі салаларында түрліше мағынада жұмсалынып тұр. Және де ол
мағыналардың арасында байланыс бар.
Терминдердің негізгі сипаты тұрақтылық, яғни тек бір ғана мағына білдіру екендігі
белгілі. Бұл тұжырымды атақты ғалымдар А.А.Реформатский, Д.Э.Розенталь, Д.С.Лотте,
М.А.Теленкова, С.Аманжолов т.б. қолдайды. А.А.Реформатский: «... омонимы во всех
случаях-это досадное неразличение того, что должно различаться. Поэтому
положительную роль омонимы играют только в каламбурах и анекдотах, где как раз
нужна «игра слов», в прочих же случаях омонимы только помеха понимаю» [10, 94].
А.А.Реформатскийдің айтқанына қарамастан, терминологиялық жүйеде салааралық
омонимдер бар. Ғылым салаларында дыбысталуы бір, мағына жағынан басқа ұғымды
білдіретін терминдердің болатынын ғалымдар В.Даниленко, А.Суперанская, С.В.Гринев
өз еңбектерінде айтып өтеді. С.В.Гринев: «... если одна лексическая форма используется
для называния нескольких специальных понятий, то вследствие четкой отграниченности и
строгой определенности, свойственной научным и техническим понятиям, значения
соответствующих терминов будут также четко отграничены и обособлены. Поэтому такие
формы следует считать не значениями одного термина, а омонимичными терминами» [11,
100]. Жоғарыдағы пікірлерден шығатын қорытынды, термин мен жалпы қолданыстағы
сөздердің омоним болуынан жалпы лексикаға да арнаулы лексикаға да нұқсан келеді
деуге болмайды.
Ішкі терминденуде термин терминологиялық жүйенің өз ішінде белгілі бір ғылым
саласындағы терминнің негізінде жасалады. Терминдер арасындағы байланыс олардың
бір саладан екінші бір салаға өтуіне алып келеді, яғни салааралық байланыс орнайды. Бұл
құбылыс терминнің жаңа сипат алуына, қолданыс аясының кеңейіп, жаңа қолданысқа
түсуіне, терминдік мәнге ие болуына алып келеді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. - Москва: Сов. Энциклопедия,
1966. - 607 с.
2
Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В. Общая терминология // Вопросы
теорий. - Москва: Наука, 1989. - 243 с.
3
Құрманбайұлы Ш. Терминтанушы құралы. - Астана: Педагогика-Пресс ИД, 2009. -
224 б.
4
Электр техникасы мен энергетикасы терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме
сөздігі. - Алматы: Санат, 1994. - 256 б.
5
Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Сөздік-Словарь. -
440 б.
6
Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Физика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д,,
профессор Е.Арын. - Павлодар: С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік
университеті, 2006. - 446 б.
7
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және
компьютерлік техника. - Алматы: Мектеп, 2002. - 456 б.
309
8
Медициналық терминдер сөздігі. - Алматы:Дайк - Пресс, 2009. - 800 б.
9
Лотте Д.С. Основы построения научно-технической терминологии. - Москва:
Изд.Акад.Наук СССР, 1961. - 158 с.
10
Реформатский А.А. Введение в языковедение. - Москва: Аспент Пресс, 2002. - 536 с.
11
Гринев С.В. Введение в терминоведение. - Москва: Москва лицей, 1993. - 309 с.
РЕЗЮМЕ
В статье описываются способы терминообразования в технической сфере. Следует
отметить, что в данной работе рассматривается терминообразование согласно внутренней системе
языка в рамках определенной науки. Авторы подчеркивают, что в результате терминообразования
в специальной сфере науки появляется такая лексическая группа слов, как омонимы. В связи с
этим приведены примеры из терминологического словаря по различным отраслям науки.
RESUME
The methods of terminologization of the terms in the technical sphere are considered in the given
article. The authors examine the fact that in the process of terminologization the terms are not taken from
outside, they are taken from the definite sphere of science. In the result of terminologization of special
terms the homonyms appear. The examples from terminological dictionaries of different scientific spheres
are given in the article.
310
УДК
81’373:008
Г.К. Аюпова
Казахский университет экономики,
финансов и международной
торговли,
к.ф.н., ст. преподаватель
Фразеологические
единицы как
разновидность
лингвокультурем
Аннотация
В статье рассматриваются фразеологические
единицы как лингвокультуремы, обладающие
национально – культурной спецификой, выражаю-
щиеся в том, что в них сохраняются сведения об
исторических событиях, связанных с культурой
какого-либо народа. Анализ внутренней формы и
сопоставление
фразеологизмов
на
казахском,
русском и английском языках позволил автору
выявить, что в разных лингвокультурологических
сообществах говорящие выражают в формирую-
щемся фразеосочетании свои ценностные установки,
образы, эмоциональную оценку события.
Ключевые
слова:
лингвокультурология,
этнолингвистика,
лингвокультурная
единица,
лингвокультурологические
концепты,
лингво-
культурема, коннотация, культурные коннотации,
фразеологические единицы, культурный смысл,
категория оценочности, прототипная ситуация.
Одной из магистральных наук XXI века
является лингвокультурология, возникшая в конце
XX столетия. Несмотря на сходство ее предмета с
рядом смежных дисциплин, лингвокультурология
имеет ряд отличий, заключающихся в ином аспекте
изучения
связи
языка
и
культуры.
Если
этнолингвистика акцентирует внимание реконструк-
ции по данным языка культурных, народно-
психологических и мифологических представлений
и «переживаний» в их диахроническом движении
[1], изучает язык сквозь призму человеческого
сознания, менталитета и обрядового поведения,
мифологических представлений и мифологического
творчества [2], то лингвокультурология считает
своей основной целью выявление «повседневной»
культурно-языковой
компетенции
субъектов
лингвокультурного
сообщества.
Основными
задачами ее являются:
1)
выявление способов проявления культурно-
маркированных сигналов;
2)
уточнение понятия культурной коннотации;
3)
разработка
типологии
культурных
коннотаций [1, 17].
Лингвокультурология,
в
отличие
от
этнолингвистики и лингвокультуроведения, «иссле-
дует проявления культуры народа, которые
отразились и закрепились в языке» [3, 12].
Предметом лингвокультурологии являются единицы
языка, обладающие культурно-когнитивной
311
семантикой. В.А.Маслова к таким единицам относит те, в содержании которых
обнаруживается часть, обусловленная особенностями национальной культуры,
этнического сознания и которые «приобрели символическое, эталонное, образно-
метафорическое значение в культуре» [3, 53].
Лингвокультурологические
единицы
характеризуются
учеными
как
синтезированные единицы, совмещающие в себе свойства лингвистического и
культурного
знаков.
В.В.Воробьев
относит
к
лингвокультурной
единице
лингвокультурему, которая определяется им следующим образом: «лингвокультурема –
это комплексная межуровневая единица, представляющая собой диалектическое единство
лингвистического и экстралингвистического (понятийного или предметного) содержания.
Эта единица более «глубокая» по своей сути, чем слово. К обычным составляющим (знак -
значение), здесь прибавляется культурно – понятийный компонент как внеязыковое
содержание лингвокультуремы» [4, 47-48].
А.Ш.Жумашева считает, что «лингвокультурема отличается от слова тем, что слово
соотносится с денотатом, «отсылается к нему», а лингвокультурема раскрывает его
содержание как понятие, как культурный феномен» [5, 51].
А.Т.Хроленко к лингвокультуремам относит слова, обладающие культурными
смыслами, коннотативными значениями, проявлениями этнической ментальности в языке.
Лингвокультурологические единицы – это те, в которые культурные смыслы реализуются
в культурных кодах (словах, символах, мифологемах, идеологемах, стереотипах
поведения, знаках), а феномен этнической ментальности проявляется в поведении, в
совокупности образов и представлений в ценностных ориентациях этноса, выраженных в
словах [5].
В работе В.А.Масловой дана классификация лингвокультурем, включающая в себя
девять лингвокультурем. К ним относятся:
1)
Безэквивалентные языковые единицы и лакуны;
2)
Мифологизированные языковые единицы: архетипы и мифологемы, обряды и
поверья, ритуалы и обычаи, закрепленные в языке;
3)
Паремиологический фонд языка;
4)
Фразеологический фонд языка;
5)
Эталоны, стереотипы, символы;
6)
Метафоры и образы языка (ассоциации, создаваемые внутренней формой слова);
7)
Стилистический уклад разных языков;
8)
Речевое поведение;
9)
Область речевого этикета [3, 36-37].
В данную классификацию не вошли слова, выражающие культурную коннотацию и
особенности этнического менталитета, хотя в некоторых лингвокультуремах
совмещаются как культурные значения, так и проявляются оценочные и культурные
смыслы, выражаются фоновые знания. Тем не менее лингвокультурема во многих случаях
рассматривается как единицы языка, имеющие «национально – культурный компонент»,
понимаемый как часть значения, которая «отражает связь знака с предметом культуры
(референтом) и которая в конечном итоге обусловлена национальной культурой» [6, 7-8].
Культурная информация выражается в лингвокультуреме по-разному (через
культурные коннотации, оценочные смыслы, ценностные ориентации, единицы языка,
отражающие ментальный образ народа). Поэтому список лингвокультурем можно
расширить, включая в их состав лингвокультурологические концепты, выражающие
культурный смысл и ментальные образы.
Фразеологические единицы языка могут быть охарактеризованы как абсолютные
лингвокультуремы, обладающие всеми признаками, а именно:
1.
национально-культурным компонентом. Фразеологические единицы как
лингвокультуремы обладают национально – культурной спецификой, что
312
выражается в том, что в них сохраняются сведения об исторических событиях,
связанных с культурой какого-либо народа. Е.Ф.Арсентьева выделяет три уровня,
на которых может проявиться национально – культурная специфика
фразеологизмов:
1)
в совокупном фразеологическом значении (безэквивалентные или лакунарные
фразеологические единицы);
2)
в значении отдельных лексических компонентов-реалий (фразеологические
единицы, имеющие в своем составе обозначение национально – культурных реалий);
3)
в прямом значении свободного сочетания (т.е. в прототипах ФЕ) [7, 67].
Безэквивалентность фразеологических единиц проявляется в том, что они имеются в
одном языке, а в другом не представлены, например, a license to print (незаконно
полученное преимущество), гол как сокол, не лыком шит, Тришкин кафтан, казанская
сирота, витязь на распутье, горлатная шапка, шептать колокола, малиновый звон, бие
сауым уақыт, ат шаптырым жер, егіз қозыдай, құрбан шалды, құнан шаптырым жер и
др.
Национальная специфика фразеологизмов проявляется также в том, что в составе
могут быть в качестве компонентов реалии, понятия культуры только данного народа, ср.:
ab nach Kassel (напоминание о городе Касселе, столице княжества Гессен, который был в
XVII веке местом сбор рекрутов), отқа май құю (в казахском лингвокультурном
сообществе, когда невеста входит в дом, свекровь льет масло на огонь, чтобы очаг дома
горел ярко); Covent Carden (знаменитый лондонский продовольственный рынок,
существующий с 1661 года), Есімханның ескі жолы, Қасымханның қасқа жолы,
Құлтөбенің басында күнде кеңес, ат-шапан айып, бауыздау құда, бел құда и др.
Национальная маркированность фразеологизмов заложена в образном основании
фразеологизма – внутренней форме. По мысли В.Г.Гака именно во внутренней форме
фразеологизма и заложена культурная информация: «сначала в мире возникает некая
прототипная ситуация, соответствующая «буквальному» значению фразеологизма. За ней
закрепляется содержание, которое затем переосмысливается, т.е. формируется образ
фразеологической единицы на основе первичных значений слов в прототипной ситуации.
Именно эти первичные слои как бы составляют в образе свое значение. Так возникает
внутренняя форма фразеологизма (ВФ), в которой и содержится основная информация,
связанная с культурой» [8].
В процессе формирования культурного смысла фразеологизма и его семантики
осуществляется восприятие говорящим окружающей семантики, выделение какого-либо
предмета, причем выявление признаков предмета происходит не прямо, а опосредованно в
прототипной ситуации. Эта ситуация характеризуется как ситуация, за которой
закрепляется обозначение в виде сочетания слов, имеющих определенное содержание.
Следующий этап – процесс формирования внутренней формы в данной ситуации.
Внутренняя форма слова или словосочетания, по утверждению А.А.Потебни, - это образ,
мотивировка слова или словосочетания. По его мысли, во многих словах имеются следы
поэтического образа (окно – око, стол – стлать, медведь, едящий мед). Именно этот образ,
родившийся при обозначении явления, становится в языке символом, заменяющим или
представляющим все названные явления в целом. Единичный признак, пройдя через
образное осмысление, становится представлением множественного. Отсюда вывод, что
такое представление и становится внутренней формой слова [9].
Третий этап формирования фразеологической семантики – это переосмысление
внутренней формы слова во множестве речевой деятельности говорящих, которые в
процессе употребления фразеологического сочетания переосмысливают его, выражают
свое эмоциональное отношение и свои ценностные ориентации по отношению к событию
в прототипной ситуации, например, в разных лингвокультурологических сообществах
говорящие выражают в формирующемся фразеосочетании свои ценностные установки,
313
образы, эмоциональную оценку события. Ментальные образы, представленные в
семантике формирующегося фразеологизма, культуроносны, так как имеют
символическую значимость, выражая принадлежность к какой-либо культуре и отражая
культурно-ментальное содержание, являющееся сквозным для картины мира какого-либо
народа. Внутренняя форма фразеологического сочетания – фразеологический образ
возникает на основе объектов, имеющих чувственную основу: вкусовую (горче редки),
цветовую (black man, black post), звуковую (кричать во всю ивановскую),
пространственную (ат шаптырым жер), временную (бие сауым уақыт, ет пісетін
уақыт) и др. Постепенно эта чувственная основа, служащая основанием для
фразеологического образа, абстрагируется, переосмысливается в процесс перевода их в
нравственную категорию, когда фразеологизмы, наполняясь ценностно-смысловым
содержанием, служат для характеристики человека, его поступков, эмоционально
оценивают их и в этом случае фразеологизм подвергается вторичной семантизации и
выступает как единица вторичной номинации, имеющая культурно- ментальную
составляющую, связанную со специфической культурой какого-либо народа, например,
такая культурно- ментальная составляющая фразеологизмов проявляется в выражении
ими:
a)
особенностей национального менталитета народа: zur ordnung vuhen, ordnung ist
das halbe leben, қонақ келсе – құт, атастырып қойды, ат бауырына алды, аузы беріп,
әліпті таяқ деп білмеді, back the wrong horse (поставить на ту лошадь), my house my cute,
time is money, делу время – потехе час и др.;
b)
ценностных установок и ориентации: көк жалқау, көк есек, көзін ақ шөл басты,
көк көз, тас бауыр, көк жарылқасын, луженая глотка, не в свои сани лезть, малиновый
звон, журавль в небе, хозяйский глаз, путеводная звезда, класть поклоны, князь князем,
come in handy (оказался полезным), dice with death (рисковать своей жизнью), do justice, to
smb (отдавать должное кому-то), do ones duty (иполнять свой долг), game plan (план
действий), get down to business (приступить к делу), good words and no deeds (одни слова,
а дела нет), good-for nothing (никчемный человек), go the pace (прожигать жизнь), fat cat
(жирный кот) и др.
Анализ внутренней формы фразеологизмов, связанных с представлением о трусости,
позволяет выявить те образы, которые легли в основу фразеологизма, например, дрожать
как осиновый лист (во внутренней форме фокусируется не вещный образ листа, а
представление о том, что происходит с листьями в ненастную погоду), во фразеологизме
to hide one’s head in the sand («спрятать голову в песок» отображает средневековое
представление о поведении страуса). В английском языке фразеологизм to show the white
feather (проявить трусость) имеет историческое основание: белое перо в хвосте
бойцовского петуха считалось признаком плохой породы. Именно поэтому в Англии и
Австралии получение белого пера означает обвинение в трусости. Эталоном страха для
английской, казахской и русской ментальности является заяц, ср.: (as) tamed as a hare:
заячья душа, трусливый как заяц, показывающий пятки, қоян жүрек. Тем не менее, хотя
эталоны трусости совпадают, значение трусости передается в разных языках при помощи
разных лексем, легших в основу фразеологизма; для русской культуры это пятки, ноги
(показывать пятки, уносить ноги), для казахской – жүрек - сердце (қоян жүрек), для
английской foot, knee, tail, get (have) cold feet, cold feet, weak knees.
Во фразеологизмах проявляется культурная коннотация, которая возникает как
результат интерпретации образного основания фразеологизма им метафоры посредством
отнесения его с культурно - национальными эталонами и стереотипами [10, 27]. Так,
интерпретация фразеологических значений позволяет отметить наличие неадекватных
культурных смыслов во фразеологизмах, имеющих адекватную оформленность (на основе
сочетаний, имеющих прямое значение), возникают в разных культурах различные
переосмысленные значения, не совпадающие друг с другом, например, обычные
314
сочетания со словами «қара», «черный» в разных культурах имеют различные
коннотативные значения, что выявляется при интерпретации их культурных смыслов: во
всех культурах черный цвет ассоциируется со злом с жестокостью, с трауром, смертью
( черный сглаз, черный враг (кровный), черная душа (злодей), черный день (траурный
день), black man (сатана), black sheep (паршивая овца), black post (шантаж), black armband
(черная нарукавная повязка), black dress (черное платье) и только в казахской культуре
«қара» имеет не только негативное, но и позитивное значение: қарайған жұрт, (ел), қара
қазақ (весь казахский народ), , қара күш (сила), қара жер (родная земля), қара шаңырақ
(почитаемый дом предков), қара бұқара (халық), қара борбай (труженник), қара болды
(приглядывал за кем-либо), қара жаңбыр (нөсерім жаңбыр, проливной дождь), қара жон
(полный человек, мускулистый, плотного телосложения), қара азық (продукты), қара
жүріс (долгая скачка), қара кесек ет (нежирное мясо), қара көбейтті (увеличил
поголовье скота),
қара мал (крупный роготый скот), қара көрсетті (показался), қара жол
(большая дорога), қара қазан, сары баланың қамы (забота о котле нуждающемуся в
пополнении и о ребенке, қара қазан бай (человек, наживший состояние). Вместе с тем, во
фразеологизмах со словом «қара» имеются и негативные значения қара қағаз (похоронная
бумага), қара күн туды (наступили тяжелые, черные дни), қара бет (бессовестный), қара
жүрек (бессердечный), қара жерге отыртты (посадил в лужу), қара бауыр (жестокий),
қара аспан айналып түскір (проклятье, пусть наступят для тебя трудные дни), қара есекке
теріс мінді (не избавился от сплетен), қара аспан жаудыртып (нагонять страх), қара жер
төсек болды (наступили для него черные дни), басына қара жамылу (пребывать в трауре)
и др.
Коннотативное фразеологическое значение представляет во фразеологической
семантике дополнительную информацию по отношению к денотативно –
сигнификативному значению. Это переосмысленное в процессе фразеологизации
значение. Это дополнительное значение содержит не только культурную информацию, но
и оценочное отношение субъекта к предмету мысли. Коннотация – это способ выражения
оценки. Именно в оценке выражается отношение субъекта (индивида и коллективного).
В.Н. Телия считает, что «это отношение ценностное par excellence и оно предполагает
ответы на вопросы: кто оценивает, что, как, по какой причине или мотиву, с каких
позиций. Термины (переменные) и объект (фрагмент мира в его системных связях)
соединены в этом отношении оценочным суждением, в котором выражается то или иное
пристрастие субъекта к миру» [11].
Категория оценочности проявляется в коннотативных значениях фразеологизмов, в
которых ярко проявляется негативная характеристика лица, явления, например,
бархатная революция, коричневая нечисть, lame duck (хромая утка) в значении
“незадачливый человек”, неудачник, frog eater (тот, кто ест лягушек), water rats (водяные
крысы - гардемарины), big pot, big cheese (большие начальники). Приведенные примеры –
это фразеологические коннотации, выступающие как характеристика людей по их какому-
либо признаку. Это фразеологические лакуны-характеристики людей. Они возникают
вследствие расхождения ономасиологического характера, связанных с особенностями
мотиваций названий, хотя структура и материальное оформление фразеологизма
совпадают во многих языках, неадекватными бывают те признаки, которые воплощают в
коннотативном значении фразеологизма, принятую в том или ином лингвокультурном
сообществе оценку соответствующего факта или предмета действительности, например,
собака оценивается во многих культурах положительно, ср.: dog a doublet (храбрость),
съесть собаку (иметь большой опыт), вот где собака зарыта (вот в чем секрет, загадка),
ішінде ит өліп жатыр (умение скрывать), а в английском языке собака ассоциируется с
глупостью dog in the manger (собака на сене). Признак глупости в английском и русском
языках ассоциируется с гусем, рыбой, с пробкой, глуп как гусь, аs stupid as a goose, a fish,
но в русском сознании “гусь” ассоциируется с чванливым, обидчивым, ловким человеком:
315
надулся как гусь, хорош как гусь, экий гусь, гусь лапчатый, важный гусь, как с гуся вода и
др.
Следующим признаком фразеологизма как лингвокультуремы является проявление
культурного смысла в них, смыслы возникают и хранятся в человеческой голове, в
сознании народов. Они познаются только в сравнении. «Чтобы стать явлением культуры
они должны как-то себя проявить, материализовать, объективировать. Так вот смыслы
реализуются в культурных кодах. Это могут быть слова, символы, мифологемы,
идеологемы, стереотипы поведения, ритуалы, знаки» [5, 41-42].
Символические смыслы познаются в сравнении. Так, в русском, английском языках
соль является символом богатства, особого почитания, например, соль земли – это
основная творческая сила какого-либо народа, основой народной жизни, salt of the earth,
ср.: Она прожила жизнь женщины из рабочего класса и матери, похожую на миллион
других; имя, имя никто не слышал за пределами своего дома, но такие женщины, по
правде, являются солью земли. Соль имеет значение остроты аттическая соль. Насыпать
соль на подол платья, просыпать соль значит накликать горе в русской и английской
традициях. К этим значениям в английском языке добавляется символическое
обозначение при помощи фразеологизма сидеть выше соли социального статуса человека.
У казахов и русских сочетания хлеб-соль, дәм -тұз являются символом гостеприимства,
ср.: дәм-тұз татты, дәм –тұз татырды, хлеб да соль, отведать хлеба-соли.
Лошадь, конь, ат, английское horse породили значительное количество
фразеологизмов, символические значения которых не совпадают в разных культурах, ср.:
символические смыслы в казахской и английской культурах: ат шаптырым жер
(пространство), ат тұяғы жетпеген жер (далекое пространство), ат байлар (ребенок
мужского пола), dark horse, темная лошадка (неизвестно кто) воспринимается позитивно.
В данных культурах фразеологизмы, связанные со средством передвижения, охотой,
скачками, имеют символическую значимость, а в русской культуре наиболее разработана
хозяйственная деятельность с применением труда лошади, поэтому к ней чаще всего
проявляется негативное отношение: не в коня корм (не идет на пользу), не в коня овес,
конь еще не валялся (работа еще не начата).
Таким образом, анализ фразеологических лингвокультурем в сопоставительном
аспекте позволил выявить культуроносность единиц вторичной номинации,
проявляющуюся в наличии таких лингвокультурологических признаков, как:
1)
способность обладать национально-культурным компонентом значения;
2)
безэквивалентность фразеологизмов (выражение реалий);
3)
фразеологический образ;
4)
культурная коннотация, проявляющаяся в культурных смыслах фразеологизмов,
неадекватных в различных культурах;
5)
символическая значимость.
Достарыңызбен бөлісу: |