Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
195 
УДК 81’33 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Г.К. Исмаилова 
Государственный университет 
имени Шакарима города Семей, 
канд. филол. наук, доцент 
 
С.В. Измайлов 
Государственный университет 
имени Шакарима города Семей, 
старший преподаватель 
Особенности 
перевода 
неопределенного 
местоимения any 
(любой)  
в юридических 
текстах  
с английского языка 
на русский 
 
Аннотация 
В  данной  статье  рассматривается  проблема 
перевода  неопределенного  местоимения  any 
(любой)  с  английского  языка  на  русский  в 
юридических текстах. В статье дается определение 
местоимения any, особенности его употребления в 
обычных и юридических текстах. Авторы пришли 
к выводу, что данное неопределенное местоимение 
следует  переводить  способом  опущения,  и 
предлагают  переводчикам  примеры  перевода 
сложных юридических текстов. 
Ключевые 
слова: 
неопределенное 
местоимение 
“any”, 
юридические 
тексты, 
иностранные  компании,  договоры,  соглашения, 
английский  язык,  трудности  перевода,  филологи, 
переводчики 
 
 
В  течение  всей  жизни  люди  регулярно 
сталкиваются  с  ситуациями,  когда  требуется 
обращаться к профессиональному юристу. Иногда 
документацию  приходится  воспроизводить  на 
иностранном  языке,  например,  для  работы 
компании 
с 
иностранными 
партнерами, 
поступления  в  зарубежный  вуз,  успешного 
проведения  деловых  операций.  В  этом  случае 
невозможно 
обойтись 
без 
услуг 
профессионального переводчика. 
Тексты  юридического  характера  обладают 
высокой 
степенью 
переводимости, 
имеют 
«клишированную 
форму, 
и 
информация, 
содержащаяся  в  них,  должна  оформляться  раз  и 
навсегда 
установленным 
образом, 
согласно 
строгим  конвенциям»  [1,  282].  Однако  было  бы 
ошибочно  полагать,  что  для  успешного  перевода 
достаточно в совершенстве освоить терминологию 
и  правила  оформления  подобного  вида  текстов.  В 
действительности оказывается, что этого мало. На 
примере 
юридического 
перевода 
можно 
совершенно  точно  утверждать,  что  необходимо 
ещё  и  досконально  разбираться  в  культурных 
особенностях  носителей  исходного  языка  и  в 
специфических  конструкциях,  присущих  только 
им. 
Одна  из  проблем  заключается  в  том,  что  в 
английских 
юридических 
текстах 
часто 
встречается  неопределенное  местоимение  any,  и 
переводчики часто переводят его на  русский  язык  

 
196 
буквально  –  «любой».  В  результате  перевод  искажает  смысл  оригинала  и  лексические 
нормы языка. 
 
Например, в соглашении между американской и казахстанской компаниями: 
 
Английский текст 
Рекомендуемый перевод на русский 
 
This  Instruction  Letter  in  no  way  shall  be 
construed as being an agreement of partnership 
and  none  of  the  Parties  shall  have  any  claim 
against  any  separate  dealing,  venture  or  assets 
of  any  other  party  or  shall  any  party  be  liable 
for any other. 
 
Это  Письмо-поручение  никоим  образом  не 
следует  рассматривать  как  соглашение  о 
партнёрстве; ни одна из Сторон не должна иметь 
претензий 
против 
отдельных 
сделок, 
предприятий  или  активов  другой  стороны;  одна 
сторона не несет ответственности за другую. 
 
 
Как  видите,  если  мы  автоматически  добавим  слово  «любой»  перед  словами, 
подчеркнутыми в русском переводе, то смысл и лексические нормы языка исказятся. 
Итак, что же такое any, и каковы способы его перевода на русский язык? 
Some  и  any  относятся  к  неопределенным  местоимениям  английского  языка.  В 
учебнике  «Практическая  грамматика  английского  языка»  К.Н.  Качаловой,  Е.Е. 
Израилевича даются следующие случаи употребления местоимения any: 
1.  Some  употребляется  в  утвердительных  предложениях,  а  any  в  отрицательных 
предложениях, общих вопросах (прямых и косвенных) и условных предложениях. 
Some и any употребляются со значением несколько, какие-то, какие-нибудь: 
- 
В  качестве  местоимений-прилагательных  перед  существительными  во 
множественном  числе.  В  этом  случае  some  и  any  на  русский  язык  часто  не  переводятся 
отдельными словами: 
 
He asked me some questions. 
Он задал мне несколько вопросов. 
 
Have you got any interesting books? 
Есть ли у вас (какие-нибудь) интересные книги? 
 
He did not make any mistakes in his dictation. 
Он не сделал (никаких) ошибок в диктанте. 
 
 
2.  Any  употребляется  в  утвердительных  и  вопросительных  предложениях  со 
значением всякий, любой перед исчисляемыми существительными в единственном числе и 
неисчисляемыми существительными [2]: 
 
You may come at any time that is convenient to 
you. 
Вы  можете  прийти  в  любое  время,  которое  вам 
удобно. 
 
 
Так как в юридических текстах any употребляется в утвердительных предложениях, 
переводчики  автоматически  применяют  2-ой  случай  употребления  и  переводят 
местоимение словом «любой».  
Проанализировав  десятки  англоязычных  договоров  и  их  русские  переводы,  мы 
пришли к выводу, что  часто такой перевод искажает мысль оригинала. Мы считаем, что 
более правильным будет перевод по первому, общему случаю употребления (переводить 
any словами какие-нибудь или вообще не переводить отдельными словами). 
К  похожему  наблюдению  пришли  и  авторы  брошюры  «Сахалин-2»  глазами 
переводчика». 

 
197 
В  русской  переводческой  группе  было  зафиксировано  еще  одно  правило:  опускать 
при  переводе  any,  как  фактический  заменитель  в  юридических  текстах  неопределенного 
артикля;  переводить  may  как  «иметь  право»,  а  can  –  как  «быть  в  состоянии»,  «иметь 
возможность» (сделать что-либо).  
Все  эти  «правила»  были  выведены  на  основе  сравнительного  анализа  англо-
американских  и  российских  законодательных  и  нормативных  актов,  договорных  и  тому 
подобных документов.  
Безусловно, по контексту допускались и отступления (мы специально так подробно 
остановились на этих вопросах, поскольку в учебно-методической литературе встречаться 
с  подобными  рекомендациями  нам  не  приходилось,  а  переводы,  буквально 
нашпигованные  выражениями  «любой»,  «какой-либо»,  «некий»,  попадаются  на  каждом 
шагу) [3]. 
На  основании  вышесказанного,  при  переводе  юридических  текстов  (договоров)  с 
английского  языка  на  русский  предлагаем  учитывать  следующие  рекомендации  по 
переводу местоимения any и приводим свои примеры: 
 
- Переводить any словами какие-либо, какие-то; 
 
We do not warrant that properties on which we 
advise  are  in  satisfactory  structural  order;  that 
any land is free from contamination; or that any 
land or premises has planning permission or is 
capable of being developed for the purposes for 
which it may be required. 
Мы  не  гарантируем,  что  объекты,  по  которым 
мы 
консультируем, 
находятся 
в 
удовлетворительном  техническом  состоянии; 
что  какая-либо  земля  свободна  от  загрязнения; 
или  что  на  какую-либо  землю  или  помещения 
есть  разрешение  на  строительство,  или  что  их 
можно застраивать в необходимых целях. 
 
If  a  court  rules  that  any  provision  of  these 
Terms  is  invalid  or  unenforceable this  will not 
affect  the  validity  of  the  rest  of  the  Terms 
which will remain in force. 
Если  суд  решит,  что  какое-то  положение 
настоящих  Условий  является  недействительным 
или  неисполнимым,  то  это  не  повлияет  на 
действительность  остальных  Условий,  которые 
останутся в силе. 
 
 
- Не переводить отдельными словами (опускать); 
 
In  the  event  that  there  is  any  conflict  between 
the terms set out in this document and the terms 
set out in the Instruction Letter, the terms in the 
Instruction Letter shall take precedence. 
Если 
возникнет 
противоречие 
между 
условиями, изложенными в этом документе, 
и  условиями,  изложенными  в  Письме-
поручении,  то  условия  Письма-поручения 
должны иметь преимущественную силу. 
 
 
- Существительное, стоявшее в оригинале в единственном числе, ставить в русском 
переводе во множественном числе для передачи неопределенности; 
 
We  will  not  disclose  to  any  third  party  any 
personal 
data 
without 
your 
express 
authorization to do so. 
Мы  обязуемся  не  раскрывать  третьим  лицам 
Ваши  личные  данные  без  Вашего  прямого 
разрешения на это. 
 
 
 
 
 

 
198 
 
- Переводить any словом все. 
 
You also agree to indemnify us against any and 
all  damages  or  liability  suffered  by  us,  arising 
from the use by us of material provided by you 
to  us  the  copyright  of  which  is  vested  in  some 
third party. 
Вы также обязуетесь возместить нам все убытки 
или 
обязательства, 
понесенные 
нами 
и 
возникшие 
в 
результате 
использования 
предоставленных  Вами  материалов,  авторским 
правом  на  которые  обладает  какое-то  третье 
лицо. 
 
The  Borrower  shall  establish  and  maintain  for 
as  long  as  any  amount  of  the  Senior  Loans  is 
outstanding, 
an  interest 
bearing, 
Dollar 
denominated account with the Account Bank in 
the name of the Borrower. 
 
Заемщик открывает и сохраняет (пока не погасит 
все суммы Старших Займов) процентный счет в 
долларах  в  Обслуживающем  Банке  на  имя 
Заемщика. 
 
Таким образом, в статье дан грамматический анализ некоторых отличительных черт 
юридических  текстов,  представляющих  трудности  для  перевода.  Рекомендации  по 
переводу и примеры перевода могут представлять интерес не только для филологов, но и 
для практикующих переводчиков. 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Алексеева И.С. Введение в переводоведение. – СПб., 2004. - С. 282. 
2
 
Качалова  К.Н.,  Израилевич  Е.Е.  Практическая  грамматика  английского  языка  –  М, 
2001. - С. 89. 
3
 
Трефилова  С.Д.  «Сахалин-2»  глазами  переводчика.  –  М.:  «Сахалин  Энерджи  Инвестмент 
Компани Лтд», 2009. - С. 89. 
 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада  заң  мәтіндеріндегі  “any”  белгісіздік  есімдігін  ағылшын  тілінен  орыс  тіліне 
аударудың  мәселесі  қарастырылады.  “Аny”  белгісіздік  есімдігі  дегеніміз  не  екені  және  оны  заң 
мәтіндерінде  пайдаланудың  ерекшеліктері  сипатталады.  Авторлар  аталған  есімдікті  қолданбай 
аударуға  болатындығы  туралы  қорытындыға  келіп,  аудармашыларға  күрделі  заң  мәтіндерін 
аударудың жолдарын ұсынады. 
 
RESUME 
 
In this article we consider the problem of how to translate the indefinite pronoun “any” from the 
English language into Russian in legal texts. The authors define the indefinite pronoun “any”, describe the 
features  of  its  use  in  ordinary  and  legal  texts.  The  authors  came  to  the  conclusion  that  such  pronoun 
should be translated by omission as well as it offers translators some examples of the complicated legal 
text translation. 

 
199 
ӘОЖ 
82.09; 82-95 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ж.О. Мәмбетов 
М. Әуезов атындағы әдебиет  
және өнер институты,  
филол. ғыл. канд., доцент
  
 
А.Қ. Ділдабек  
Аймақтық әлеуметтік- 
инновациялық  
университет, магистрант 
Жайсаңбек 
Молдағалиевтің 
«Таза бұлақ» 
романындағы 
Ыбырай Алтынсарин 
образы 
 
Аннотация 
Мақалада  Ж.Молдағалиевтің  «Таза  бұлақ» 
романында  бейнеленген  қазақтың  тұңғыш 
педагог-ағартушысы  Ы.Алтынсариннің  көркем 
образын жасау жолындағы ізденістері жан-жақты 
қарастырылады.  Мақала  авторы  қаламгердің 
Ы.Алтынсаринді  тек  ұстаз  ретінде  ғана  емес, 
халқының  қамын  ойлаған  қоғам  қайраткер 
ретінде  де  суреттегенін  дәлелдеп  шыққан.  Ұлт 
ұстазының  бейнесін  сомдаудағы  жазушының 
жеткен жетістіктері мен кемшіліктері де аталған 
мақалада зерттеуші назарынан қағыс қалмаған.  
Түйін сөздер: образ, портрет, мінез, тартыс, 
көркемдік әлем  
 
 
Қазақ  прозасында  ұстаздар  бейнесінің 
сомдалуы  ХХ  ғ.  басталады.  Әсіресе  елуінші 
жылдардан  кейінгі  кезеңде  ұстаздар  туралы  тек 
қана  шағын  әңгімелер  мен  повестер  ғана  емес, 
романдар  да  дүниеге  келе  бастады.  Бұл  ХІХ 
ғасырда  ұлы  ұстаз  Ыбырай  Алтынсарин  негізін 
қалап  кеткен  педагогикалық  қызметтің  ел 
арасында 
негізгі 
мамандықтардың 
біріне 
айналуына  және  мұғалімдік  қызметтің  халық 
арасында үлкен беделге ие болуына байланысты 
деп  ойлаймыз.  Ұстаз  тәрбиесін  көрген  қазақтың 
оқыған 
азаматтары 
биік 
белестерді 
бағындырғанда  ең  алғаш  естеріне  ұстаздарын 
алатын 
болды. 
Оны 
ертеректе 
Ыбырай 
Алтынсариннен  сауатын  ашып,  кейін  мұғалім 
болып, талай қазақтың көзін ашқан, білім нәріне 
сусындатқан, тәрбие берген Б.Өтетілеуов туралы 
атақты  жазушы  Ғ.Мүсіреповтің  естелігінен  де 
айқын  көре  аламыз.  Классқа  кірген  шәкірттерін 
Бекет  ұстаз  бірінші  қолдарын  жуғызып,  таза 
қолмен,  адал  жүрекпен  оқуға  машықтандырған 
көрінеді.  Ол  жай  ғана  еріккеннің  ісі  емес  екен, 
көреген  ұстаз  ол  тәрбиенің  бала  көңілінде 
мәңгілік  қалып  қоятынын  сезген.  Талай  қиын 
қыстау  кездерде,  халықтың  басына  қара  түнек 
заман  орнағанда  сол  Бекет  ұстаздан  тәлім  алған 
Ғабит  өз  басын  қатерге  тігіп,  Отан,  халқы 
алдындағы азаматтығын танытқан.  
Ж. Молдағалиевтың «Таза бұлақ» романы – 
халқымыздың  сүйікті  перзенті,  ұлы  ағартушы-
демократ  Ы.  Алтынсаринның  өмір  жолына 
арналған    еңбек.    Шығармада   ХІХ    ғасырдың 

 
200 
екінші  жартысында  өмір  сүріп,  халқына  білім  шырағын  жаққан,  «Дүниенің  кілті  – 
орыстың  ғылымы  мен  білімінде»  демекші,  «өнер-білім  бар  жұрттардың»  жолын  бетке 
алып,  қазақтың  ұрпағын  білімді,  көзі  ашық  адам  етіп  тәрбиелеуді  мақсат  еткен  ұстаз 
адамның  азаматтық  болмысы  суреттелген.  Ұлт  ұстазы  Ыбырай  Алтынсариннің  басынан 
өткен қат-қабат оқиғалар, оның өмір сүрген ортасы, өсу жолы бейнеленген.  
ХІХ  ғасырда  жаңа  сипатты  Ыбырай  мектебінің  ашылуына  жан-жақтан  тосқауыл 
қойылды.  Ата-аналар  «Мектеп  бізге  не  береді?»  десе,  нәпақасынан  қағылған  молдалар 
«Ыбырай  орыстың  оқуын  таратып,  ұрпақты  шоқындырып  жатыр»  деген  сөз  таратты, 
жақтастарынан  гөрі  сенімсіздікпен  қараушылар,  күндеушілер  әлдеқайда  көп  еді.  Үміт 
артқан  өз  елі  ұстаз  бастамасын  қолдамағанымен  қоймай,  орыстың  шен-шекпенділерінің 
бірі  Павел  Иванович  сынды  адамдар  Ыбырайдың  тым  еркін  ойдың  адамы  екенін  алға 
тартып,  «Ыбырай  ісі»  атты  арнайы  папка  ашып,  соңына  түседі.  Алайда  Ыбырай  алған 
бағытынан  таймады.  Бұл  жайт  романда  былай  бейнеленеді:  «Ұлы  елдің  тілін  игеру  сол 
ұлы  елдің  ұл-қыздарымен  тең  өсуге,  іргелі  ел,  мәдениетті  ел  болуға  жол  ашады  деп 
Ыбырай  осы  өлкенің  үлкен-кішісіне  түсінікті  етіп  айтқанымен,  жалаң  көз  дін  өкілдері 
естіп тұрып естімеген болып келеді. Ел мен елдің іргесі біріккеннен емес, сөгілгеннен көп 
жемтік  іздейтіндері  үшін  орыс  баласының  қазақ  шәкірттерімен  қатар  отыруының  өзі 
қауіпті секілді». 
Прогресшіл  ұстаздың  бастамаларына  қолдау  көрсеткендер  орыс  оқымыстылары   
В.В.  Катаринский,  Н.И.  Ильминский  сынды  ғалымдар  болды.  Олардың  да  қазір  кейінгі 
кездегі  құжаттардан  белгілі  болғандай  қазақ  халқы  үшін  немесе  Ыбырай  үшін  емес, 
өздерінің түпкі мақсаттары үшін қолдаған. 
«Таза бұлақ» романында  «бұлақтың көзін ашуға» талпынған, қазақты надандықтың 
құрсау  қамытынан  азат  ету  жолында  тайсалмай  күрескен,  прогресшіл  ұстаз  образы 
сомдалған. Сонымен бірге, романда ұстаз Ыбырайдың бозбала шағы, адал жар, қамқор әке 
Ыбырай бейнесі жасалған.  
Қанша  қарсылық  көрсе  де,  мұқалмайтын  ұстаз  арманы  асқақ,  мұраты  биік.  Оны 
жазушы мынадай монолог арқылы сәтті көрсете білген:  «Қазір шәкірт саны он алты. Екі 
кластық  мектебін  барон  Крафтың  мектебінен  кем  қылғысы  келмейді.  Қолынан  келсе, 
жоғары  бастауыш  кластардай  алты  жылға  созғысы  бар.  Одан  әрі  шәкірттері,  мәселен, 
Қазан қаласындағы мұғалімдер әзірлейтін семинарияға түсіп кетуге жарар еді». [1,198 б.]  
Ғұмырын ұрпақ санасын оятып, білім нәрін себуге арнаған Ыбырай әр ісімен өнеге 
бола білген. Өзі ашқан мектептеріне оқулықтарды да өзі жазып, қазақтың таным-түсінігіне 
бейімдеді.  Оны  қаламгер  реалистікпен  суреттейді.  Қаламгердің  қырағылық  сипаты,  қиял 
қанатын  түйсіну,  сезіну  қасиеттерімен  қатар  парасат  деңгейі  осы  шығармашылық 
табиғатынан  танылады.  «...әрбір  өнер  иесінің  творчестволық  бітімін  оның  адамдық, 
азаматтық,  келбетінен  ажырата  қарау  мүмкін  емес»  –  деген  профессор  З.  Қабдоловтың 
пікірін негізге ала отырып, жазушының осы оймен бір арнада тоғысатынына шек келтіре 
алмаймыз [2, 69 б.]. 
Ж.  Молдағалиевтің  романында  Исфахан  хазірет  сынды  дүмше  молдалардың 
қарсылығы,  қазақ  жұртшылығының  баламыз  шоқынып  кектеді  деп  қорқуы  Ыбырайдың 
жас  ұрпақтың  санасын  оятып,  көзін  ашсам  деген  мақсатының  алдында  кесе-көлденең 
тұрады.  Бұл  ойымызға  шығармадағы  Қарауыл  Хазірет  пен  Ыбырай  арасындағы  диалог 
дәйек бола алады: 
«Қарауыл көзін жұмып, тасбиғына жармасты. 
–
 
 Біздің оқуымыз ше, діни оқуымыз ше? 
–
 
 Хазірет!  Қазақта  діни  оқу  жоқ.  Болса,  оны  ешкім  түсінген  емес.  Ислам  дінін 
қабылдағалы өткен мың жыл қазақ халқына мың тиын пайда бермеді. Мың жыл ішінде ең 
болмаса  арабша  хат  жазып,  дүние  фәниді  танып,  оқыған  дұғасын  түсінген  қайсыңыз 
барсыз?» [1,209 б.]. Бұл шағын диалогтен елін, сол елдегі жастардың көзін ашсам, білім 
нәрімен  сусындатсам,  олар  да  өзгелер  сияқты  терең  ойлап,  алдын  болжай  алатын 

 
201 
азамматтар  болса  деген  халық  жанашырының  шынайы  ойы  мен  өз  нәпәхамнан  айырып 
қалмасам,  халық  надан  болмақ  түгілі  көр  соқыр  болса  да  бәрібір  деген  екі  ойдың 
қайшылығын көреміз.  
Ыбырай  –  еңбегін  өз  елі  елемесе  де,  «ел  бүгіншіл,  менікі  ертең  үшін»  деп  «жарты 
жаңқасы қалғанша» халқына адал қызмет еткен ұстаз. Бұл ойды болыс Яков Петрович пен 
Ыбырайдың диалогінен көре аламыз: 
«  -  Айтпақшы,  бекініс  сыртына  салмақ  болған  мектеп  жобасын  көрдім.  Бір  ғана 
өтініш,  соның  бір  мүйісін  мешіт  етсе  қайтер  еді...  Хазірет  күңкілінен  де  мүлдем  тиыш 
болар едік... Түһ, айнала бір аранды дүние... Біреуінің аузына түсіп кетпесек болды.  
–
 
 Оның жалғыз-ақ жолы бар. 
–
 
 Иә, айтсаңызшы қандай жол? 
–
 
 Орыс  офицерінің  адалдығы,  Яков  Петрович.  Сіз  де,  біз  де  халық  адамдары 
екенімізді ұмытқан күні орға түсіп омақасамыз. Халық сенімімен ойнауға болмайды» [1, 
211 б.].  
Ыбырай – бітім соты, бекініс іс қағаздарын жүргізуші, орыс-қазақ мектебінің ұстазы, 
тілмәш,  уездік  сот,  хорунжий.  Бір  басына  жүктелген  қызметтерді  де  Ыбырай  қалтқысыз 
адалдықпен атқарды. Өзге елдермен терезе теңестіру үшін, қазақ болып қалу үшін ендігі 
жерде  отар-отар  мал  емес,  білім  жинау  керектігін  зерделеген  ұстаз  «халықтың  өз 
байлығын  өзіне  үлгертіп  ұсыну  нағыз  азаматтық  борыш»  деп  санайды.  Қазақ 
армандамаған  биікті  Ыбырай  қолына  шырақ  алып  жүріп  кейінгі  ұрпаққа  білім  жолын 
көрсету  арқылы  бағындырғысы  келеді.  Надандықпен  тырнап  ашқан  көзі  қараңғылықтан 
бас  көтере  алмаған  күйі  қара  жерге  енбесе  екен  деген  тілектен  туған  мақсат-мүдделер 
қазақ-орыс  мектептерінің  ашылуына  негіз  болған  еді.  Ыбырай  Ұстаз  шен-шекпен 
дәметкен емес, ол бар қызметінің жемісін ертеңгі ұрпақ көрсе екен, солардың қарғысына 
қалмай, алғысына бөленсем екен деген адал ниеттің адамы. 
Орыс  оқымыстысы  Ильминскийдің  Дмитрий  Андреевичке  жазған  хатында 
Ыбырайдың  адами  болмысы,  білім-білігі,  мінез  қырлары  орыс  адамының  көзімен 
суреттеледі. Бұл жазушыға Ы.Алтынсариннің образын толық көрсету үшін қажет болған 
материал  деп  ойлаймыз.  Сондықтан  да  ұзақтау  болса  да  аталған  сипаттаманы  толықтай 
келтіре кетуді жөн санадық. 
«Мен  оны  1859  жылы  жолықтырдым.Ол  аса  зейінді,  білімге  құштар  адам  болып 
шықты.  Мен  жәрдемімді  аямадым.  Одан  қазақ  тілін  үйреніп  алдым.  Ол  –  ғажап  әсердің, 
арманның адамы, үкімет  заңын жақсы түсінетін кісі.Бекініс бастығы, полковник Янушев 
оны уездік сотқа сайлатып отыр. 
Ол  ағартушылық  ісін  өте  сүйіп  атқарады.  Өз  халқының  тарихында  тұңғыш  «Қазақ 
хрестоматиясын»  әзірлеп  жүр.  Этнографиялық  очерктері  баспа  бетін  көрді.  Қазір  ол 
Императорлық география қоғамының Орынбор бөлімшесінің мүшесі. Өз бетімен өте көп 
оқыған  адам.  В.В.  Григорьев  пен  менің  кітапханамды  оқып  тауысты  деуіме  болады.  Ал 
біздер академиялық білім алған адамдардың қатарына жатамыз. 
Алтынсарин – істің адамы. Шебер ұйымдастырушы. Ол еш уақытта қарап отыруды 
білмейді. Малшы-жалшы ұстаған емес, өзінің малына өзі баскөз (Оның үш жүздің үстінде 
асыл тұқымды жылқылары бар). 
Мемлекет  қаражатынан  бір  тиын  бас  пайдасына  жұмсамайды.  Ол  сонау  алыстағы 
бекіністе  кітапхана  ашпақ.Алтынсариннің  басы  толған  идея.Кісіге  ескі  танысындай 
жылдам үйір болып кетеді. 
Ең басты кемшілігі: сұрақты көп береді. Тіпті орысша бір сөзді түсінбей қалса, соны 
ұққанынша  соңыңнан  қалмайды.  Сондықтан  алғашында  қазымыр  адам  сияқты  болып 
көрінеді. Біздер, достары, оған үйрендік. 
Той-думанда нағыз европалықтардан кем емес. Өзін өте әдепті ұстайды. Биді жақсы 
көреді.  Музыканы  сүйіп  тыңдайды.  Шылым  тартпайды,  насыбай  атпайды.  Ішімдікке  аса 
сақтықпен қарайды. Доңыз етін жемейді. 

 
202 
Ислам  дінін  өте  жақсы  біледі.  Сол  туралы  әзірлеп  жүрген  оқулығы  да  бар.  Басқа 
діндерді де біледі. Оны қаншалықты игергенін, көп жыл көріспегендіктен (он алты жыл) 
мен қазір білмеймін. 
Бойы  орта  бойлыдан  жоғары,  орысша  киінеді.  Әскери  чині  зауряд  хорунжий.  Ол  – 
орыс  армиясының  жақсы  офицері,  өз  халқы үшін  пайдалы  адам  және  біздің  ісімізге  көп 
көмек бере алатын кісі» [1, 227 б.].  
Бұл  хаттан  жан-жақты  дамыған,  арман-мақсаты  айқын  нағыз  ұстазбейнесін 
танимыз.Бірақ  неге  екені  белгісіз  жазушы  Ы.Алтынсариннің  іштейгі  толғанысын  жиі 
суреттегенімен,  оның  портретін  беруге  сараң.Баяндау  жүйесінің  құрамдас  бөлігі  ретінде 
қарастырылатын  айтылмыш  компоненттің  шығарма  мәтініндегі  көркемдік  қызметі 
туралы: «Кейіпкердің мінез-құлқын, характерін неғұрлым толық ашып көрсету үшін оның 
портретін  мүсіндеудің  үлкен  мәні  бар»  [3,  270  б.],  -  дейді  З.  Ахметов.  Ал  кейіпкерге 
психологиялық  мінездеме  берудің  амал-тәсілі  ретінде  де  портреттің  ролін  кемітуге 
болмайды.  Ұстаздар  туралы  қай  шығарманы  алмайық,  ондағы  ең  басты  нәрсе  ұстаздың 
бейнесі,  оның  мінезі  мен  портреттік  тұлғасы  басқа  шығармалардағы  образдардан 
ерекшелеу болып келеді. Ұстаз жеке басының ғана емес, халықтың болашағын ойлайтын, 
әр  баланың  болашағынан  үлкен  үміт  күтетін,  сол  үмітінің  ақталуы  үшін  аянбай  қызмет 
ететін жан. Сондықтан да ұстаздар туралы шығарма жазу үшін оны жазатын адамның өз 
тақырыбын  жетік  білуі,  ұстаз  болмысын  жете  тануы  шарт.  Ал  ондай  қасиет  екі 
жазушының  бірінің  қолынан  келе  беретін  оңай  шаруа  емес.  Жазушы  Ж.Молдағалиев 
Ы.Алтынсарин образын сомдауда сондай қасиетті ашудың жолын дұрыс пайымдап, ұстаз 
мінезінің басқалар таба қоймайтын кілтін тапқан деуімізге болады.  
Шығармадағы  Ыбырайдың  түсінігінде  білім  бағасы  жоқ  құндылық.  Білімді  халық 
бәрін де өзгертуге, жақсылыққа қол жеткізуге қабілетті болмақ. 
«Егер  Европа  цивилизациясын  бойына  сіңірген  орыс  елі  өзі  жаңа  дәстүр  бастап 
кетсе,  менің  елім  де  түбегейлі  сол  биікке  көтерілер  деп  кәміл  сенемін.  Ғасырлар  бойы, 
талай  тарихи  тар  кезеңнен  өткен  халқымыздың  шашпай-төкпей  әкелген  мәдени  мұрасы 
бар.  Тілі,  музыкасы,  ауыз  әдебиетін  ғана  Сіз  бен  біз  білеміз.  Ал  осы  дала  құшағында 
жатқан қалалар, ескі заман белгілерін біле бермейміз. Оның күні туар, ашылар, сәті келер. 
Сол заманға біз жетпегенімізбен, шәкірттерімнің шәкірттері жетеді  деп сенем»,  - деп өзі 
оқытқан  шәкірттеріне үлкен  үміт  артады [1, 152  б.].  Бұл  алысты  болжаған,  шәкірттеріне 
үміт  артқан  және  оған  өзі  де  сенген  адамның  іштейгі  тебіренісі.  Ұзтаздың  іштейгі 
психологиялық  толғанысын  қаламгер  аталған  сөзді  өз  кейіпкерінің  аузына  салу  арқылы 
ұтымды жол тапқан. Осы орайда алаш арысы М. Жұмабаевтың бір сөзі ойымызға еріксіз 
оралады:  «Қазақтың  тағдыры,  келешекте  ел  болуы  да  мектебінің  қандай  негізде 
құрылуына  барып  тіреледі.  Мектебімізді  таза,  берік  һәм  өз  жанымызға  (қазақ  жанына) 
үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады» [4, 78 б.]. 
Шығармада  Ыбырайдың  образын  жан-жақты  аша  түсу  үшін  жазушы  тарихи 
деректер  мен  орыс  зиялыларымен  жазысқан  хаттарын  молынан  пайдаланған.  Кей  ретте 
оны  шектен  тыс  артық  кіргізіп  жібергені  де  байқалады.  Әрине,  егер  деректі  проза  болса 
бір  жөн,  ал  таза  көркем  шығармада  бұл  оның  көркемдігіне  де  біршама  әсер  еткен  деп 
ойлаймыз.  
Романдағы  ұлы  ұстаз  Ыбырай  бейнесін  сомдауда  жазушы  Ж.Молдағалиев  көп 
ізденген,  талай  тарихи  материалдарды  қопарыстырғаны  байқалады.  Әрине  ұлы  тұлға 
туралы  жазу,  оның  тек  ұстаздық  қана  емес,  жалпы  адами  болмысын,  оның  сол  тұстағы 
қазақ  қоғамындағы  орнын,  орыс  зиялыларымен  арасындағы  байланыстарын  ашып 
көрсетуде автор өзі мақсат етіп қойған барлық міндеттерін орындаған деп айта алмаймыз. 
Шығармада орыс отаршылдығын прогрессивті етіп көрсету, қазақтар ұстанған ислам дінін 
шектен  асқан  жексұрын  кейіпте  суреттеу  әрекеттері  автордың  ұлтшылдықтан  барынша 
қашқалақтаймын  деп  ұрынған  кемшіліктері  деп  атап  көрсетуге  болады.  Осы  тұрғыдан 

 
203 
келгенде  Ы.Алтынсарин  образы  да  солғындап,  кейде  орыс  ағартушыларының  тасасында 
қалып қоятын кездері кездеседі. 
 

жүктеу/скачать 2,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: