Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
176 
13
 
Ben-Rafael  E.  A  sociological  approach  to  the  study  of  linguistic  landscapes.  Linguistic 
landscape: Expanding the scenery. – 2009. – P.40-54. 
14
 
АИДА (маркетинг) – википедия https://ru.wikipedia.org/wiki 
 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада  Астана  қаласындағы  сауда  орталықтары,  қонақ  үйлер,  ойын-сауық,  мейрамхана 
ағылшын  тілінде  қойылған  атаулары  талқыланада.  Ағылшын  тілінің  ролі  және  маңыздылығы 
толығымен  қарастырылып,  жүйеленген.  Зерттеу  барысында,  автор  статистикалық,  жинау  және 
сараптау әдістерін пайдаланып, арнайы топ ұсынады.  
 
RESUME 
 
This article is devoted to the study of English names of shops, hotels, game clubs and restaurants of 
Astana.  This  study  aims  to  give  a  comprehensive  account  of  names  and  offers  name  systematization. 
Quite recently, considerable attention has been paid to English in our everyday life. Thus, the author tries 
to gather names of city objects and regularize them. 
 

 
177 
ӘОЖ 811.512.122 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.Р. Найманбай 
Л.Н. Гумилев атындағы  
Еуразия ұлттық университеті,  
филол. ғыл. канд., доцент 
 
Көркем 
шығармадағы 
ұлттық мінез 
сипаты 
 
Аннотация 
Мақалада  жазушы  Жолтай  Әлмашұлы 
шығармасындағы  ұлттық  мінез  сипаты  мен 
қаламгер шеберлігі, сондай-ақ жазушының көркем 
бейне  жасаудағы  ұлттың  менталитетті  тереңдеп 
айшықтау ерекшеліктері талданады.  
Түйін  сөздер:  мінез,  ұлт,  дәстүр,  шеберлік, 
адамгершілік. 
 
 
Ұлттық  мінездің  көркем  әдебиеттегі  көрінісі 
үнемі  көркем  дүниемен  жалғасып,  дамып  келеді. 
Қаламгер  бейне  жасап,  характер,  ұлттық  мінез 
сомдағанда,  шығармашылық  әдіс  қолданғанда 
өзіне  дейінгі  әдеби  дамуға,  сарындарға  сүйеніп, 
даралық жол салады. 
Әдебиет  –  ұлттық  құндылықтармен  сусындап, 
көркем әдемге айналған асыл өнер қазынасы. Халық 
ауыз әдебиетінен бой көтерген қазақ әдебиет де орыс, 
шетел  әдебиетінен  бұрын  бірінші  ұлттық  әдеби 
дәстүр  негізінде  қалыптасқан.  Ал  ұлттық  әдеби 
дәстүр  дегеніміз  басқа  халықтардың  көркемдік 
әлемінен 
ерекшеленетін 
мазмұн 
мен 
пішін 
жиынтықтары  болып  келеді.  Өзіндік  ойлау  нақышы, 
сөйлеу  мақамы  бар  әрбір  ұлт  әдебиетінің  төл 
кейіпкерлері,  ұлттық  даналықтары  болады.  Суреткер 
өмірді  сол  ұлттық  болмыс  арқылы  танып,  әдеби 
кейіпкердің  өзара  қарым-қатынасына  негізделеді. 
Ұлттық  ерекшеліктер  кейіпкердің  ойлау  жүйесінде, 
шешімі  мен  әрекеті  арқылы  байқалады.  Характердің 
ұлттық сипатын анықтау – типтік жағдай мен типтің 
ұлттық сипатының дәлдігінен басталады.  
Ұлттық  идеяның  әдебиеттегі  көрінісі  – 
кейіпкердің  мінезі  арқылы  көрінетін  даралық 
ұлттық  сипаты.  Ұлттық  мінез  –  әр  халықтың  ділі, 
тарихы,  дәстүрі  арқылы  қалыптасатын  көркем 
шығармадағы бөлінбес бөлшек немесе кейіпкердің 
ұлттық  болмысымен  ерекшеленген  үрдіс.  Әр 
халықтың  түпкі  тамыры,  табиғи  қалпы  әріде 
жатқан  мінез-құлықта  болатыны  секілді,  қазақ 
болмысын,  түр-тұрпатын  түзейтін  кейіпкер  де 
ұлттық  кейіпкер  болуы  үшін  оның  бойында 
кешелі-бүгінгі мінез-бітімі болуы заңды.  
Көркем  шығармадағы  ұлттық  мінез  табиғаты 
туралы  ғалым  Н.  Ғабдуллин  мынадай  тұжырымдар 
жасаған: Ұлттық мінез дәстүрі тип пен типтік мінезге 
негізделеді. Тип – бір әлеуметтік ортадағы адамдарға 
тән  барлық  мінез-қасиеттерді  бойына  жинақтаған 
көркем   бейне.   Ұлттық   мінез   бен   бейне   типтілігі  

 
178 
мәселесі екі бағытта қарастырылады. Екеуін бір немесе екі бөлек санағанның өзінде де типтік 
образ  болғанда  ғана  ұлттық  мінез  болатынын,  ұлттық  кейіпкер  типтік  жағдайдан  туындап, 
бейнеленетінін байқаймыз. Ал типтік мінез ұлттық әдеби қаһарманның өзіндік бітім-болмысы 
болып  табылады.  Тип  те,  типтік  ұлттық  мінез  де  типтік  жағдайға  тәуелді  болады,  бірақ 
характерлер  тартысы  шиеленісіп,  шарықтаған  сайын  оқшауланып,  даралана  түседі.  Шебер 
суреткер  мұндайда  көркем  бейнені  соны  соқпақтарға  салып,  тың  шешулер  жасайды. 
Сондықтан  ұлттық  мінездің  пайда  болуы  типтік  мінезбен  тығыз  байланысты  болмақ.  Типтік 
жағдайдан  туатын  ұлтық  мінезді  болмыс,  әдет-ғұрып,  наным-сенім,  халықтың  даналық  және 
жантану ілімі, тағылымы бойынша сол халық өкіліне тән ұқсастықтар тұрғысынан қарастырсақ, 
типтік емес жағдайдан туатын  ұлттық  мінезді қоғамдық-әлеуметтік жағдайдан өзгеше ортада 
тудырған,  өзіндік  болмыс-бітімі  мен  әрекеті  бар,  бірақ  барлығы  да  ұлттық  нақышқа, 
психикалық құрылымға бағытталған бейнесімен сәйкестіреміз [1, 17 б.].  
Ұлттық  кейіпкер  характерін  ар-ұят,  адамгершілік  өлшеміндегі  қазақ  көзқарасы 
тұрғысынан сомдау – суреткердің басты мақсатына айналған.  
Жазушының  тіл  шеберлігі  ғалым,  көрнекті  тіл  маманы  А.  Байтұрсыновтың  пікірі 
бойынша адам санасының үш негізіне сүйену барысында жүзеге асырылады: ақыл; қиял; 
көңіл.  Ғалым  бұл  жөнінде  мынадай  тұжырымдар  жасайды:  «Ақыл  ісі  –  аңдау,  яғни 
нәрселердің  жайын  ұғыну,  тану,  ақылға  салып  ойлау,  қиял  ісі  –  меңдеу,  яғни  ойдағы 
нәрселердің  тұрпатына,  бейнесіне  ұқсату,  бейнелеу,  суреттеп  ойлау;  көңіл  ісі  –  түю, 
талғау» [2, 141 б.]. Осы үшеуіне сүйену негізінде ғана қаламгер өзі зерттеп отырған затты 
не  құбылысты  жеткізеді.  Сонымен  қатар  шығармадағы  жаңа  қолданыстарының  пайда 
болуына да осы үш нәрсе негіз болады.  
Бірнеше әңгіме-хикаяттар мен драмалық шығармалардың авторы ғалым, жазушы Ж. 
Әлмашұлы бүгінгі өмір талабы сай және ұлттық тәлім-тәрбиеге сай дүниелерді  оқырман 
қауымға  ұсынып  келеді.  Қаламгердің  1916  жылғы  ұлт-азаттық  көтеріліс  пен  1937-38 
жылдардағы  репрессия  кезеңің,  оның  тарихи  себептерін  сипаттайтын  «Күлкі  мен  көз 
жасы»  романында  ұлттық  тағылым  көріністері  өзгеше  суреттеледі.  Автор  кейіпкерлер 
монологы арқылы адам бойына тән адамгершілік, ізеттілік қасиеттерін бейнелейді.  
Қазақ халқының ұлттық мінезіне байсалдылық, әр нәрсенің мән-жайын жете түсіну, 
кешірімшілдік,  кең  пейілділік,  қайырымдылық,  қонақжайлылық  –  тән  қасиеттер. 
Жазушының байлық пен даңқ туралы топтамалары былайша суреттеледі: Елден бөлінген 
бай  – бай емес. Жұрттан жырақтанып жиған дүние  – дүние емес. Осының бәрі  де бір-ақ 
күндік.  «Байлық  бір-ақ  жұрттық».  Бұл  –  Мелде  баба  сөзі.  «Байлыққа  көп  белдене  берме, 
пейілің  бұзылады».  Бұл  да  Мелде  бабадан  қалған  өсиет.  Демек,  дүние  емес,  айнала  жатқан 
қалың еліңе, халқыңа сен. Ал, елге арқа сүйей алмасаң... онда тамырын тереңге бойлата алған 
бәйтерек  іспеттісің.  Ондай  бәйтеректі  жел  де,  дауыл  да,  блроан  да  құлата  алмайды  (10  б.).  – 
Мен  айтсам,  дүниеңді  жөнді-жөнсіз  шашып  таста  демеймін,  тықыр  сараң  мен 
дүниеқоңыздықтан қаш деймін. Дүниеге ие болу мен дүниеқоңыз болу екі басқа... (21 б.). Бұл 
жерде бабалар өсиеті арқылы пәлсафалық ойды ықшамдап жеткізіп тұр. 
Дін, иман жолы – адамзат баласының асыл діңгегі болып саналады. Имандылықтың негізі 
де таза ниет, адал жүрек, шынайы сенімдермен нақтыланатыны рас. Автордың аңызға айналған 
Қожа Ахмет Яссауи қасиетін көркем бейнеге келтіруі – ұлттық әдебиетіміздегі сүбелі үлес дей 
аламыз және бұл жөнінде көлемді еңбек те жазылған. Мысалы: «Әруағыңнан айналайын, Әмір 
Темір, сен кесене тұрғызып, құл Ахметтің атын мәңгілікке қалдырсаң, сол арқылы өзің де келер 
ұрпақтың аузына аңыз болып тұрып қалдың-ау. Кейде сені Ақсақ Темір деп те атайды. Бар ісің, 
бар жұмысың мүлткісіз де болмас. Алайда, мына Кесененің орны бөлек. Бұл – ұрпақ жүрегінде 
мәңгі өшпес те көнермес. Міне, бүгін де барша жұрт мұнда жиналып, құдайға құлшылық етуде. 
Әрбір  намазға  келген  сайын  екінің  бірінің  ішкі  сарайында  құл  Ахмет,  Әмір  Темір  аты 
жаңғырып,  өзгеше  бір  ілтипат  сезімімен  айтылатыны  ақиқат...»  (96  б.).  Бек  жөн  айтасыз, 
Нареке, – деді молда Әбігер. Өте жөн айтасыз. Дүниа деген тұздың суы, ішкен сайын кептірер... 
Ілгеріде  ана  Бұхарада,  Көгелташ  медресесінде  имам  Юсуф  Хамадани  дәріс  берген  екен.  Сол 

 
179 
Хамадани бұ дүниада 75 жыл өмір кешіпті, 75 жыл жалғыз тұрыпты, 75 жыл дүниа жимапты, 
тек  білім-ілім  жиыпты.  Оның  айтатыны  –  дүниа  кісіні  бұзады,  дүниа  шайтанның  серігі.  Ал, 
мына Түркістандағы құл Қожа Ахмет те сол Хамаданидың шәкірті. Бұл да дүниа жимаған. Бар 
білген ілімін «Хикматке» айналдыра артына мұра еткен... (62 б.). 
Ұлттық  мінездің  қалыптасуына  отбасы  тәрбиесі,  қоршаған  орта,  тіпті  географиялық 
жағдайлар  да  өз  ықпалын  тигізеді.  Л.Н.  Гумилев,  М.Монтескье  сынды  ғалымдарымыз 
географиялық  факторлар  адамдардың  мінез-құлқының  қалыптасу  бағытын  белгілейтінін 
айтады [3, 215 б.]. Мінез-құлық қоршаған ортаның жағдайына қарай, этностардың табиғатына 
сай, күнделікті тұрмыста орындайтын іс-әрекетінің бағытына, білім деңгейіне, ойлау жүйесіне 
байланысты  қалыптасатындықтан,  «ұлттық  менталитет»  ұғымы  туындайды.  Ұлттық 
менталитет  көбіне-көп  халықтардың  тұрмыс-жағдайынан  қалыптасқан  мінез-құлқы,  әлемдегі 
заттардың  құндылықты  мәнісі  туралы  түсініктері,  өмірге  деген  көзқарастары,  дүниетанымы 
(білімі), әдет-ғұрпы, ұлттық ойлау жүйесі, салт-дәстүрі, санасы, этностық рухани келбеті және 
соған  орай  сомдалған  ұстанымдар,  қағидалар  мен  үлгілер,  ырымдар,  наным-сенімдер, 
тыйымдар, жыл айыру арқылы көрінеді. 
Қаламгердің  ұлттық  мінез  бен  салт-дәстүр  үлгісін  суреттеуін  келесідей  монологтар 
арқылы да байқауға болады: «Кие еркекте болады, Нареке! Отбасы ғана емес, осынша әулетке 
кие ол сізсіз. Тоқтамыс жұрты бай Наршасыз жетім боп қалар еді...» (51 б.). Ескі жазбаларда 
айтыпты,  қажы  Ахмет  өмірі  екі  кезеңнен  тұрады  деп.  Бірі  оның  мына  жарық  дүниедегі  іс-
әрекеті, пенделермен күресі; екіншісі оның жер астына түсіп, бұл жарық дүниені тәрк етіп, тек 
қана білімге ден қоюы... Оның жер асты үйі – Қылует деп аталған (285-б.). Тіршіліктің тізгіні – 
ауызбіршілікте. Онсыз береке де, бақ та болмайды. Бірлігі жоқ ел тозар, білігі бар ел озар деп 
содан айтқан ғой... (174 б.). 
Шеберліктің негізгі сыры – жазушы талғампаздығы, оның өзіндік сөз қолдану ерекшелігі 
мен  сөз  саптау  шеберлігінде.  Қолына  қалам  алып,  қалың  жұртшылық  қауымға  рухани  мәнді 
эстетикалық  тәрбие  беруді  мұрат  еткен  адам  өз  заманының  айтулы  мәдениет  иесі  болумен 
қатар, өзіндік талап-талғамымен сол мәдениет биігінен көрінуге тиіс. Бұл романда ата-баба мен 
болашақ ұрпақ желісі, әдет-ғұрып заңдылығы, өмірдің мағыналы өзегі асқан сезімталдықпен, 
үйлесімді  көркемдікпен  ұсынылған:  Әлгінде  келіннің  айтуымен  қызметшілердің  ең  әуелі  бай 
алдына  қасиеттеп  нан  әкелуі  –  ішін  жылытып  сала  бергені.  «Бұл  да  көргенділіктің  белгісі, 
тәрбие тамыры»  деп ой толғады.  «Ой барлай білгенге наннан үлкен, наннан қасиетті не бар! 
Нанды қастерлеуі – өзін-өзі құрметтеуі. Дәмнен дәмнің үлкені жоқ. Бәрі де қадірлі... Әйтсе де, 
нанның аты – нан» (16 б). Қала берді – Нарша ата тегінің әруағына көбірек жүгінетін болып 
барады. Екі сөзінің бірінде атақты Мелде бабаны тілге тиек етеді, сөзді «сол кісі былай деген 
екен» деп сабақтауды әдет қыла бастады. «Өткенді білу – парыз, өткенсіз ертең жоқ» деп көп 
айтады (67 б.). 
Көркем шығарма  – эстетикалық категория. Ол  ең  алдымен оқырман  сезіміне, оның ой-
санасына  әсер  етуі  тиіс.  Көркем  әдебиет  тілі  –  әдеби  тілдің  негізгі  көрсеткіші.  Көркем  өнер 
туралы  ғылым  әрқашан  қоғам  талабына  сай  белгілі  бір  зерттеу  нысанына  қарай  өріс  алып 
отырады. Мәдени, рухани өмірімізде дер кезінде үн қосып отыратын әдеби тілдің маңызы мен 
мәні зор. Тіл мен сөз, ой парқы туралы айтқан сөз кестелерінде бір ғана «сөз» ұғымы бірнеше 
анықтауыштық тіркестермен қолданылу аясында қарай түрлі рең береді. 
«Күлкі  мен  көз  жасы»  романында  әулеттік  тіршіліктегі  ғасырлар  бойы  қалыптасқан 
ұлттық  психологияның,  сыйластық  категориясының  жаңа  заман  ырғағымен  өзгеріске  түсе 
бастаған  сипаттарын,  кейбір  жақсы  қасиеттерді  жазушы  сезімтал  зердемен,  әлеуметтік 
астармен айшықтайды. Ғасырлар бедерінде халық дамуындағы ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе 
жатқан,  әлі  де  ауыса  беруге  тиіс,  адамгершілік  қасиеттің  қандай  болмыс-бітіміне  де  сиятын 
озық дәстүр, ұнамды салт бейнесін көрсетеді: …Тәтті деп нені айтар? Әсілі, ең алдымен жан 
тәтті...  Шыбын  жаныңнан  жақын,  қымбат,  ыстық  не  бар?..  Сосын...  мал  тәтті...  Дүниеге, 
мүлікке, байлыққа жақын тұрмасың бар ма осы?! Бәріңнің көкейіңді бір нәрсе тесер де жүрер: 
ол – қу дүние... байлық... Ал, енді жар тәтті емес деп айтып көрші тағы да! Ол да бар... Әйтсе де 

 
180 
бүгінгі жиын үстінде соңғысын сөз еткім жоқ. Алғашқысын да тілге тиек етпек емеспін. Мал 
қамын, мал жайын айтсам деп едім... Малсыз біз кімбіз кәні?.. Кім сыйлар сендерді!.. Малы жоқ 
тақыр кедейдің сөзін тыңдар табылар ма бұл фаниде!.. (20 б.).  
Отбасы жүгін ажырамас қалпында сақтау, ата-бабаның, бала-шаға арасындағы байланыс 
иірімі, ұлттық дәстүрді бойға сіңіру, өнегелі өмір салты қоғамдық мәнге, әлеуметтік құбылысқа 
айналып  отыр.  Жаңа  ұрпақ  тәрбиелеудегі  инабаттылық,  сыйластық  қағидаларын  ұлттық 
өнегеден,  қалыптасқан  халықтық  дәстүрден  іздеуді  мұрат  еткен  жазушы  ой-өрнегін 
кейіпкерлер  бейнесін  ашу  арқылы  кестелейді:  Біраздан  бері  қалыптасқан  әдет  бойынша 
бейсенбі  күні  таңертең  Нарша  Әзірет  Сұлтанға  бару  үшін  ат  әзірлетті.  Жұма  намазы 
Түркістанда  таңала  көбеннен  басталады,  оған  үлгеру  үшін  бір  күн  бұрын  ертерек  барып, 
түнемесе болмайды (61 б.). 
Қазақ даласы қандай кең болса, оның менталитеті де мол, рухани жағынан да өте бай. Ол 
–  дала  кеңістігіндегі  әрбір  көріністің,  әрбір  іс-әрекеттің  байыбына  жетуге,  олардың  түйінді 
жағын  анықтауға  зор  мән  беруден  болса  керек  [4,  110  б.].  Автор  бұл  мәселені  де  суреттеп, 
шеберлік танытады: Мақсатым – елімізде жылап-сықтау болмаса деймін; қайтсем жоқ-жіктік 
болмайды деп арман қылам; қайтсем мына қара халық қайғыланбаса екен, қайғы жұтпаса екен 
деймін.  Сен  ше!  Сен  баю,  дүние  жиюдан  өзгені  білуші  ме  ең.  Дүние  боқ,  көзіңді  ашып 
қарасаңшы.  Сол  дүние  ақыры  өзіңді  де  боққа  батырарын  білсеңші...  (11  б.).  Мына  жарық 
жалғанда жұмыр басты пенде болып келген соң, әрбір пенденің өз мінезі, өз әрекеті бар. Байлар 
да пенде. Олар да әртүрлі, әрқилы. Бәрі бірдей емес. Бай болғанның бәрі де ақылды болады деу 
тым әбестік (235 б.). 
Суреткердің  шеберлігі  –  ең  алдымен  өмірді  бақылау  мен  ұғу  ерекшелігімен 
сипатталады. Жазушы стилі – өзіндік сөз мәнері мен суреткердің өзіне ғана тән қалам ізі. 
Жазушының  стилін  анықтау  дегеніміз  –  оның  басты  шеберлік  қасиеттерін  тап  басып, 
тілдік  қыр-сырын  ашу  болып  табылады.  Сондықтан  көркем  шығарманы  жасаушы 
қаламгер  табиғаты  стиль,  шеберлік  арқылы  танылатыны  белгілі  жағдай  болып 
анықталады. 
Шебер  қиюласқан  сөз  өрнегін  орынды  жұмсай  білу  –  қаламгердің  эстетикалық 
талғамын, философиялық көзқарасы мен жүйелі ойлылығын аңғартады. Сөз құрау, жүйелі 
ой айту жағынан келгенде, жазушының таңдау-талғамы жоғары. Кейіпкер тіліндегі әрбір 
мақсатты  ой  шешендік  тілмен  әсерлі  ұйқасқа  құрылған.  Сондықтан  да  суреткер 
қаламынан туған  қанатты сөздер, сөз жоқ, көркем тілді байытуға қосқан зор үлес болып 
табылады. Көркем сөз – халықтың рухани азығы. Жазушының ой толғамдары, қазақ әдеби 
тілін дамытуға қосқан сөз үлгілері – шынайы зергерліктен туған. Суреткердің көзқарасы, 
сырлы ойлары, қарапайымдылығымен, көркемдігімен құнарлы. Қаламгер қаламынан сәтті 
шыққан тіркестер оның өзіндік тіл ерекшелігін байқатады. Жазушы идеясы көркем бейне 
арқылы  танылса,  шығарманың  құндылығын  анықтайтын  белгінің  бірі  де  осы  образ 
мәселесі.  Жазушының  көркем  бейнелері  –  қазақ  ортасындағы  кейіпкерлеріміз.  Жазушы-
драматург  Ж.Әлмашұлы  кейіпкерлері  ұлттық  даралық  сипаты  айқын,  эстетикалық 
талғаммен  сұрыпталып,  типтік  бейне  тұрғысынан  қарауға  болатын  жинақтық  мәніне  ие 
оқшау  тұлғалар  дей  аламыз.  Қаламгер  менталитеті  туған  топырағына  сәйкес  қалыптаса 
отырып,  рухани  дүниесі,  ойлау  жүйесі,  мінез-құлқы  –  жалпы  психологиясы  жазушының 
өзіндік болмыс-бітімімен бірге тұрақталған деуге болады. 
  
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Ғабдуллин Н. Уақыт сыры. Мақалалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1981. – 232 б. 
2
 
Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991. – 462 б.  
3
 
Гумилев Л.Н. Экосфера. История людей и история природы. – Москва: Экопрос, 1993. 
– 544 с. 

 
181 
4
 
Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. – Алматы: Ғылым, 1999. – 200 б. 
5
 
Әлмашұлы Ж. Күлкі мен көз жасы. Роман. – Алматы: Арыс, 2007. – 568 б. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  расcматривается  литературное  мастерство  Жолтая  Алмашулы  в  создании 
национальных  образов,  персонажей,  а  также  большое  внимание  уделяется  умению  писателя 
глубоко проникать в психологию национальных характеров героев своих произведений.  
 
RESUME 
 
In the article the author considers the literary skill of Zholday Almashuly in creating the national 
images of his characters and also he pays great attention to the skill of the writer to penetrate deeply in the 
psychology of national characters of his works.  
 
 

 
182 
УДК 821.161.1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
С.Н. Машкова 
Костанайский государственный 
университет им. А. Байтурсынова, 
доктор РhD, доцент 
 
Художественное 
воплощение 
концепции любви  
в произведениях 
И.А. Бунина 
 
Аннотация 
Статья 
посвящена 
исследованию 
художественного воплощения концепции любви в 
произведениях  И.А.  Бунина.  Основываясь  на 
результатах  анализа  произведений  писателя, 
автор  выявляет  общие  черты,  характерные  для 
большинства  произведений,  а  также  индиви-
дуальные,  присущие  определенному  периоду 
творчества. Исследовав произведения И.А.Бунина 
на  предмет  выявления  в  них  любовной 
концепции,  автор  приходит  к  выводу,  что 
авторское  понимание  данного  понятия  не 
является константным. 
Ключевые 
слова: 
концепция, 
проза, 
лирическое 
произведение, 
мотив, 
пейзаж, 
поэтическая выразительность. 
 
 
Русский  поэт  и  писатель  Иван  Алексеевич 
Бунин, при жизни не был знаменитым писателем 
в  обычном  смысле  этого  понятия:  его  имя 
никогда не становилось знамением литературного 
направления, «школы» или просто моды. Первый 
из  русских  писателей,  ставший  лауреатом 
нобелевской премии (1933 г.), И.А. Бунин только 
после хрущевской «оттепели» обретает на родине 
того  большого  читателя,  которого  достоин  его 
поистине редкостный дар. На современном этапе 
стихи и проза И.А. Бунина приобретают все более 
широкий  круг  читателей,  его  сборники  широко 
публикуются как в России, так и за ее пределами. 
Многие  из  бунинских  произведений  экрани-
зированы,  вышли  в  свет  фильмы,  посвященные 
жизни  писателя.  Помимо  этого,  за  последние 
несколько десятилетий выпущено в свет большое 
количество 
значительных 
монографических 
работ,  посвященных  И.А.  Бунину  и  его 
художественному  опыту,  а  также  основательные 
сборники  критических  статей  и  рецензий, 
отражающие  специфику  восприятия  бунинского 
творчества. Все это позволяет утверждать, что на 
сегодняшний  день  И.А.  Бунин  не  есть  некая 
академическая  величина,  которой  от  случая  к 
случаю отдается дань почтения, а один из самых 
значимых  и  востребованных  и  актуальных 
писателей Серебряного века. 
В  творчестве  И.А.  Бунина  особое  место 
занимают  произведения  на  любовную  тематику. 
Хотя 
данная  тема  является 
одной  из  универсальных 
в мировой  литературе  и  
находит
 

 
183 
своё  отражение  и  осмысление  в  творчестве  практически  каждого  поэта  и  писателя,  в 
произведениях  И.А.  Бунина  она  получает  характерную  реализацию  ввиду  особого 
уникального понимания писателем концепта «любовь». Кроме того, любовное творчество 
И.А. Бунина можно считать  уникальным и в том отношении, что  в нем автор соединяет 
поэзию и прозу в единое художественное целое (феномен «прозы поэта»).  
Более  чем  шестидесятилетний  путь  И.А.  Бунина  в  литературе  можно 
хронологически  разделить  на  две  примерно  равные  части  –  дооктябрьскую  и 
эмигрантскую.  В  раннем  бунинском  творчестве  ведущим  началом  была  поэзия,  лирика. 
Прозу  И.А.  Бунин  начал  писать,  будучи  автором  многих  стихотворений  спустя  четыре 
года  после  опубликования  первого  из  них.  Темы  любви  в  произведениях  1890–1910-х 
годов  писатель  касается  сравнительно  мало,  однако  в  его  творчестве  в  этот  период  уже 
прослеживается формирование концепции этого чувства.  
В  одном  из  первых  своих  писательских  опытов  –  юношеской  статье  «Недостатки 
современной поэзии» (1888 г.) – автор писал, что «любовь – чувство вечное, всегда живое 
и  юное,  вносящее  идеальное  отношение  и  свет  в  будничную  прозу  жизни, 
расшевеливающее  благородные  инстинкты  души  и  не  дающее  загрубеть  в  узком 
материализме и грубо-животном эгоизме» [1, Т.9, с.453].  
Примечательно, что  осмысление светлых, возвышенных чувств нашло отражение в 
рассказе  «Первая любовь»  (1890 г.). В этом рассказе И.А. Бунин изображает  «страшную 
влюбленность»  двенадцатилетнего  гимназиста  Мити  в  четырнадцатилетнюю  Сашу, 
отдыхавшую  на  каникулах  в  той  же  деревне,  что  и  главный  герой.  Рассказ  написан  от 
первого  лица.  Сюжет  его  сводится  к  тому,  что  юный  Митя,  узнав  об  отъезде 
возлюбленной, едет к ней в гимназию, чтобы «окончательно» объясниться, но ему это не 
удается,  и  Митя  уезжает  в  город,  не  надеясь  увидеть  Сашу  вновь.  Изображая  героев 
рассказа  совсем  еще  юными  людьми,  автор  показывает  чистоту  чувств  и  искренность 
переживаний, вызванных в их душах этим светлым чувством. И хотя читателю абсолютно 
ясно, что эта первая любовь несерьезна, в душе героя она все же оставила след (пометка 
«из воспоминаний детства» указывает на то, что герой произведения вспоминает данные 
события,  будучи  уже  человеком  зрелым),  что  видно  из  эпиграфа:  «Все  это  было  бы 
смешно, когда бы не было так грустно…» [1, Т.2, с.396].  
Можно  предположить,  что  концепция  любви  в  произведениях  И.А.  Бунина 
обусловлена мировосприятием автора. Как подтверждение – факты биографии писателя, в 
особенности его юных лет, когда он был страстно влюблен в гувернантку Дуню. Тогда же 
И.А.  Бунин  напишет  в  одной  из  заметок  своего  дневника,  о  том,  что  исполнились  его 
ожидания, его «потребность любви»: «Пиша эти строки, я дрожу от упоенья! От горячей 
первой любви!» [1, Т.9, с.239].  
Однако  спустя  несколько  лет  писатель  увидел  не  только  счастливую,  но  и 
печальную,  трагическую  сторону  любви.  Причины  тому  мы  опять  же  находим  в  его 
биографии.  В  1889  году  И.А.  Бунин  влюбляется  в  Варвару  Владимировну  Пащенко. 
Сохранившиеся  письма  И.А.  Бунина  раскрывают  подлинную  поэзию  его  любви  и 
предельные страдания расставания. «Я еще никогда так разумно и благородно не любил. 
Все  мое  чувство  состоит  из  поэзии…  Милый  Юринька,  ты  не  поверишь,  каким 
перерожденным  я  чувствовал  и  чувствую  себя!»  –  так  характеризует  свои  чувства  И.А. 
Бунин  в  письме  брату  Юлию  [2,  с.17].  Он  отмечает,  что,  узнав  о  замужестве  Пащенко, 
«насилу выбрался на улицу, потому что совсем зашумело в ушах, и голова похолодела, и 
почти бегом бегал часа три по Ельцу… собрал все силы ума и на вокзал, потому что быть 
одному  мне  было  прямо  страшно.  На  вокзале  у  меня  лила  кровь  из  носу  и  я  страшно 
ослабел.  А  потом  ночью  пер  со  станции  в  Огневку,  и,  брат,  никогда  не  забуду  я  этой 
ночи!»  [2,  с.21].  И  все  же  спустя  более  четырех  десятков  лет  И.А.  Бунин,  вспоминая  об 
отношениях  с  В.В.  Пащенко,  напишет  в  своем  дневнике:  «И  сердце  вдруг  сжалось,  – 
молодо,  нежно  и  грустно,  –  вспомнилось  почему-то  время  моей  любви,  несчастной, 

 
184 
обманутой – и все-таки в ту пору правильной: все-таки в ту пору было в ней, тогдашней, 
удивительная прелесть, очарование, трогательность, чистота, горячность...» [2, с.259].  
Через пять лет после расставания с В.В. Пащенко, уже в Одессе,  И.А. Бунин вновь 
влюбляется.  Его  возлюбленная  –  дочь  издателя  журнала  «Южное  обозрение»  Николая 
Цакни  –  Анна.  В  сентябре  1989  года  они  повенчались.  «Как  я  ее  люблю,  тебе  не 
представить. Дороже у меня никого нет», – писал И.А. Бунин брату Юлию
 
[1, Т.11, с.212]. 
Но счастливой семейной жизни все же не сложилось. «А.Н. Цакни не хватало внимания от 
И.А. Бунина, который постоянно был занят творческой деятельностью, к тому же, она не 
разделяла  главной  его  страсти  –  любви  к  литературе,  а  самого  писателя  считала 
бесталантливым»  [3,  с.50].  Весной  1900  года И.А.  Бунин  и  А.Н.  Цакни  разошлись. Крах 
этой  любви  И.А.  Бунин  переживал  очень  тяжело,  мы  видим  это  из  его  письма  Ю.А. 
Бунину,  в  котором  он  говорит  о  расставании  с  Анной:  «Описывать  свои  страдания 
отказываюсь,  да  и  ни  к  чему...  Давеча  я  лежал  три  часа  в  степи  и  рыдал,  и  кричал,  ибо 
большей муки, большего отчаяния, оскорбления и внезапно потерянной любви, надежды... 
не переживал ни один человек» [1, Т.11, с.247].  
Таким образом, мы видим, что в период молодости любовь была для И.А. Бунина и 
радостью, и мукой, и несказанным счастьем, и страданием. Это сыграло огромную роль в 
ранней  прозе  писателя,  где  любовь,  будучи  самым  сокровенным  и  сильным  чувством, 
дарующим  предчувствие  счастья,  в  то  же  время  является  одновременно  и  чувством 
печальным, ввиду разрыва высоких побуждений и действительного положения вещей.  
Так,  в  небольшом  рассказе  «В  августе»,  написанном  в  1901  году,  И.А.  Бунин, 
показывая  переживания  молодого  человека,  который  недавно  расстался  с  любимой  и 
теперь  тоскливо  блуждает  по  улицам  города  и  загородным  просторам,  переходит  от 
конкретного грустного ощущения героя, вызванного отъездом любимой, к воспоминаниям 
о  громадном,  ярком,  прекрасном  чувстве  любви:  «Кажется,  никогда  не  любил  я  так 
Малороссию, как в ту пору, никогда не хотел так жить, как в ту осень…» [1, Т.1, с.258]. К 
финалу  произведения  чувства  героя  переплавляются  в  жажду  любви.  Интересна 
художественная  форма  воплощения  любовной  концепции  в  рассказе:  автор  уходит  от 
прямого изображения внутреннего мира героя, а передает его с помощью художественных 
подробностей,  которыми  плотно  насыщено  произведение.  Начинается  повествование 
довольно  незатейливой  информацией:  «Уехала  девушка,  которую  я  любил,  которой  я 
ничего не сказал о своей любви, и так как шел мне двадцать второй год, то казалось, что я 
остался один на всем свете» [1, Т.1, с.257]. Данная фраза, почти исчерпывающе воссоздает 
сюжетную ситуацию, и далее, вплоть до последнего абзаца, писатель лишь в нескольких 
местах  говорит  о  душевном  состоянии  своего  героя  в  прямой  форме.  Все  остальное 
повествование отведено доскональному изображению того, на чем останавливается взгляд 
молодого  человека.  Но  именно  через  эту  совокупность  многочисленных  деталей  автор 
передает  душевное  состояние  героя,  противопоставляя  его  несчастье  «полноте  счастья» 
окружающего мира: «а вокруг меня все замирало от полноты счастья, - в садах, в степи, на 
баштанах  и  даже  в  самом  воздухе  и  густом  солнечном  блеске»  [1,  Т.1,  с.258].  Все,  что 
проходит  перед  глазами  героя-повествователя  и  как  бы  машинально  фиксируется  им, 
призвано  оттенить  его  полное  одиночество,  подчеркнуть  несказанно  тоскливое 
настроение. Весь этот  мир живет  своей особой жизнью, чуждой герою и вызывающей  у 
него  мучительно-тоскливые  и  сладкие  стремления  покинуть  этот,  несомненно, 
благодатный край и воссоединиться с возлюбленной. 
Безусловно,  то,  что  испытывает  главный  герой  рассказа,  никак  нельзя  отнести  к 
выражению  неких  могучих  страстей.  К  тому  же  сближение  молодых  людей  здесь  не 
достигает  гармонии,  так  как,  едва  возникнув,  оно  исчезает.  Но  этот  факт  не  мешает,  а 
наоборот, помогает жажде любви крепнуть в душе героя. 

 
185 
В рассказе «Осенью» (1901 г.) чувства героев также двойственны. Любовь пылает в 
душах главных героев. И в то же время влюбленные осознают, что эта ночь, проведенная 
на море, их «единственное счастье».  
«Осенью»,  как  и  рассказ  «В  августе»,  открывается  достаточно  обыденным 
сообщением: «В гостиной наступило на минуту молчание, и, воспользовавшись этим, она 
встала с места и как бы мельком взглянула на меня» [1, Т.1, с.464]. И влюбленные, полные 
волнения, едут темным вечером в экипаже по городу, затем за его пределами. Они еще не 
знают,  что  их  ждет  единственная  счастливая  ночь.  Автор  предвосхищает  это  открытие, 
подробно  передавая,  что  видят  и  слышат  герои:  скучный  городской  пейзаж,  уличные 
звуки, «ветреный мрак пути» и, наконец, море.
 
Именно  водная  стихия  передает  главный  смысл  повествования,  сопутствуя 
эволюции чувств и переживаний главных героев. Море сначала «гудело под ними грозно», 
потом  «в  сознании  своей  силы…  гудело  ровно,  победно  и,  казалось,  все  величавее»  и 
затем  играло  «жадным  и  бешеным  прибоем»  [1,  Т.1,  с.465].  Влюбленные  скоро 
убеждаются  в  родстве  переживаемого  ими  волшебному  могуществу  разбушевавшихся 
бескрайних вод. Важно здесь и описание дороги к морю: «Мы быстро пошли по листьям и 
лужам, по какой-то высокой аллее к обрывам» [1, Т.1, с.464]. Здесь слово «обрыв» словно 
символизирует собой все то, что должно произойти между героями.  
В  целом  же  любовь,  представленная  в  рассказе  «Осенью»,  вызывает  ощущение 
зыбкости,  быстротечности,  но  в  то  же  время  необыкновенной  силы.  Эта  особенность 
бунинской  любовной  концепции  получит  свое  отражение  и  развитие  в  большинстве 
последующих  произведений  писателя.  В  этой  связи,  можно  полностью  согласиться  с 
мнением  А.А.  Волкова,  который,  на  наш  взгляд,  абсолютно  точно  назвал  рассказ 
«Осенью» эскизом, фиксирующим проявление чувств, час откровения, душевный взлет и 
падение [4, с.215]. 
В  рассказе  1904  года  «Заря  всю  ночь»  И.А.  Бунин  показывает  мучительный  для 
многих  разрыв  между  мечтами  и  реальностью.  Главная  героиня  всего  за  одну  ночь, 
проведённую в саду наедине с собой, меняет свое решение о замужестве, и, еще вечером 
готовая ответить жениху «да», утром твердо знает, что откажет. Здесь автор показывает не 
причуды  юности,  а  самостоятельное  решение  героини,  вызванное  внутренней  правотой 
очнувшейся  души,  первым  подъёмом  личностного  чувства.  В  данном  случае 
действительно трудно «высказать простым словом», почему главная героиня, постепенно 
свыкшаяся с мыслью, что станет женой Сиверса, вдруг решает ему отказать. Ведь перед 
тем читатель узнает, что Наталью еще в детстве называли невестой Сиверса, и хотя из-за 
этого  «он  тогда  очень  не  нравился»  ей,  потом  ей  уже  нередко  думалось  о  нем  как  о 
женихе, а незадолго до сватовства Наталья начала свыкаться с мыслью, что будет женой 
этого молодого человека. Здесь, как и в двух выше проанализированных произведениях, 
душевное  состояние  главной  героини  И.А.  Бунин  определяет  путем  сопоставления  с 
миром  окружающей  природы.  Давно  привычными  стали  рассуждения  о  поэтической 
выразительности пейзажей писателя. Неразрывную связь между человеком и природой в 
произведениях  И.А.  Бунина  отмечали  такие  видные  деятели  литературной  критики  как 
Ф.А. Степун [5, с.99], А.А. Волков
 
[4, с.223], О.В. Сливицкая
 
[6, с.89], Ю.В. Мальцев
 
[7, 
с.28], Л.А. Колобаева
 
[8, с.11]
. 
Одни из современных исследователей творчества  Бунина 
Г.М. Благасова и А.М. Омельян в одной из своих статей (2007 г.) справедливо отметили: 
«Особую  причастность  к  миру  природы  испытывают  герои  произведений  И.А.Бунина  в 
минуты  любовного  восторга…  И.А.  Бунину  природа  позволяет  глубже  раскрыть 
внутренний  мир  персонажа  в  многообразии  его  чувств  и  оттенков,  а  нередко  она 
заставляет  человека  испытать  и  чувство  одиночества,  покинутости…»  [10,  с.192].  Эти 
слова как нельзя более точно подходят и к героине рассказа «Заря  всю ночь». Сначала в 
душе  Таты,  подобно  пробуждению  природы  (события  рассказа  происходят  весной), 
пробуждается сладостное ожидание любви и счастья. Затем автор показывает сад, свежий 

 
186 
после  дождя  –  один  из  любимых  своих  пейзажей,  символизирующий  очищение,  что-то 
свежее,  новое.  Это  очищение  словно  способствует  прозрению  Натальи,  рождает  у  нее 
новое отношение к миру и к себе в этом мире: «Я кого-то любила, и любовь моя была во 
всем: в холоде и в аромате утра, в свежести зеленого сада, в этой утренней звезде» [1, Т.2, 
с.208]. И героиня ждет, что ее жених также почувствует это и разделит с ней эту самую 
нежную  ночь  первой  любви.  Но  Сиверс  не  приходит,  и  чувства  Натальи  не  находят 
ожидаемого  воплощения.  Само  название  произведения  можно  считать  символичным, 
воспринимая слово «заря» не только в прямом, но и в метафорическом значении – «заря в 
душе».  
Созвучно этому рассказу написанное четырьмя годами ранее стихотворение «Листья 
падают в саду» (1898 г.), лирический герой которого, подобно Наталье, молод и жаждет 
любви.  Также  стоит  указать  на  схожесть  композиций:  к  описанному  в  первой  половине 
стихотворения  желанию  счастья  («Сердце  страстно  жизни  ждет,  счастья  просит!»),  во 
второй  добавляется  печаль  («сердце  слезы  мне  теснят»),  объяснить  которую  не  в  силах 
даже  сам  лирический  герой  («Отчего  ж  душа  болит?»)  [1,  Т.1,  с.60].  И  если  в  начале 
стихотворения  герой  не  акцентирует  внимание  на  том,  что  прогуливается  по  осеннему 
саду  один,  то  во  второй  половине  произведения  он  уже  непосредственно  указывает  на 
свое  одиночество.  Кроме  того,  в  этом  лирическом  произведении, как  и  в  рассказе  «Заря 
всю ночь», автор использует прием психологического параллелизма, на протяжении всего 
произведения  демонстрируя  единение  человеческого  чувства  и  природы.  Лирический 
герой стихотворения «Листья падают в саду» так же, как Тата, бродит по саду, пристально 
всматриваясь  и  вслушиваясь  в  окружающий  мир,  который  отображает  его  душевное 
состояние. Так, в первой части мечты о счастье и любви молодого человека гармонично 
дополняет образ осеннего сада, который «гудит, волнуясь» и ветра, «влекущего вдаль» и 
«звонко  разносящего  песнь»,  то  во  второй  части  стихотворения  те  же  пейзажи  видятся 
уже безрадостными, обесцвеченными. 
Следует отметить, что тема любви в творчестве И.А. Бунина находила отражение и в 
поэтических  произведениях  данного  периода.  При  этом  отметим,  что  любовная  лирика, 
как  и  проза  1900–1910  годов,  невелика  количественно.  Стихотворения  данной  тематики 
имеют  классическую  смысловую  прозрачность  и  отточенность  формы.  Особенности 
любовной концепции, воплощенные в лирике, схожи с прозой данного периода. Наиболее 
важными, по нашему мнению, являются: 
– мотив одиночества («Не угас еще вдали закат», «Спокойный взор, подобный взору 
лани»); 
– требование идеального чувства («К прибрежью моря длинная аллея»). 
– жажда любви, но в то же время невозможность быть вместе («Новый год»). 
Как мы видим из структуры анализируемых произведений, и ранняя поэзия, и ранняя 
проза  И.А.  Бунина  о  любви  написана  на  редкость  просто,  кратко,  но,  тем  не  менее, 
значительно.  Мы  можем  полностью  согласиться  с  утверждением  одного  из  первых 
советских  исследователей  творчества  И.А.  Бунина  О.Н.  Михайлова  о  том,  что  лирика, 
будучи ведущим началом в творчестве писателя, как бы «вела» собой прозу, прокладывая 
ей  пути  [10,  с.51].  Отметим  также,  что  герои  любовных  рассказов  и  стихотворений 
данного  периода  молоды,  открыты  и  естественны,  а  чувства,  которые  они  испытывают, 
двойственны, расцвечены полутонами. И, тем не менее, главным, подлинным движением 
души героев И.А. Бунина остается стремление к красивому и чистому чувству. 

жүктеу/скачать 2,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: