Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Құрманбайұлы  Ш.  Терминком  және  қазақ  терминологиясының  болашағы  //  Егемен 
Қазақстан. – 2002 жыл. - 8 ақпан. – 5 б. 
 
 
 
 
 
 

 
214 
 
РЕЗЮМЕ 
 
Терминком  исполняет  свою  функцию  со  времен  Советского  Союза,  а  точнее  с  1933  года. 
Несмотря  на  то,  что  с  тех  пор  прошло  много  времени,  возникает  ряд  вопросов,  таких  как 
насколько  положительны  результаты  работ,  сделанных  терминкомом,  какие  были  недостатки, 
каким должен быть современный терминком, какие задачи должен решать терминком.  
 
RESUME 
 
Termincom  has  been  executing  the  function  since  the  Soviet  Union,  to  be  exact,  since  1933. 
Despite that much time has passed since then, there are some questions such as: how positive results of 
the works are carried out by termincom, what shortcomings were there, how modern the termincom has to 
be, what problems the termincom has to solve.  

 
215 
УДК 82.98 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Н.О. Карина  
Евразийский национальный 
университет им. Л.Н. Гумилева, 
магистрант 
Тюркские 
национальные 
образы мира  
в художественной 
литературе  
 
Аннотация  
Национальный  образ  мира  –  это  сгусток 
самобытных  социально-бытовых,  культурных, 
философских 
явлений, 
характерных 
для 
определенного 
этноса. 
Тюркское 
мировосприятие неразрывно связано с известным 
кругом  животных,  которые  были  основой  их 
жизни.  Автор  в  статье  пытается  определить 
место каждого животного в тюркском мире. 
Ключевые  слова:  толерантность,  концепт, 
образ  мира,  национальное  мировосприятие, 
кочевые  народы,  тюркские  народы,  своеобразие 
традиции, аллегория, мировосприятие. 
 
 
В  последние  годы  пристальное  внимание 
ученых  разных  отраслей  науки  обращено  на 
понятия  гуманитарного  профиля.  К  таким 
понятиям относятся «толерантность», «дискурс», 
«гендер», «креатив», «концепт» и т.д. Каждое из 
них  может  быть  объектом  исследования 
конкретного  материала.  Особо  актуальны  они 
(понятия),  когда  речь  идет  о  национальной 
самобытности  и  своеобразии  национального 
мировосприятия, традиции. 
Тюркский  мир  объединен  одной  религией, 
одними  корнями  при  всем  своем  многообразии. 
Национальный образ мира – это как видится все 
Бытие на этой космо-исторической целостности, 
в каком ракурсе,  варианте. Как понимается мир, 
человек, смысл существования, шкала ценностей, 
какая  логика  действует  и  определяет  понятия  и 
поступки.  Подобно  тому,  как  человек  есть 
троичное  единство:  тело,  душа,  дух,  так  и 
каждый национальный мир можно рассматривать 
как  Космо-Психо-Логос,  то  есть  единство 
местной  природы  (Космос),  характера  народа 
(Психея)  и  его  склада  мышления  (Логос).  Эти 
три 
уровня  находятся  в  отношении  и 
соответствия,  и  дополнительности  друг  к  другу 
[1, с. 6].  
Историческое  развитие  каждой  нации  в 
начале  своем  зависит  от  благоприятствующих  и 
неблагоприятствующих  обстоятельств  природы: 
климата,  почвы,  рельефа,  расово-этнического 
характера  людей.  В  последующем  эти  понятия 
станут 
вторичными, 
так 
как 
постоянно 
совершенствующиеся  способы  производства 
перемешают  страны  и  языки,  и некогда  кочевой 
народ становится оседлым. 
 

 
216 
Кочевые  народы  являют  собой  первую  форму  организованного  общества:  они 
заботятся о постоянном запасе пищи, которым является стадо в широком смысле данного 
слова.  Как  свидетельствует  жизнь,  тюркские  народы  поменяли  быт,  психологию, 
формации, но исторические корни сохранили. Особо эта связь с корнями у любого народа 
проявляется  через  его  отношение  к  животным.  Полная  зависимость  от  них  и  дает 
ощущение  внутреннего  родства  с  животными.  Отсюда  в  фольклоре  –  обожествление 
животных, особенно коня. 
Кочующий  коллектив  привязан  к  стаду,  и  это  его  основная  функция.  Коллектив 
людей  прикован  к  стаду  и  мыслит  его  потребностями:  где  ему  удобно,  выбирает  место, 
приспосабливается к нему. Животное выступает носителем человеческих свойств. 
По мнению Г.Д. Гачева, «кочующий коллектив отличается от земледельческого, как 
животное, которое обладает самодвижением и свободно от окужающей среды, отличается 
от растения, которое навеки привязано к своему месту. Кочевой народ  – это  «перекати - 
поле», действительно, «все свое носит с собой» и ни от чего в этом смысле не зависит. И 
это роднит данный коллектив с высшим, еще не достигнутым пока типом человеческого 
общества, когда оно целиком будет иметь свои предпосылки в самом себе и не зависеть от 
окружающей  природы  –  когда  человечество,  например,  может  сняться  с  земли  и  смело 
ринуться  во  Вселенную.  Вот  почему  кочевые  племена  представлялись  последующему 
сознанию оседлых народов как символ свободы – как птицы» [1, с. 16]. 
Но  эта  свобода  и  есть  величайшая  несвобода  и  рабство.  Народ  именно  потому  и 
движется, что  у него ничего нет, поэтому смысл жизни  – стадо – пусть пасется, кормит, 
обувает и одевает. Напомним общеизвестное традиционное приветствие казахов:  «Мал – 
жан аман ба?» Это выражение говорит о многом, вернее, о сути жизни. 
Тюркские народы издревле ценили овец, лошадей и верблюдов. Овцы представляли 
собой ходячий запас еды, и каждая часть туши барана имела свое назначение, и до сих пор 
за столом казаха почетному гостю преподносят баранью голову. 
Практически  в  каждом  художественном  произведении  писателей  Востока 
присутствует  конь.  Образ  коня  то  развивается  в  реалистическом  повествовании,  то 
движется  в  аллегорическом,  вневременном  пространстве.  То  конь,  то  тень;  то  тень,  то 
конь... [2, с. 64]. 
Вместе  с  тем,  конь  –  это  не  только  объект  почитания  тюрков,  средство 
передвижения, но также, как и овца, ходячий запас еды. При чем популярность конины в 
настоящее время актуальна как и всегда. 
Что касается казахов, то конь в казахской традиции всегда занимал особо почетное 
место.  Прежде  всего  это  связано  с  тем,  что  казахский  народ  в  своей  памяти  всегда  был 
кочевым. 
В быту кочевников среди четырех разновидностей домашних животных конь всегда 
ценился  выше  других.  В  народной  мудрости  есть  выражения  «Крылья  батыра  -  конь», 
«Неудачливого  джигита  выручает  конь»  и  т.д.  Казахи  очень  бережно  относились  к 
лошадям,  уважительно  называли  их  «мудрым  животным»,  «безъязыким  человеком», 
«человекоподобным зверем». Такое возвеличивание коней связано с ведущей ролью этого 
благородного животного в жизни и быту казахов. 
Были даже обычаи и поверия, связанные с конем: когда мальчику исполнялось три 
года, его начинали обучать верховой езде. При этом использовались особый вид седла  – 
ашамай, а вместо стремян пользовался тепкишек – небольшая, переметная сумка, сшитая 
из  кошмы.  Составной  частью  ашамая  являлся  колтырмаш  –  это  тонкая,  опорная  полка, 
соединяющая переднюю и заднюю часть ашамая. Тепкишек для красоты с обеих сторон 
обшивали тканью. В этот знаменательный для ребенка день собирались все люди аула, к 
гриве  и  хвосту  коня,  к  шапке  мальчика,  одетого  в  новую  одежду,  пришивали  перья 
филина. 

 
217 
Также существовало поверье, что грива и хвост лошадей оберегали от злых духов и 
опасностей, потому к колыбели ребенка привязывали волосы из гривы и хвоста лошадей 
или, завернув их в тряпочку, в виде тумара (талисмана) одевали на шею ребенка. 
Глубокой  осенью  или  зимой  табунщики,  которые  пасли  лошадей  под  открытым 
небом  и  ночевали  в  походной  юрте,  садились  на  верхового  коня  и,  ведя  затем  его  на 
поводу,  приходили  в  любой  дом-юрту  и  говорили,  что  пришли  на  серне-угощение  для 
гостя.  Хозяева  дома  резали  скотину  и  варили  мясо,  иногда  даже  не  спрашивая  о  том, 
откуда  гости  и  т.д.,  т.е.  не  задавая  назойливых  вопросов.  А  конь  гостей  переходил  в 
распоряжение  хозяина  или  его  сына.  Они  имели  право  поехать  на  нем  туда,  куда 
пожелают,  пока  гости  –  табунщики  находятся  у  них.  Если  же  ехать  было  незачем  и 
некуда, сын хозяина садился на серне-ат и гарцевал на нем. Пока гости наедались досыта, 
коня  кормили,  поили,  обхаживали  и  приводили  в  порядок.  Как  правило,  остатки  мяса  и 
еды со стола клали в переметные сумки табунщиков, при этом никогда не спрашивали о 
цели и сроках их неожиданного появления.  
Во  всех  этих  действиях  кочевого  народа  лежит  глубокая  мудрость:  приветить  и 
обогреть человека, нуждающегося в этом. 
О  казахском  гостеприимстве  широко  известно  уже  в  мире,  когда  любой  человек, 
вошедший в дом казаха, считается его почетным гостем и его  угощают конак-асом. При 
этом  у  хорошей  хозяйки  для  этого  случая  должно  быть  припасено  все  самое  лучшее, 
включая  баранью  голову.  Естественно,  меняются  формации,  отношения  людей  друг  к 
другу, ритм жизни, но неизменными в жизни любой нации остаются национальные корни, 
традиции  и  обычаи.  Отличие  лишь  в  их  трансформации,  учитывающих  современнные 
реалии  жизни,  и  сегодня,  предупредив  телефонным  звонком  о  возможном  визите,  вы 
найдете у казахов обильный стол и прием. Этому матери учат дочерей, а отцы - сыновей. 
Верблюд – модель арабского мира. Как мировое Древо, конь для отдельных народов 
прообразует  Вселенную,  ее  устроение  и  смысл;  верблюд  для  них  –  космическое, 
вселенское  существо,  все  для  них.  Большую  часть  кочевого  скотоводческого  населения 
составляют  верблюдоводы,  которые,  в  отличие  от  полуоседлых  овцеводческих  племен, 
называются в Аравии «бедуинами», т.е. жителями пустыни. 
Вот здесь подсказ и притча: овца  – полуоседлость, конь и верблюд  – совершенный 
кочевник.  Овца  нуждается  в  воде,  несвободна,  привязана,  труслива.  Верблюд  же  – 
совершенная  самостоятельность  и  максимальная  свобода  от  воды.  Одногорбый 
аравийский  верблюд  используется  бедуинами  самым  универсальным  образом:  молоко  и 
мясо  идут  в  пищу;  из  шерсти  изготавливают  ткани  для  верхней  одежды  и  мешков;  из 
шкуры  выделывают  кожу  и  ремни,  навоз  идет  на  топливо...  И  кочевник  же  прост, 
неприхотлив и аскетичен, как и верблюд. 
О  том,  какое  место  занимает  верблюд  в  жизни  бедуина,  говорит  уже  то 
обстоятельство, что классификация этих животных по возрасту, полу и качеству включает 
свыше  ста  терминов,  а  слова  «верблюд»  и  «красота»  в  арабском  языке  происходят  от 
одного  корня.  Вопрос  о  философской,  житейской  и  многовековой  связи  психологии 
народов с определенным животным миром имеет глубокую историю, и каждый частный 
случай может быть объектом научного исследования. 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Гачев  Г.Д.  Национальные  образы  мира.  Центральная  Азия:  Казахстан,  Киргизия, 
Космос Ислама (интеллектуальные путешествия). – М.: Издательский сервис, 2002. 
2
 
Левченко В. Чингиз Айтматов. - М.: Советский писатель, 1983. 
3
 
Сулейменов О. Трансформация огня. - Алма-Ата: Жалын, 1985. 
4
 
Сейсенбаев Р. Заблудившийся крик. Романы. - М.: Советский писатель, 1986. 

 
218 
 
 
 
ТҮЙІН  
 
Әлемнің  ұлттық  бейнесі  –  белгілі  бір  этносқа  тән  ерекше  әлеуметтік-тұрмыстық,  мәдени, 
философиялық құбылыстардың қосындысы. Түркілік дүниетаным олардың өмірінің негізі болған 
белгілі  жануарлармен  үздіксіз  байланысты.  Автор  мақаласында  әр  жануардың  түркі  әлеміндегі 
орнын анықтамақ болады.  
 
RESUME 
 
The national image of the world is the mixture of original social, cultural, philosophic phenomena, 
characteristic of the definite ethnos. The Turkic perception is closely connected with well-known animals 
which were the basis of their lives. The author of the article endeavours to determine the place of each 
animal in the Turkic word.  
 
 
 

 
219 
ӘОЖ 81’23 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
З. Шадкам  
әл-Фараби  атындағы  Қазақ  ұлттық 
университеті,  филол.  ғыл.  канд., 
доцент 
 
Г.Н. Абдезова  
әл-Фараби  атындағы  Қазақ  ұлттық 
университеті, магистрант 
 
Көркем аудармада 
стилистикалық 
мағынасы 
төмендетілген 
лексиканы (арго) 
аудару тәсілдері 
 
Аннотация 
Жазушы  еңбегін  жазу  барысында  өз 
халқының  мәдени  және  тілдік  ерекшеліктерін 
айқындайтын  алуан  түрлі  тілдік  құралдарға 
жүгінеді  және  осы  аталған  тілдік  құралдарды 
басқа  бір  мәдени-тілдік  ортаға  жеткізу  немесе 
аудару  барысында  белгілі  бір  қиындықтарға  тап 
болады.  Осыған  орай,  аудармашы  аударылатын 
тілдің  лингво-стилистикалық  заңдылықтарын 
сақтай  отырып  түпнұсқа  тілдің  немесе  мәтіннің 
стилiн,  тiлдiк  ерекшелiгін,  оның  көркемдiк-
идеялық  қасиетiн  толық  жеткiзу  барысында 
әдеби  норма,  аударма  теориясы  мәселелерімен 
бетпе-бет кездеседі.  
Ал  әлеуметтік  диалектілердерден,  яғни 
субстандартты 
(стилистикалық 
мағынасы 
төмендетілген  лексика)  лексиканы  қолдану 
арқылы 
жазылған 
көркем 
шығармаларды 
аударубарысында  да  баламалылыққа  жетуде 
аударма жасаудың тәсілдерін дұрыс қолдана білу 
сапалы аударманың кепілі.  
Түйін  сөздер:  стилистикалық  мағынасы 
төмендетілген лексика аудармасы, баламалылық 
мәселесі, аударма тәсілдері. 
 
 
Қандай  да  бір  ақын,  жазушы  болмасын 
өзінің  әрбір  туындысының  ерекшелігін,  өзінің 
индивидуалдылығын  сақтап  қалуға  тырысады 
және  оқырмандардың  назарын  қандай  да  бір 
мәселеге  аудару  үшін  белгілі  бір  жаңа  сөз 
орамдарын, мағыналық жағынан ерекше сөздерді 
қолдануға тырысады, яғни әр уақытта көркемдік 
мәнерлі құралдар іздеумен болады. Бұл құралдар 
метафоралар,  метонимия,  теңеулер,  неологизм-
дер,  әлеуметтік  диалектілер  т.б.  ретінде  жүзеге 
асырылады.  Р.К.  Миньяр-Белоручевтың  пікірін-
ше,  аталған  көркемдік  құралдар  уақытша 
семасиологиялық  байланыстарға  ие  болады, 
дәлірек айтқанда, берілген көркемдік құралдарға 
негізделген 
бірліктер 
ауыспалы 
мағынада 
қолданылады  немесе  өзіндік  тура  мағынада 
қолданғанымен,  белгілі  бір  ситуацияға  немесе 
контекстке  қою  арқылы  жаңаша  бейнеленіп, 
жаңа сарынға ие болады. Қалай болғанда да, осы 
көркемдік  құралдар  автордың  әлемге  деген 
көзқарасын жарқын, қалыптан тыс сипатқа бояп, 
оны дараландырады [1, 21 б.]. 
 

 
220 
Дегенмен,  түпнұсқа  көркем  мәтінде  аталған  тілдік  құралдарды  қолдану 
аудармашылар үшін үлкен сын болуы мүмкін. Бұл эмоционалды-экспрессивті  ақпаратты 
дұрыс  жеткізуге  кедергі  болатын  негізгі  жағдай  –  басқа  халықта  немесе  мемлекетте 
кездеспейтін  автордың  көзқарасының  мәдени  компоненттері  болуы  мүмкін.  Осы 
компонеттердің  бірі  ретінде  стилистикалық  мағынасы  төмендетілген  лексика,  соның 
ішінде жалпы арго бірліктерін атауға болады.  Арго – әлеуметтік және кәсіби дараланған 
топтар мен қауымдастықтар тілі. Ол дегеніміз, қылмыстық ортада таралған тапсызданған 
бірліктер  арасындағы  қарым-қатынас  жасасу  әдісі;  мақсаты  –  байланыс  пәнін  жасырын 
тұту немесе қоғамнан даралану болып саналады [2, Арго]. Осы көзқарасты біздің отандық 
ғалымдарымыз  да  жалғастыра  отырып,  келесідей  түсіндірмелер  береді:  «Шағын  ғана 
әлеуметтік  топтарға  қызмет  ететін,  сол  топтардың  ұнатуына  сай  келетін  арнаулы  сөздер 
мен  сөйлемшелер».  Арго  тілі  төменгі  тап  өкілдеріне  тән.  Арго  жасырын  әрекетті,  құпия 
сырды  бүркемелеу  мақсатынан  туған  деп  те  көрсетіледі.  Сонымен  қатар,  аталған  бұл 
тілдік  бірліктер  халыққа  түсінікті  негізгі  мағынасынан  ауытқып,  стилистикалық  және 
лексикалық мағынасының төмендеуіне ұшырайды. Ал осы аталған әлеуметтік диалекттің, 
яғни  арголардың  көркем  мәтіндердегі  қолданысының  детерминанты  не  болуы  мүмкін? 
Автор  өз  шығармасында  бұл  бірліктерді  қандай  мақсатта  қолдануы  мүмкін?  Арго 
бірліктерінің  көркем  шығармалардағы  қызметі  қандай?  Осы  сұрақтарға  төмендегі 
мақаламызда жауап беруге тырысамыз. 
Арго  бірліктерінің  қандай  да  бір  көркем  мәтіндегі  қолданысының  ең  негізгі,  басты 
себепшісі  –  шығарманың  эмоционалдық-экспрессиялық  сипатын,  әсерін,  тілдік 
мәнерлілігін  арттыру.  Осыған  орай,  арго  бірліктерінің  көркем  мәтіндегі  функциясына 
тоқтала кетсек, С.П. Ячменева өз зерттеулерінде көркем мәтін құрамындағы арголардың 
бірнеше қызметін көрсетеді: 
1.
 
Суреттеліп, бейнеленетін ортаның көрінісін (колорит) құру үшін; 
2.
 
Әлеуметтік  топтардың  өкілдерінің  сөйлеу  ерекшеліктерін  көрсете  отырып, 
кейіпкердің сөйлеу мәнерінің сипаттамасының құралы ретінде қолданылады. Осы 
арқылы  жазушы  өз  шығармасының  кейіпкерлерінің  айқын  психологиялық  және 
әлеуметтік кескінін құрады; 
3.
 
Белгілі  бір  дәуірдің  немесе  заманның  белгісі  ретінде.  Айқын  мысалдардың  бірі 
ХХғ.  30-50  жж.  аралығындағы  бас  бостандығыншектеу  орындарында 
қылмыскерлердің  саяси  тұтқындарға  қатысты  қолданған  сөздерін  айта  аламыз: 
полит, политик;  
4.
 
Шығармада суреттеліп отырған құбылысқа немесе кейіпкерге күлкілі, сықақшыл 
сипат беруде, ал кей жағдайларда, керісінше, жағымсыз көзқарасын көрсету үшін 
аргоның эмоционалды қызметі қолданылады [3, 48-50 б.]. 
Назар аудара кететін жайт, мәтінде қолданылатын арголардың мөлшері мен қызметі 
көркем  шығарманың  сипатына  да  байланысты  болады.  Ондай  шығармалар  келесідей 
сипатта  болуы  мүмкін:  шығарма  қоғамның  төменгі  топ  элементтерінің  өмір  салтының 
жалпы бейнесін суреттейді, қылмыскерлер мен құқық қорғау органдарының күресі туралы 
шығармалар,  жеке  бас  бостандығын  шектеу  орындарында  жазылған  (саяси  тұтқындар, 
кәсіби қылмыскерлер) немесе солар туралы жазылған шығармалар және тағысын тағы. 
Ал арго бірліктерін қолдана отырып жазылған шығармаларды аудару немесе аудару 
үдерісінде  белгілі  бір  тәсілді  қолдану  барысында  әрбір  тілдің  стратификациялық 
құрылымының  алуандылығын  ескерген  жөн.  Өйткені  белгілі  бір  тілдерде  қолданылатын 
тілдік  орамдар  екінші  тілмен  ұқсас  (орыс  –  француз  тілдері)  болғанымен,  келесі  тілден 
мүлде алшақ (орыс – қазақ тілдері) болады. Осыған орай, түпнұсқа мәтінде қолданылған 
арго  бірліктерінің  аударылатын  тілде  тұрақты  әрі  жүйелі  сәйкес  баламасын  табу  үшін 
функционалды  алмастыру  және  кешенді  трансформация  секілді  жолдарын  қолдану 
арқылы жүзеге асырылады.  

 
221 
Жалпы  аударма  теориясына  байланысты,  аударма  барысында  екі  түрлі  аударма 
категориясын  қарастыруға  болады:  дәлме-дәл  аударма  және  функционалдық  аударма. 
Дәлме-дәл  аударманың  өзін  транслитерация,  транскрипция,калька  және  семантикалық 
неологизм тәсілдеріне бөлсек, функциялық аудармаға эквивалент, функцияналды үйлесім 
(аналог),түсіндірмелі аударма және лексикалық трансформациятәсілдерін айта аламыз. 
Транслитерация  бір  жазудағы  әріптерді  екінші  бір  жазудын  әріптерімен,  яғни  бір 
әліпбидегі жазуды баска бір әліпбиге ауыстыру деген мағынада қолданылады. Ал қандай 
да бір тілдік ерекшеліктерге байланысты транслитерацияны қолдану мүмкін емес болған 
жағдайда  немесе  сөздің  жазылуын  емес,  дыбысталуын  беру  қажеттілігі  туындағанда 
транскрипция тәсілін, соның ішінде практикалық және жартылай транскрипция тәсілдерін 
қолданамыз [4, 291 б.]. Біз зерттеп отырған көркем шығармада аталған екі тәсіл де көрініс 
тапқан. Э. Берджес өзінің «Clockwork orange»шығармасындағы қолданған субстандартты 
лексиканы  Ресейге  (Санкт-Петербург)  барған  кезінде  естіп,  ағылшын  тіліне 
сәйкестендіреді. Осыған байланысты өз ойын былай түсіндіреді: «Когда вы англизируете 
русские слова, это звучит странно и придает речи персонажей иронический эффект.... » [5, 
251  б.].  Көркем  шығармада  арголар  ретінде  қолданылған  «ағылшыншаланған»  орысша 
сөздер жалпы орыс тілінде мағынасы тілдік нормаға  сай келгенімен, түпнұсқада аталған 
сөздерді  оғаштыққа,  қылмысқа  толы  жасөспірімдердің  аргосы  (Nadsat)  ретінде 
көрсетілген.  Ал  орыс  тіліндегі  каноникалық  болып  саналатын  В.  Бошняк  та  өз 
аудармасында көркем шығарманың тілдік ерекшеліктерін сақтай отырып, арго бірліктерін 
транскрипциялық  және  транслитерациялық  тәсілдерін  қолданған.  Сонымен  қатар, 
шығармадағы арголардың орыс тіліндегі баламасын латын әріптерімен берген. Мысалы: 
“Pet had a rooker (a hand, that is), Georgie had a very fancy one of a flower, and poor old 
Dim had a very hound-and-horny one of a clown’s litso (face, that is)” [6, 4 б.]. 
“... у Пита был ruker(рука, значит), Джорджик этакую затейливую раздобыл, в форме 
tsvetujotshka,  а  Тём  додумался  присобачить  нечто  вовсе  паскудное,  вроде  как  бы 
клоунский morder (лицо, значит)... ” [5, 5 б.]. 
Ал  түрік  тілінде  бұл  көркем  шығарма  толығымен  бейімделген  аударма  негізінде 
жүзеге асырылған. Үзіндінің түрікше варианты былай берілген: 
“... Pete’inkinde el, Georgie’ninkinde çok güzel bir çiçek, bizim zavallı Dim’deyse acayıp 
azgın bir palyaço suratı...” [7, 3 б.]. 
Ал  калькалау  тәсілі  өзге  тілдегі  сөз  тіркесі  мен  жай  сөйлемнің  құрылымдық-
мағыналық  негізділігін  ана  тіліндегі  төл  тәсілдер  арқылы  дәлме-дәл  көшіріп  алу  деп 
түсіндіріледі. Бұл тәсілдің қолданылуын келесі үзінділерден көре аламыз: 
“… and Dim, Dim being really dim… ” [6, 3 б.]. 
“... и Тём, причем Тём был и в самом деле парень темный…” [5, 3 б.]. 
“... ve Dim, ki Dim cidden budalaydı... ” [7, 3 б.].  
Бұл жердегі dim сөзі арго ретінде қолданылып,  «топас, қараңғы адам»[8, dim]деген 
мағынада келіп, орысша аудармада жалқы есімді калькалап аударғаны белгілі (Темный  – 
Тём). Ал түрікшеде жалқы есімді транлитерациялап түпнұсқадағыдай берілгенін және dim 
сөзі  budala  –  ақымақ,  ақыл-есі  кем,  есуас  [9,  141  б.]  мағынасындағы  арго  сөзімен 
берілгенін көреміз. 
Немесе  «milk  with  knifes»  тіркесі  екі  аудармада  да  калька  тәсілімен  аударылып, 
«молоко  с  ножами»және  «bıçaklı  süt»  деген  нұсқалары  берілген.  Ал  «sweem  in  his 
blood»арго сөз тіркесі де «плавает в луже крови» және «kendi kanında yüzen» нұқаларымен 
берілген.  
Зерттеліп отырған көркем шығарманың аудармаларында кеңінен қолданылған тәсіл 
–сайма-сай аударма. Соның ішінде эвфемизмдік және дисфемистік аударма тәсілдері көп 
қолданылаған.  Яғни  көркем  шығармадағы  берілген  дөрекі  сөздерді,  вульгаризмдерді 
бейтарап  сөздермен  алмастыру  және  мағынасы  жағынан  эвфемизмге  қарама-қарсы, 

 
222 
қалыпты  қолданылатын  зат,  құбылыс  атауларын  неғұрлым  дөрекі,  тұрпайы  сөздермен 
ауыстыру [10, 403 б].  
Мысалы:  “Pardon  me,  brother”  –  “Pardon  kardeşim”  –  “Извиняюсь,  бллин”.  Түрікше 
аудармасында негізгі «бауырым» мағынасы қалғанымен, орысша нұсқасында лексикалық 
трансформацияға ұшырап, дисфемистік аударма тәсілі қолданылған. Немесе, қарт әйелдер 
мен еркектерге қатысты атаулардан да көруге болады, түпнұсқада “baboochka (бабушка), 
old  sharps,  old  veck  (человек)”  фразаларын  «надцаттардың»  қолданысындағы  кіріккен 
сөздер  ретінде  қолданса,  орысша  аудармасында  “старые  курицы,  старыеveshalki,  старый 
kashka”деген  нұсқаларын  берсе,  түрікшесінде  “moruk,  moruk  herif,  lavuk,  çıtırlar,  moruk 
piliç” деген “кәрі қақбас” [9, 559] мағынасындағы арголы сөздерді қолданған. 
Қорытындылай  келе,  стилистикалық  мағынасы  төмендетілген  лексиканы,  соның 
ішінде  арголарды  аудару  барысында  қандай  да  бір  аударма  тәсілін  пайдалануда  көркем 
шығарманың контекстіне назар аударған жөн. Көбінесе мағынасы төмендетілген лексика 
халықтық  ауызекі  тілге  ауысып  немесе  онымен  толықтырылып  отырады,  осыған  орай 
мүлдем  баламасыз  арго  бірлігі  болған  жағдайда  оны  ауызекі  тілдегі  ұйқасымен  беруге 
болады.  Осыған  байланысты  ескерте  кететін  жайт,  аудармашының  қолданған  аударма 
тәсілдері жоғары деңгейлі баламалылық пен барабарлылықты сақтап қалуға, төл шығарма 
мен  автордың  өз  туындысымен  айтқысы  келген  ойды,  шығарманың  стилін  және  тілдік 
бірліктердің қызметін сақтап қалуға бағытталады. 
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Абдрахманова  О.Р.  Проблемы  переводимости  стилистически  сниженной  лексики  в 
художественном тексте: Дис.канд.фил.наук: Челябинск, 2006.-228с. 
2
 
Языкознание:  большой энциклопедический словарь /  гл. ред. В.Н. Ярцева.  -  Москва: 
Советская энциклопедия, 1990 //http://tapemark.narod.ru/ 
3
 
Ячменева  С.П.  Функции  арготизмов  в  художественном  тексте:  диахронический 
аспект: Дис.канд.фил.наук. - Омск, 2007. – 199 с. 
4
 
Зиндер Л.Р. Общая фонетика /Зиндер Л.Р. 2-е издание. - М., 1979. – 312 с. 
5
 
Берджесс Э. Заводной апельсин: [роман] / Энтони Берджесс; [пер.с англ. В.Бошняка]. 
– Москва: Издательство АСТ, 2015. - 252, [4]с. – (Эксклюзивная классика). 
6
 
Burgess, Anthony A Clockwork Orange: Restored Edition.- London: Penguin Books, 2011. 
– 144 p. 
7
 
Burgess,  Anthony  Otomatikportakal/  Anthony  Burgess  [inl.  çeviren  Dost  Köpre].  - 
Türkiyeişbankasıkültüryayınları, 2007. – 172 s. 
8
 
Online slang dictionary, ‘dim’ // http://onlineslangdictionary.com 
9
 
Байниязов А.Ж., Байниязова Ж.Т. Түрікше-қазақша сөздік. – Алматы, 2007. – 808 б. 
10
 
Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005.- 440 б. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В данной статье рассматривается вопрос выбора методов/способов перевода стилистически 
сниженной лексики, в том числе арготических единиц.  
 
RESUME 
 
In this article the authors consider the choice of methods of translating the stylistically low lexicon 
including the argot units.