Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
164 
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Алаш, 2003. Т-1. – 408 б.  
2
 
Бабалар сөзі. Жүз томдық. – Астана: Фолиант, 2006. Т-34: Батырлық жырлар. – 384 б. 
3
 
Бабалар сөзі. Жүз томдық. – Астана: Фолиант, 2006. Т-36: Батырлық жырлар. – 480 б. 
4
 
Қасқабасов С. Қазақ фольклорының типологиясы. – Алматы: Ғылым, 1981. – 308 б. 
5
 
Әзібаева  Б.  Қазақ  дастандары..–Алматы:«Баспалар  үйі»  акционерлік  қоғамы,  2009.  – 
288 б. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В статье рассматриваются особенности отражения исламских концепций миропонимания в 
произведениях фольклора и, в частности, в героических сказаниях. На основе изучения различных 
источников в работе выявляются причины включения авторами исламских мотивов в некоторые 
героические  сказания,  написанные  в  доисламский  период.  На  конкретных  примерах  в  статье 
детально анализируются особенности проявления мусульманских канонов в сказаниях, созданных 
после принятия ислама. В работе широко используются оригинальные источники и исследования 
последних лет. 
 
RESUME 
 
In  the  article  the  features  of  reflection  of  Islamic  concepts  of  outlook  in  folklore  works  and  in 
particular  in  heroic  legends  are  considered.  On  the  basis  of  studying  various  sources  the  reasons  for 
inclusion by the authors of Islamic motives in some heroic legends written during the pre-Islamic period 
come to light. On specific examples in the article the features of Muslim canons’ displayed in the legends 
and  created  after  the  acceptance  of  Islam  in  detail  are  analyzed.  In  the  work  original  sources  and 
researches of last years are widely used. 
 
 

 
165 
ӘОЖ 811.512.122’ 367  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Х.А. Ордабекова  
Сүлейман Демирел атындағы 
университет, филол. ғыл. канд., 
қауым. профессоры 
 
Номинация процесінің 
психолингвистикалық 
аспектісі 
 
Аннотация 
Мақалада  затқа,  құбылысқа,  іс-әрекетке 
атау 
беру 
сөйлеу 
әрекеті 
негізінде 
қалыптасатындығы  туралы  айтылады.  Қазіргі 
тіл  білімінде  номинация  теориясын  зат, 
құбылыс,  әрекетпен  тікелей  байланыста  емес, 
сонымен  қатар  ұлттық  сана,  ұлттық  ойлау, 
ұлттық  дүниетаным  жүйесімен  байланыста 
қарастыру  мәселесі  туындап  отыр.  Тілдік 
жүйедегі 
номинация 
процесі 
- 
сөйлеу 
әрекетінің  нәтижесі  ретінде  қарастырылады. 
Жалпы лингвистикадағы «әрекет» ұғымы атау 
беру  қызметін  қоршаған  орта  туралы  аялық 
біліммен, экстралингвистикалық факторлармен 
байланыста  қарастыруға  мүмкіндік  береді. 
Себебі  зат,  құбылыс,  сапа,  әрекет  белгілеріне 
атау  беру  халықтық  дүниетаныммен,  ой-
сананың  өсуімен,  ұлттық  психологиясы  мен 
діліне байланысты айқындалуы тиіс. Қоршаған 
ортадағы  заттар  мен  құбылыстар  ментальді-
сезімдік  қабылдаулар  арқылы  адам  санасында 
таңбаланатындығы  нақты  тілдік  фактілер 
негізінде дәйектеледі.  
 
 
Лингвистиканың  жеке  бір  саласы  ретінде 
тілдің 
аталымдық 
қызметін 
зерттейтін 
номинация  теориясы  ХХ  ғасырдың  70-
жылдары  қалыптасты.  Номинация  теория-
сының  зерттеу  пәні  -  тіл-ойлау-болмыс 
бірлігінің 
нәтижесінде 
атаудың 
түзілу 
жолдарын  қарастыруға  негізделеді.  Қазіргі 
тілдік  зерттеулер  тілдік  құбылысты,  оның 
ішінде,  номинация  теориясын  көпаспектілік 
қырынан тануға бағытталып отыр.  
Зат,  құбылыс,  іс-әрекетке  атау  беру, 
оларды сөздің көмегімен таңбалау мәселесі тіл 
ғылымында  ХХ  ғасырдың  ортасынан  бастап 
ономасиологиялық  бағытта  зерттеле  бастады. 
Бұл  бағытта  ғылыми  зерттеулер  жүргізген 
В.Н.Телия,  А.А.Уфимцева,  Е.С.Кубрякова, 
Н.Д.Арутюнова,  Г.В.Колшанский,  Б.А.Сереб-
ренников; қазақ тілші-ғалымдарынан Ә.Қайдар, 
Р.Сыздық,  Т.Жанұзақ,  Ж.Манкеева,  Б.Сағын-
дықұлы,  Б.Қасым,  Е.Керімбаев,  А.Салқынбай, 
М.Гинатуллин,  Қ.Рысберген  сынды  ғалым-
дардың  есімдерін  атауға  болады.  Ономасио-
логиялық  бағыттағы  зерттеулер  номинация 
процесін        қоршаған       ортаға        қатынасы 

 
166 
тұрғысынан  жүргізіледі.  Номинативті  парадигма  мәселесін  қарастыру  барысында  сөздің 
тек  затпен  ғана  емес,  белгілі  бір  дәрежеде  сана,  ойлау,
 
дүниетаным  жүйесімен  де 
байланыстыра  қарастыру  қажеттілігі  туралы  көзқарас  пайда  болды.  Бұл  идея  Фрегенің 
семантикалық үшбұрышында көрініс тапты. Сөз мағынасын құраушы негізгі элементтерді 
сипаттай  отырып,  Фреге  концепциясы  бойынша,  сөз  мағынасының  тілдік  жүйеден  тыс 
көптеген  жекелік  мәнге  ие  ұғымдық  қатынастар  жүйесін  түзетіндігін  айқындаймыз. 
Осыған  орай,  сөз  бен  оның  мағынасы  қазіргі  таңда  психологиялық  аспект  тұрғысынан 
қарастырылуда.  
Номинация  теориясы  лингвистикалық  бағытта  зерделенyімен  қатар,  аралық 
пәндердің  де  нысаны  бола  алады.  Тілді  биологиялық  құбылыс  ретінде  таныған 
А.Шлейхер,  М.Мюллер  номинация  процесі  ментальді-сезімдік  қабылдау  арқылы 
түзілетіндігін  атап  көрсетеді.  Г.Шухардт  зат,  құбылыс  атауларының  шығуы  мен 
қалыптасу  тарихы  тілді  тасымалдаушы  ұжымдық  сананың  дүниетанымымен  тікелей 
байланысты  екендігін  айтады.  Ол  номинация  процесін  қайсыбір  халықтың  қоршаған 
ортаны  қабылдау,  болмысты  санада  категориялау,  концептуализациялау  жүйесімен 
тікелей байланыста қарастыруды ұсынады. Жалпы лингвистикадағы «әрекет» ұғымы атау 
беру  қызметін  қоршаған  орта  туралы  аялық  біліммен,  экстралингвистикалық 
факторлармен  байланыста  қарастыруға  мүмкіндік  береді.  Себебі  зат,  құбылыс,  сапа, 
әрекет  белгілеріне  атау  беру  халықтық  дүниетаныммен,  ой-сананың  өсуімен,  ұлттық 
психологиясы мен діліне байланысты айқындалуы тиіс. Дүниедегі заттар мен құбылыстар 
жоғарыда  көрсетілген  ментальді-сезімдік  қабылдаулар  арқылы  адам  санасында 
таңбаланады.  Сөз  негізгі  семантикалық  қызметі  арқылы  мағына  тасымалдаушы  таңба 
ретінде сөйлеу әрекетінің минималды ұғымдық немесе мағыналық бірлігі ретінде қызмет 
атқарады.  Сөз  тілдік  жүйенің,  әрі  сөйлеу  тілінің  бірлігі  ретінде  өзара  диалектикалық 
бірлікте  болады.  Индивидтің  сөйлеу  тілінде  сөздің  түрлі  мағынадағы  қолданысы 
интеллектуалды  әрекет  ретінде  танылады.  Өйткені  сөз  мағынасы  психолингвистикада 
ойлау  әрекетінің  бір  аспектісі  ретінде  қарастырылады.  Мұның  өзі  онтогенез  процесінде 
сөйлеу  және  интеллектуалды  әрекеттің  маңыздылығын  көрсетеді,  өйткені  бұл  әрекеттер 
адам  танымының  дамуында  негізгі  аспект  болып  табылады.  Ағылшын  зерттеушісі 
Дж.Томастың  ұстанымында  «әрекет»  теориясы  арқылы  сөйлеуші  мен  адресаттың 
бірлескен  әрекеті  нәтижесінде  лексикалық  мағынаға  ие  жаңа  сөз  туындайтынын  алға 
тартады. Мәселен, ағылшын тілінде компьютерлік дискурсқа байланысты коммуникативті 
әрекет  пен  субьектінің  атау  беру  шығармашылығы  байланысының  нәтижесінде 
материнская  плата,  мышка,  окно,  проводник,  скачивать  сияқты  атаулар  пайда  болған. 
Яғни  адресант  пен  адресаттың  бірлескен  әрекет  процесінде  атау  беруде  зат  не 
құбылыстың қандай да бір белгілері номинацияға негіз болады.  
Психология мен философияда ұғым адам санасында қоршаған ортадағы қабылданған 
заттар  мен  құбылыстардың  сезімдік-көрнекі  белгілері  болса,  тілдік  жүйеде  ұғым  адам 
санасындағы  мағынаны  репрезентациялау  тәсілі  ретінде  көрініс  береді.  Белгілі  бір  зат, 
құбылыс, сапа не әрекет туралы ұғым қалыптастыру ‒ адамның танымдық қызметінің бірі. 
Ал  танымның  жоғары  сатысы  ретінде  ойлау  әрекеті  шындық  өмірдегі  заттар  мен 
құбылыстардың,  іс-әрекеттердің  жалпы  қасиеттерін,  мәнді  белгілерін  бейнелендіріп, 
олардың  арасындағы  нақты  байланыстар  мен  жаңа  қатынастардың  ашылуына  үлкен 
септігін тигізеді. Қоршаған ортаны тану, оны қабылдау әрекеті уәжділікпен байланысты. 
Ал  уәжділік  сезімге,  эмоцияға  қатысты  болғандықтан,  психология  ғылымында  да 
қарастырылады.  Себебі  психология  ғылымында  адамның  барлық  іс-әрекеті,  мінез-құлқы 
белгілі мөлшерде уәжделген болып саналады.  
Затқа,  құбылысқа,  іс-әрекетке  атау  беру  әр  халықтың  материалдық  және  рухани 
мәдениетінің, ұлттық ойлау жүйесі мен ұлттық ділінің ерекшелігін танытады. Затқа атау 
беруде, ең алдымен, оның мәнді және мәнсіз уәждік белгілері айқындалады. Анықталған 
уәждік  белгілер  затқа  атау  беруге  негіз  болады.  Атау  беру  үдерісі  сол  ұлттың  өмір  сүру 

 
167 
тәжірибесіне байланысты. Сондықтан тілдік таңбалар ұлттың дүниетанымы мен тұрмыс-
тіршілігінің тілдегі бейнесі болып табылады. Белгілі бір затқа атау бергенде адам баласы 
бір  нысанды  ұқсас  нысаннан  ажыратып  тұратын  белгісін  негізге  алып  таңбалайды. 
Мұндай  белгілер  түрліше  болуы  мүмкін:  түсі,  көлемі,  формасы,  қызметі,  материалы, 
екінші бір нысанға қатысы т.б. Тіл білімінде бұл белгілер уәждер деп аталады. Таңба мен 
таңбаланушы  арасындағы  осы  уәждік  белгілер  экстралингвистикалық  факторларға 
негізделеді.  Мәселен,  қызылсу  –  өзен  бетіне  мұз  жарығынан  шыққан  су  [1,  508-509  б]. 
Көбіне қысы қатты аймақтардағы суы мол өзендерге тән. Қызылсу өзендегі су ағымының 
күрт көбеюінен, мұз астындағы қысымның жоғарылауынан пайда болады, кейде жер асты 
сулары  мол  өңірлерде  де  байқалады.  Ойымыз  дәлелді  болу  үшін,  бұқаралық  ақпарат 
құралдары  тілінен  деректер  келтірейік.  Мысалы:  Шығыс  Қазақстан  облысында  күннің 
күрт  жылынуынан  қар  еріп,  қызылсу  аулаларды  басып  қалды.  Шығыста  күн  күрт 
жылынып,  қызылсу  көтеріле  бастады.  Ұзаққа  созылған  қыстан  соң,  Орталық 
Қазақстандағы бірқатар елдімекендер көктемгі қызылсудың астында қалу қаупі төніп тұр.  
Әрбір  халық,  этностық  топ  қоршаған  ортадағы  түр-түс  ұғымын  өздерінше  танып, 
этномәдени  дүниетанымында  тұжырымдайды.  Қызыл  түс  о  баста  күннің,  оттың  түсіне 
байланысты  қабылданып,  қазақ  халқының  санасында  әлі  күнге  дейін  символдық  мәні 
(қасиеттілік,  махаббат,  билік)  сақталған.  Жалпы  алғанда,  от,  сезім,  көңіл  қызыл  түспен 
байланыстырылады.  Қазақтың  ұлттық  мәдениетінде  қызыл  түстің  жағымды 
бағалауыштық  мағыналары  түрлі  сезімдік  коннотацияға  байланысты  әдемілік,  махаббат, 
жастық, қуаныш, шешендік сияқты ұғымдармен ассоциациялық байланысқа түсіп, тілдік 
санада  қызыл  шырайлы,  қызыл  тіл,  қызыл  алма  тіркесімдері  арқылы  таңбаланған. 
Сонымен  қатар  қызыл  түстің  қызыл  кеңірдек  болу,  қызыл  өңеш  болу,  қызыл  көз  пәле, 
қызғаныштың  қызыл  түлкісі  сияқты  жағымсыз  коннотациялық  мәні  бар  екендігін  тіл 
бірліктері  айқындайды.  Сондай-ақ,  қызыл  түс  стереотиптік  қолданыс  ретінде  терминдік 
тіркесімнің  құрамында  қолданысқа  түсіп,  қызыл  бұрыш,  қызыл  ағаш,  қызыл  түйіршік, 
қызылсу, қызыл әскер, қызыл отау сияқты екіншілік номинацияның түзілуіне әсер еткен.  
Қазақ халқының санасында қызыл түс отпен ассоциацияланатын болса, оттың белгілі 
бір  дәрежеде  жан-жағына  қауіп-қатер  төндіретіндігі  белгілі.  Осындай  ассоциациялық 
қатынас негізінде қызыл ↔ от ↔ қызылсу атауы туындаған. Халықтың тілдік санасында 
өзен,  көл  суының  өз  арнасынан  асып-тасуы,  осылайша  жан-жағына  қауіп-қатер  төндіруі 
қызысу ұғымымен таңбаланған. Сонымен қатар тілімізде қызылсу ұғымымен байланысты 
қалыптасқан  қызылсудай  жүру  тұрақты  тіркесі  «баса-көктеп  ойлағанын  істеді,  әмірін 
жүргізді»  деген  ауыс  мағынада  екіншілік  номинация  жасалған  [1,  509-510  б].  Өзен,  көл 
суының  өз  мөлшерінен  асып-тасуы  қоршаған  ортаға  белгілі  бір  дәрежеде  қауіп-қатер 
төндіретіндігі, өз ернеуінен асқан судың жолдағының бәрін таптап, шайып өтуі  суға тән 
физикалық  құбылыс  екендігі  белгілі.  Судың  өзіне  тән  табиғи  уәждік  белгілер  негізінде 
адам бойындағы жағымсыз қасиеттерді бейнелеуде адам ↔ табиғат оппозициясы негізінде 
метафоралық  жолмен  қызылсудай  жүру  тіркесі  қалыптасқан.  Адам  дүниені  сезім 
мүшелерінің  көмегімен  танып  біледі,  осы  танылған  нәрсенің  нәтижесі  дерексіз  ойлау 
жүйесі  арқылы  екіншілік  номинацияны  қалыптастырады.  Адамның  белгілі  бір  ұғымды 
танытуда  ақпарат  адам  санасында  қалай  қабылданса,  сол  күйінде  жадыда  сақталып,  сол 
ұлтқа  тән  тіл  арқылы  көрініс  табады.  Кез  келген  дүниені  қарап  тани  отырып,  санада 
қалыптасқан  ассоциацияны  немесе  сол  дүние  туралы  ұғымды  тіл  арқылы  жеткізу  үшін 
адам  біліми,  мәдени,  рухани  танымына  сүйенеді.  Ол  тілдік  қордағы  лексикалық, 
фразеологиялық  және  паремеологиялық  құрылымдар  арқылы  көрініс  табады.  Мысалы, 
қойға  қатысты  момындық,  жуастық,  қоңыр  тіршілік,  байлық,  сұлулық  сияқты  қазақ 
халқының  ұлттық  санасында  стереотипке  айналған  қарапайым  ассоциацияларды  құраса, 
ақын-жазушылар танымында ассоциативтік білім көздері бейнелі түрде көрініс табады. 
Когнитивті теория тұрғысынан алғанда, тіл ‒ таным құралы, аялық білім жүйесінің 
құралы,  сонымен  қатар  сана  әрекеттерін  жүзеге  асырудың  тәсілі.  Адам  әрекетінің  тез 

 
168 
қарқындап  дамуы  оның  тілінде  көрініс  табады  және  лексикалық  жүйеде  бейнеленеді. 
Осылайша,  адамның  түрлі  әрекеті  арқылы  түзілген  контексте  тілдік  бірліктер  өзара 
қатынасқа  түсе  отырып,  болмысты  бейнеледі.  Е.С.Кубрякова:  «Функционалды 
лингвистикада атау нәтижесі ғана емес, атау жасау процесінің өзі де негізге алынуы тиіс» 
деген  ғылыми-теориялық  пікір  білдіреді  [2,  54  б].  Яғни  номинация  теориясында 
таңбалаушының таңбаланушыға еркін қатынасы аталымның шығармашылық негізі болып 
табылады. А.Потебня өз концепциясына В.Гумбольдт тұжырымдамаларынан тілге сөйлеу 
әрекеті ретінде қарау көзқарасынан басқа, жаңаша ойлау негізінде «ішкі форма» терминін 
енгізеді. А.Потебняның түсінігінде ішкі форма - сезім мүшелері арқылы қабылданған зат, 
құбылыс, іс-әрекеттің субьективті  мәнді  белгісі, соған орай мағынаның ең негізгі  белгісі 
[3, 68 б]. Сөздің ішкі формасы ойды қалыптастыру құралы ретінде сезім мүшелері арқылы 
қабылданған негізгі белгілерді біріктіре отырып, оның санада бейнеленуіне негіз болады. 
Атау беру актісіне үш компонент қатысады: таңбалаушы, таңбаланушы және атау-таңба. 
Сөз  затты,  нәрсені,  құбылысты,  әрекетті  атай  отырып,  сол  зат  арқылы  алынатын 
ақпаратты  қодқа  түсіреді.  Тілші-ғалым  А.Салқынбай:  «...  атау  тілдегі  лексикалық  бірлік 
ретінде  ғана  емес,  әлем  бейнесін  жасауға  қызмет  ететін  номинативтік  қызметімен 
бағалануы  қажет.  Тіл  дамуы  әлем  бейнесін  танып-біліп,  олардың  әртүрлі  белгісі  мен 
қасиеті,  сапасы  мен  саны,  қимылы  мен  әрекеті,  амалы  мен  сипатына  атау  беру  арқылы 
орындалады»,  -  дейді  [4,  89  б].  Өйткені  заттар  мен  құбылыстардың  белгілерін  таңбалау 
қызметі  халықтың  этномәдени  дүниетанымымен,  ой-санасының  өсуімен,  ұлттық 
психологиясы және ділімен астасып жатады.  
Белгілі бір затқа, құбылысқа, нәрсеге тән белгі-қасиеттің жиынтығы заттың сапасын 
құрайды.  Заттың  бойында  өмір  сүретін  белгілер  мен  қолданыс  үстінде  айқындалатын 
сапаны  тілдік  бірлікпен  атау  адамның  таным  әрекетімен  байланысты.  Таным  үрдісі  екі 
деңгейден  тұрады.  Алғашында  адам  затты  таниды,  белгілерін  анықтайды,  ал  келесі 
деңгейде  анықталған  белгілерге  қарай  оны  қолданудың  жаңа  жолдарын  іздейді. 
Қолданыста зат жаңа сапаға ие болады.  
Ғалам  бейнесін  категориялар,  концептілер  жүйесі  негізінде  тану  ‒  танымның 
нәтижесі. Логикалық категориялар мен абстрактілі ойлау жүйесі таным процесінде бірте-
бірте  қалыптасады.  Мәселен,  сапа  категориясы  затқа  тән  сын-сипатты  анықтайды.  Адам 
баласы, ең алдымен, затқа тән мәнді және мәнсіз белгілерді айқындайды, танылған мәнді 
белгілердің  негізінде  санада  пайымдау  арқылы  дерексіз  ойлау  деңгейіне  жетеді.  Соның 
негізінде  адам  санасында  екі  зат,  екі  құбылыс  не  екі  іс-әрекет  арасында  ассоциациялар 
қалыптасады. Заттың бойында өмір сүретін белгілер мен қолданыс үстінде айқындалатын 
сапаны тілдік бірлікпен атау адамның таным әрекетімен байланысты. Мәселен, әуе жолы, 
тас  бауыр  құрамындағы  зат  есімдердің  тұрақты  қолданысы  сөздің  атауыштық  қызметін 
қалыптастырған.  
Таудың  қатты  жынысы,  соның  үлкенді-кішілі  бөлшектері  мағынасын  иеленетін  тас 
сөзі өн бойындағы қаттылық белгісі негізінде адам ағзасында зат алмасудың бұзылуынан 
пайда  болатын  түйір  затты  да  метафоралық  тәсіл  негізінде  тас  деп  атаймыз,  адам 
санасындағы  қатты  заттың  (тастай  қатты)  қатал,  қатыгез  ұғымымен  ассоциациялануы 
негізінде  ауыс  мағынада  тас  бауыр;  тастың  ауырлық  белгісінің  негізінде  зіл  қара  тас; 
қатты  заттың  бойындағы  беріктік  ұғымдық  белгісі  тастай  берік  сынды  тілдік 
бірліктердің  қалыптасуына  әсер  еткен.  Сонымен  қатар  тастың  суықтығы  сөйлеу  тілінде 
тастай  суық,  мұздай  ұғымында  қолданылады.  Тілдік  жүйеде  мұндай  тілдік  бірліктердің 
қалыптасуы адамның ойлау, пайымдау, болмысты тану әрекеттерімен тығыз байланысты. 
Сөйлеу  тілі  негізінде  тас  сөзімен  байланысты  қалыптасқан  терминдік  атаулар  қаншама: 
шұбар тас (гранит), су тас (хрусталь), ақ тас (кварц), жанғыш тас (көмір), отты тас 
(пирит),  шақпақ  тас  (кремень),  асыл  тас,  бағалы  тас.  Жоғарыда  берілген  атаулардың 
негізінде  бұл  белгілердің  тастың  өн  бойында  бар  екендігін  білеміз.  Берілген  термин 
сөздердің көпшілігі қазақ халқының санасында қалыптасқан, жалпыхалықтық сипат алған 

 
169 
сөздердің  негізінде  жасалып,  ономасиологиялық  тұрғыдан  екінші  дәрежелі  номинация 
қатарын құрайды.  
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Қазақ әдеби тілінің түсіндірмелі сөздігі. – Алматы: Арыс, 2011. – 15 т. - 575 б. 
2
 
Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. – Москва: Наука, 1986. - 
159 с. 
3
 
Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. - Ленинград: Изд-во Академии Наук 
СССР, 1958. Т. 1-2. - 320 с. 
4
 
Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). - Алматы: Қазақ университеті, 
1999. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ  
 
В  статье  говорится  о  том,  что  номинация  действий,  явлений  и  веществ  формируется  на 
основе  речи.  В  современном  языкознании  теория  номинации  не  связана  непосредственно  с 
действием, веществом и явлением, вместе с тем, возникает вопрос о рассмотрении ее в сочетании 
с  процессом  национальной  идентичности,  национального  образа  мышления  и  национального 
мировоззрения.  Процесс  номинации  в  языковой  системе  рассматривается  как  результат  речевой 
деятельности.  В  общей  лингвистике  понятие  "действие"  дает  службе  имен  возможность 
рассмотрения  ее  в  непосредственной  связи  с  фоновым  знанием  об  окружающей  среде  и 
экстралингвистическими  факторами.  При  номинации  действий,  качеств,  явлений  и  веществ 
должны  быть  учтены  национальная  психология  и  менталитет,  а  также  признаки  роста 
национального  самосознания  и  национального  мировоззрения.  На  основе  конкретных  языковых 
фактов  подтверждается  маркировка  веществ  и  явлений  окружающей  среды  в  человеческом 
сознании через ментально-эмоциональное восприятие. 
 
RESUME 
 
The article dwells upon the nomination of an object, phenomenon and action based upon speaking 
activity.  In  modern  linguistics  the  theory  of  nomination  does  not  directly  refer  only  to  an  object, 
phenomenon,  and  action,  but  also  to  the  national  conscience,  national  thought  and  the  national  world 
perception system. The nomination process in the language structure is regarded as a result of speaking 
activity.  The  nomination function  allows  us to  consider the  general linguistic concept  of an  “action”  as 
connected to the environment, background knowledge and extralinguistic factors, because the nomination 
of  an  object,  phenomenon,  quality  and  action  is  connected  with  the  world  perception,  development  of 
thought and consciousness, national psychology and mentality. The fact that environment and phenomena 
around us are reflected in human consciousness through mental and tactile senses has been proved with 
the help of exact linguistic facts.  

 
170 
УДК 81:811.111 (574.24) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
М.Ж. Тусупбекова  
Евразийский национальный 
университет им. Л.Н. Гумилева, 
канд. пед. наук, доцент 
 
Английский язык 
в городском 
пространстве
1
 
 
Аннотация 
В
 
данной 
статье 
рассматриваются 
официальные  названия 
магазинов,  интернет-
клубов,  гостиниц,  развлекательных  центров, 
ресторанов
 на английском языке в городе Астана. 
Автор  проводит  исследование  использования 
английского  языка  в  городском  пространстве.
 
В 
ходе  исследования  применяется  описательный 
метод  для  сбора  и  систематизации
 
названий, 
статистический 
метод 
для 
установления 
определенных  групп  названий  объектов  на 
английском языке.  
Ключевые 
слова: 
английский 
язык, 
городское  пространство,  названия,  объекты, 
эргоним. 
 
 
В  последнее  время  в  научных  изданиях  все 
чаще  встречаются  такие  словосочетания,  как 
«языковое 
пространство», 
«ономастическое 
пространство»,  «лингвистическое  пространство», 
«городское  пространство».  В  нашем  случае, 
словосочетание  «городское  пространство»  -  это 
пространство,  охватывающее  все  городские 
объекты  исследуемого  города.  Под  городскими 
объектами  подразумеваются  названия  магазинов, 
развлекательных  центров,  гостиниц  и  т.д.[1]. 
Понятие  «пространство»  (space)  включает  в  себя 
синонимический  ряд  таких  слов,  как  расстояние 
(distance),  протяженность  (extent),  простор 
(spaciousness), 
промежуток  (space,  distance), 
площадь  (place,  area),  район  (territory,  corner), 
участок (district, section). 
По мнению таких ученых, как Р.Бакхаус [2], 
Т.Хубнер  [3],  М.Куртин  [4],  Б.Ладо  [5],  У.Папен 
[6], 
лингвистическое 
пространство 
служит 
важной зоной для исследования объектов города. 
Существует  ряд  исследований  лингвистического 
пространства 
как 
отечественных, 
так 
и 
зарубежных 
ученых. 
Так, 
например, 
К.М.Веремьева  [7]  рассматривает  категорию 
понятия     «пространство»,    Г.Ж. Азанбаева    [8] 
1
Статья выполнена в рамках научного проекта «Разработка принципов научно обоснованной 
номинативной  политики  г.  Астаны  в  контексте  формирования  казахстанского 
ономастического пространства» (2015-2017 гг.).
 

 
171 
изучает  пространство  в  языковой  картине  мира,  Н.Ю.Замятина  [9]  выделяет  основные 
представления о пространстве.  
Данная  статья  посвящается  исследованию  использования  английского  языка  в 
городском пространстве Астаны. Город расположен в северном Казахстане на берегу реки 
Есиль,  исторически  является  центром,  связывающим  Европу  и  Азию.  Астана  - 
современная столица Казахстана, строительство которой идет сверхзвуковыми темпами. И 
именно  такой  быстрый  темп  развития  города  предполагает  проведение  исследований  и 
изучения городского пространства.  
В  настоящее  время  Астана  -  центральное  звено  всей  страны,  символ  единства 
казахского  народа,  его  прогресса  и  процветания,  поражающий  своей  красотой.  В 
перевоплощении  города  активное  участие  принимали  не  только  отечественные,  но  и 
зарубежные  архитекторы,  как  Кише  Курокава,  Кензо  Танге  (Япония),  Норманн  Фостер 
(Англия).  Новые  пути  развития  экономики  повлекли  за  собой  появление  большого 
количества различных предприятий, каждое из которых потребовало своего названия. 
В связи с изменениями и перевоплощением города великими архитекторами многие 
названия  магазинов,  развлекательных  центров,  гостиниц  носят  названия  на  английском 
языке.  Как  известно,  в  Казахстане  реализуется  масштабный  культурный  проект 
«Триединство  языков».  Его  цель  –  массовое  овладение  казахстанцами  трех  языков: 
казахского,  русского  и  английского.  Развитие  казахского  языка  имеет  первостепенное 
значение  как  государственного  языка,  сфера  применения  которого  постоянно 
расширяется.  Наравне  с  казахским  официально  употребляется  русский  язык,  который 
остается языком межнационального общения. Знание и использование английского языка 
помогает  казахстанцам  быстрее  интегрироваться  в  международное  экономическое  и 
образовательное пространство. 
Учитывая  происходящие  изменения,  целью  нашей  работы  является  исследование 
использования  английского  языка  в  лингвистическом  пространстве  города  Астана.
 
Объектом  исследования  выступают  названия  магазинов,  развлекательных  центров, 
спортивных комплексов, гостиничных проектов и т.д.  
Материалом  исследования  являются  официальные  названия  (эргонимы)
 
магазинов, 
интернет-клубов,  гостиниц,  развлекательных  центров,  ресторанов  на  английском  языке. 
Под 
эргонимами 
понимаются 
собственные 
имена 
предприятий 
различного 
функционального  профиля  делового  объединения  людей  (научных,  учебных, 
производственных учреждений), коммерческих предприятий (агентств, банков, магазинов, 
фирм),  объектов  культуры  (кинотеатров,  клубов,  развлекательных  учреждений,  театров, 
парков),  спортивных  заведений  (комплексов,  стадионов),  которые  представляют  собой 
лингвистическое пространство города [10]. 
В ходе исследования применяется описательный метод для сбора и систематизации
 
названий,  статистический  метод  для  установления  определенных  групп  названий, 
лингвистический метод с целью определения значимости эргонимов и реакции жителей на 
названия объектов на английском языке.  
Исследование  проводилось  в  трех  районах  города  Астана  (Алматы,  Сарыарка, 
Есиль).  Нами  был  составлен  список  названий  магазинов,  интернет-клубов,  гостиниц, 
развлекательных центров, ресторанов и т.д., которые носят названия на английском языке. 
Названия  известных  брендов  не  входили  в  список  (KFC,  BurgerKing,  Starbucks,  Stefani, 
Next).  Задачей  исследования  являлось  выписка  названий  на  английском  языке  путем  их 
письменного фиксирования и выявление лингвистического статуса эргонимов. В таблице 
1  представлены  133  названия  магазинов,  интернет-клубов,  ресторанов,  салонов  красоты,
 
учебных центров.  
 
 
 

 
172 
Таблица 1  Названия объектов на английском языке 
 
№ 
Магазины 
Интернет- 
клубы 
Рестораны, 
кафе, 
гостиницы 
Салоны красоты, 
спортивные центры 
Учебные 
центры 
Алматы 
20 
11 
13 
12 
9 
Сарыарка 
11 
6 
7 
8 
4 
Есиль 
14 
- 
12 
6 
- 
Всего: 
45 
17 
32 
26 
13 
 
Еще  много  веков  назад  среди  моряков  появилась  знаменитая  фраза  «Как  корабль 
назовешь,  так  он  и  поплывет».  Безусловно,  и  для  бизнеса  выбор  названия  имеет 
важнейшее, порой определяющее значение. Согласно недавним социологическим опросам 
более 60 процентов людей обращают внимание на название компании, услугами которой 
они  собираются  воспользоваться,  и  из  них  каждый  пятый  заявил  о  том,  что  может 
отказаться от сотрудничества, если название компании ему не понравилось [11].  
Специалисты по созданию эффективных названий для бизнеса рекомендуют:  
1)
 
название должно логично сочетаться с той деятельностью, которую осуществляет 
фирма  (ни  в  коем  случае  не  должна  пиццерия  называться  «Радуга»  или  аптека 
«Счастливый день»); 
2)
 
название  должно  быть  достаточно  коротким  (1-2  коротких  слова),  легко 
запоминающимся  и  легко  произносимым  (иноязычные  названия,  требующие  знания 
сложных транскрипций, сложны для восприятия массовым потребителем); 
3)
 
название  должно  ассоциироваться  с  позитивом,  добром,  успехом  (ни  в  коем 
случае не должно вызывать отрицательных эмоций по любым причинам); 
4)
 
название  должно  быть  оригинальным,  броским  (не  слишком  удачно  называть 
салон красоты очередным женским именем, лучше назвать его «InStyle» или «Beauty»); 
5)
 
название  должно  учитывать  географические  и  национальные  особенности  тех 
регионов, где планируется деятельность (в том числе и значение названия в разных языках 
и диалектах). 
Учитывая  рекомендации,  предложенные  специалистами,  мы  исследовали  названия 
объектов на английском языке в городе Астана на следующих показателях: 1) названия на 
английском языке, соответствующие выполняемой деятельности (RealNames); 2) названия 
объектов,  вызывающие  разные  ассоциации  (StrangeNames);  3)  интересные  названия 
объектов на английском языке (InterestingNames). 
В ходе исследования выявилось, что  только 30% названий объектов на английском 
языке соответствуют  выполняемой деятельности и внутреннему  содержанию. Например, 
AstanaMall – это большой торговый центр, где можно приобрести все товары (еда, одежда, 
обувь,  игрушки).  Этот  объект  представляет  собой  крытый  рынок,  что  соответствует 
переводу с английского на русский язык. Название магазина FashionPeople соответствует 
своему  содержанию.  Любому  человеку  понятно,  что  это  магазин  одежды  и  обуви,  где 
можно приобрести необходимый модный товар. Так и магазин Babyshop - магазин детской 
одежды  и  товаров.  Такой  подход  наименования  коммерческого  объекта,  которое 
соответствует роду деятельности бизнеса, имеет свой принцип. Такой принцип называется 
«принцип  презентации  себя»  [12].  Е.Гоффман  утверждает,  что  главной  мотивацией 
данного  принципа  является  выделение  разницы,  выражение  индивидуальности  и 
значимости  бизнеса.  Использование  английских  слов  в  качестве  названия  является 

 
173 
отличным  инструментом  выделения  себя  среди  других  объектов.  Такой  принцип 
совпадает и с принципом «хорошая причина», предложенная Е.Бен-Рафаэлем [13]. Е.Бен-
Рафаэль  считает,  что  название  объекта  должно  совпадать  с  желаниями  и  потребностями 
местного населения. Например, как WomenSize (женский размер). В данном названии есть 
определенная  причина,  которая  указывает,  что  данный  объект  предназначен  только  для 
женщин.  И  данное  название  предполагает  «принцип  представления  себя»  и  «хорошей 
причины». И таких примеров очень много, например Beershop (пивной магазин), Babyshop 
(магазин  для  детей),  BioFood  (продуктовый  магазин),  GoldenFurs  (магазин  меха), 
BabyBoots  (детская  обувь),  Beautysalon  (салон  красоты),  Recreationalcenter  (центр 
восстановления) и т.д.  
В этой группе названий английские слова общеизвестны (women, baby, fashion, mall, 
food, club, fitness) и соответствуют содержанию объектов.  
В перечень названий группы  StrangeNames мы отнесли такие названия объектов на 
английском  языке,  которые  вызывают  разные  ассоциации  и  не  соответствуют  роду 
деятельности того или иного бизнеса.  
Например,  Avenue  (название  магазина  женской  одежды)  при  переводе  на  русский 
язык  означает:  двойной  ряд  деревьев;  авеню;  проспект;  широкая  улица;  проход;  аллея; 
бульвар. В данном случае возникают различные ассоциации с названием: что за объект? 
что продает? с чем связано название магазина женской одежды? 
Название салона штор Paradise (рай). На первый взгляд, кажется, что данный объект 
занимается  туристическими  путевками  или  визами,  Но,  фактически,  это  салон  штор  с 
большим  выбором  тканей.  Магазин  обуви  Play  (игра),  название  данного  магазина 
вызывает много ассоциации и соответствует компьютерному клубу или магазину игровых 
приставок.  По  мнению  владельцев  данных  объектов,  причина  выбора  таких  названий 
кроется  в  привлечении  потребителей,  успех  маркетинга,  увеличение  шансов  быстро  и 
выгодно реализоваться. 
Нами выписаны такие названия, как Desire (салон женской одежды), People (магазин 
мужской  и  женской  одежды),  Inlove  (свадебный  салон),  Favory  (ювелирный  салон), 
Respect 
(магазин  обуви),  Forever  (молодежная  одежда,  аксессуары),  Voyage 
(продовольственный магазин), Restaurant 51:4 (ресторан). Мы заинтересовались причиной 
называния  данных  объектов  вышеперечисленными  английскими  словами.  У  каждого 
объекта есть свои причины. Хозяином Restaurant 51:4 является молодой предприниматель 
из  Монреаля.  Он  любезно  объяснил  свою  причину  наименования  своего  ресторана.  В 
связи с тем, что много лет прожил в Монреале, в названии ресторана он использовал код 
города  Монреаль  514.  А  сейчас  он  живет  в  Казахстане  и  город  Астана  находится  на  51 
широте.  У  жителей  Астаны  была  другая  версия  по  поводу  названия  данного  ресторана. 
Были разные версии: ресторан работает 5 дней в неделю, 51 дом и 4 квартира, год и месяц 
рождения хозяина, занимает 4 место среди 51 ресторанов и т.д.  
Магазин  Forever,  который  предлагает  молодежную  одежду,  аксессуары.  Значение 
слова  Forever  означает  «вечность,  по  гроб  жизни,  на  всю  жизнь,  вовеки».  Судя  по 
названию,  здесь  можно  приобрести  вещи  на  всю  свою  жизнь.  Считаем,  что  данное 
название было придумано только для привлечения клиентов и выразительности слова на 
английском языке.  
В  группе  InterestingNames  названия  объектов  на  английском  языке  образованы 
разными  частями  речи,  пунктуационными  знаками,  символами  и  т.д.  Например: 
Huff’nPuff.  В  словаре  данное  словосочетание  переводится  как  «бушевать;  горячиться; 
тяжело  дышать;  во  всеуслышание  жаловаться,  но  быть  бессильным  что  либо  изменить 
(They huffed and puffed about the price, but eventually they paid up); стараться изо всех сил 
(they  huff  and  they  puff,  but...);  пыхтеть».  Кроме  того,  данное  словосочетание  в  названии 
имеет сокращение предлога and на ‘n. Данный объект является лаундж баром, где можно 
перекусить и просто отдохнуть.  

 
174 
Название  компании  GoForGold  образовано  из  трех  слов  (глагол,  предлог, 
существительное) и в переводе означает Иди за золотом. На первый взгляд, кажется, что 
это  название  магазина,  где  продают  золото.  Но,  на  самом  деле,  это  компания,  которая 
занимается продажей спортивной одежды, обуви и аксессуаров с символикой Республики 
Казахстан.  
Интересное  название  компании,  которая  занимается  ремонтом  компьютеров  - 
@li_com. В наименовании установлены символы и никто не догадается, что оно означает. 
Название компьютерного клуба GamerPS3 XboxClub образовано из четырех слов и очень 
созвучно.  
Магазин вечерних платьев HouseofRaya (перевод: дом Райи). Название тесно связано 
с именем владельца и образовано при помощи предлога в притяжательном падеже.  
Магазин мяса Teameat.kz, которое продает свежее мясо по заказу, образовано из двух 
существительных,  но  пишется  слитно.  Кондитерская  мастерская  Sweetstheartofcake 
(перевод: искусство сладостей пирога) соответствует содержанию деятельности, но имеет 
слишком  много  слов  в  названии.  И  это  название  на  английском  языке  считается  самым 
длинным среди остальных.  
Таким  образом,  несмотря  на  выдвинутые  показатели,  подбор  и  выбор  названий 
объектов осуществляются по американской модели AIDA [14]. Это классическая модель, 
предложенная Э. Левисом в 1896 году, которая включает в себя поэтапный шаг. Первый 
этап  -  привлечение  внимания  (attention),  второй  этап  -  появление  интереса  (interest); 
третий  этап  -  возбуждение  желания  (desire),  четвертый  этап  -  побуждение  к  действию 
(action).  
Исходя из проведенных интервью с владельцами объектов и жителями, названия на 
английском  языке  выбираются  исключительно  только  для  привлечения  внимания 
потенциального  потребителя.  На  рисунке  1  общая  картина  названий  объектов  на 
английском языке в городе Астана. 
 
 
 
Рисунок 1. Количество названий объектов на английском языке 
 
Как видно, 54 % названий объектов на английском языке являются «вывеской» для 
привлечения  потребителей,  12  %  названий  имеют  интересные  названия  на  английском 
языке и 34% названий соответствуют содержанию и выполняемой деятельности.  

 
175 
По мнению владельцев, именно названия на английском языке привлекают внимание 
и  вызывают  огромный  интерес  у  людей,  особенно,  у  молодежи.  Сегодня  почти  60% 
молодежи свободно говорят на английском языке и интересуются культурой, традициями 
англоговорящих стран.  
В  последнее  время  наблюдается  огромная  тенденция  возникновения  названий 
объектов  города  на  английском  языке.  И  это  объясняется  требованием  времени  и 
реализацией проекта триединства языков. 
Таким  образом,  в  процессе
 
исследования  использования  английского  языка  в 
лингвистическом  пространстве  города  Астана  мы  пришли  к  следующему  выводу.  По 
нашим  наблюдениям,  для  названия  определенного  объекта  на  английском  языке 
необходимо:  
1)  использовать  весь  спектр  возможностей  определенного  объекта,  чтобы 
наименование имело свою индивидуальность; 
2) названия должны быть благозвучными и красивыми; 
3) следовать правилам орфографии английского языка; 
4)  в  наименованиях  не  должно  содержаться  ложных  ассоциаций,  противоречащих 
виду деятельности предприятия;  
5) не увлекаться чрезмерным использованием иноязычной лексики;  
6) оценивать потенциал имени для дальнейшего развития.  

жүктеу/скачать 2,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: