ТҮЙІН
Мақалада қазақ халқының XVII-XVIII ғасырлардағы саны қанша болғандығы
қарастырылады. Автор тарапынан қазіргі қазақстандық тарихшылардың еңбектеріндегі
24
демографиялық мәліметтер сарапталған, халық санының динамикасы мен ерекшелігі анықталып,
аталмыш мәселенің тарихнамалық тобы әзірленген.
RESUME
The article reviews the amount of the Kazakh population in the XVII
th
-XVIII
th
centuries. The
author analyzed the demographic data in the works of modern historians of Kazakhstan, as a result the
population dynamics and its features were defined, as well as historiographical groups regarding the
problem were emphasized.
25
ӘОЖ 33.025.88 (574)
К.М. Ілиясова
ҚР БҒМ ҒК
Мемлекет тарихы
институты, т.ғ.к., доцент
Жоспарлы
экономикадан
нарыққа көшу
(1992-1995 жылдар)
Аннотация
Мақалада
еліміздің
сындарлы
он
жылдықтағы әлеуметтік-экономикалық ахуалы
тарихи тұрғыдан қарастырылады. Одақтық халық
шаруашылық
құрылымындағы
Қазақстан
экономикасының ерекшелігі, оның дотациялық
республика аясынан шығуы, дербес мемлекет
ретінде
экономикалық
дағдарысты
еңсеру
жолдары ресми құжаттар негізінде көрсетіледі.
Түйін
сөздер:
жоспарлы
экономика,
дотация,
өтпелі
кезең,
нарық,
«жабайы
капитализм», инвестиция, инфляция, ұлттық
валюта, бірлескен кәсіпорын
Кеңестік жүйенің ыдырауы, бір жағынан,
одақтас республикалардың дербес дамуына жол
ашқанмен, екінші жағынан, оларды экономи-
калық тығырыққа тіреп қойды. Қазақстанның
жалпы одақтық халық шаруашылық кешені
құрылымындағы шикізаттық рөлі жағдайды одан
әрі шиеленістірді. Өйткені республиканың
экономикалық әлеуетінің жартысынан астамы
одақтық министрліктерге қараған еді. Одақтық
ведомостволар
шикізат
ресурстарын
эквивалентсіз бағамен сығып алды және
республикалық бюджетке қаражат көздерін
қарастырған жоқ. Нәтижесінде Қазақстан төменгі
дәрежедегі дотациялық республикаға айналды [1,
7-б.]
Осы кездегі кеңестік басшылықтың уәдешіл
әлеуметтік саясаты елдің экономикасына кері
әсерін тигізді. 1989-1990 жылдары өндірістік
инвестиция тоқтап қалды. Посткеңестік жүйеде
экономикалық дағдарыс басталды. Осы кезде
әлеуметтік инфантилизм құбылысы көрініс берді,
оның негізі алғашқы өтпелі кезеңдегі 1990
жылдардағы «жабайы капитализм», яғни игілікке
жетудің дұрыс емес формулаларымен «аз жұмыс
істеп-көп алу», «ауадан ақша жасау» және т.б.
белең алды [2, 12-б].
Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізгеннен
кейін
нарықтық
экономикаға
бағытталған
құрылымдық реформаларды іске асыра бастады.
Оның
негізгі тармақтары:
1992
жылдың
қарашасында жарияланған бағаны ырықтандыру
мен 1993 жылдың қарашасында енгізілген ұлттық
валюта болды [3, 9-б.].
26
Қалыптасқан осындай жағдайда Н.Ә. Назарбаев республиканың экономикалық
дербестігін қамтамасыз етуге кірісті. «Сыртқы экономикалық қызмет саласында
республика мен орталықтың қарым-қатынасын ретке келтіру керек болды. Біз егемендік
алғанмен, сыртқы экономикалық, валюталық тәуелділіктен арылмай, толыққанды
еркіндіктің болмайтынын» түсіндік.
Қазақстандағы одақтық мемлекеттік кәсіпорындардың меншігі туралы мәселе 1991
жылдың жазына қарай шешіле бастады. Кәсіпорындарды Қазақстан құзыретіне өткізу
қажеттілігі мойындалды» [1, 7-8-бб.].
1990 жылдың жазында кеңестік кезеңде ірі астықты аймаққа айналған Торғай
облысы қалпына келтірілді (1970 жылы құрылған Торғай облысы, 1988 жылы таратылып
кеткен еді).
Сонымен қатар Теміртаудағы Қарағанды металлургиялық комбинаты Қазақстан
құзыретіне өтті. Ол 1970 жылдары Қарағанды металлургия заводы негізінде құрылған еді.
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың алғашқы еңбек жолы да осында басталды.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында бұл көмір бассейнінің 500 мың тоннасын шетелге
сату туралы келісім шартқа қол қойылды. Ал одан түскен валютаның 60%-ын
шахтерлардың пайдасына шешу, тағы бір бөлігін өндіріс орындарын қайта өңдеу мен
жаңа технологиялармен жабдықтауға жұмсау көзделді [1, 149-б.].
Осы жылдары Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктері де
анықталды. Әкімшіл-әміршіл жүйе Қазақстанды экономиканың шикізаттық көзіне
айналдырды. Бұл жағдай халыққа қызмет көрсету құрылымдарын, тұтыну тауарларын
өндіру, құрылыс, тұрғын үй құрылысын бәсеңдетті. Көптеген облыстар мен аудандардың
экологиясы нашарлап кетті. Біріншіден, мұның бәрін ретке келтіру керек болды.
Екіншіден, Қазақстан аграрлық республика болғанмен, ауылдар өндірістік жағынан артта
қалды. Біздің тұрмысымыз ауыл шаруашылығы өнімдерін аз мөлшерде өндіруден емес,
оны сақтау мен қайта өңдеу мүмкіндігінің жоқтығынан нашарлады. Өңдеу индустриясын
құру адамның қажеттілігіне жасалған бетбұрыс болды [1, 65-66-бб.].
1990 жылдың күзінде орталықта КСРО Президенті М.С. Горбачевтің
тапсырмасымен «500 күн» деп аталатын нарықтық қатынастарға көшу және экономиканы
тұрақтандыру бағдарламасын жасау мәселесі көтерілді. Ал оны іске асыру 500 күнге
жоспарланып, 4 кезеңге бөлінді: 1 - кезеңі (100 күн) тұрғын үй, жер, ұсақ кәсіпкерлікті
жекешелендіру, ірі кәсіпкерлікті акцияландыру; 2 - кезеңі (100-250 күн) – бағаны босату; 3
- кезеңі ( 250-400 күн) - нарықты тұрақтандыру; 4 - кезеңі (400-500 күн) – көтерілудің
басы. Алайда, кейінгі оқиғалар көрсеткендей, бұл бағдарлама іске аспай қалды [1, 67-68-
бб.].
Халық шаруашылығында да бетбұрыстар болды. «Бесжылдықтың 4 жылында
тұтыну тауарларын өндіретін өнеркәсіп 23,7 %-ға, сол кезде «А» тобы – 14,2 %-ға өсті.
Тауар шығару 35,7 %-ға ұлғайды. Қазақстанның инвестициялық саясатында әлеуметтік
саланы көтеруге басымдық берілді. Тұрғын үй құрылысына бөлінетін мемлекеттік
қаржының көлемі 1,5 есеге өсті [1, 278-б.].
Жыл сайын Қазақстаннан 1,3-1,5 млрд. доллар әртүрлі шикізат көздері экспортқа
шығарылды. Сөйтіп жалпыодақтық қорға 10-12 млн тонна дәнді дақыл, 300 мың тонна ет,
270 мың тонна сүт жеткізілді. Бірақ азық-түлікті тұтыну жағынан еліміз 9 орынға, тұрғын
үймен қамтамасыз етуден 10 орынға шықты. Ал, кедейшілік проблемасы қалай шешілді?
Бізде 2,5 млн-нан астам адамның немесе әрбір алтыншы тұрғынның айлық табысы 75
рубльден төмен болды. Мысалы, Прибалтика республикаларында, мұндай көрсеткіш
тұрғындардың небәрі 4 %-ын ғана құраған [1, 280-б.].
Нарықтың бірінші заңы – сұраныс пен ұсыныс заңы. Қай жерде сұраныс болса,
қаражат сол жаққа құйылады, іскер адамдардың күшін сол кездегі басшылар ұтымды
пайдаланды. Өйткені, әкімшілік жүйе бетбұрысты қадамдарды жасауға қауқарсыз еді.
27
Біз шаруашылық есеп (хозрасчет) идеясын, жалға беру, шаруашылықтың басқа да
озық әдістерін бұрмалаудың куәгері болдық. Жалға беру көрсеткіші: өнеркәсіп саласында
өндірістің 3,9 %, құрылыста – 9,7 %, сауда мен қызмет көрсетуде 1 %-ын құрады.
Республикада небәрі 1 концерн, 6 ерікті тауар өндірушілер қауымдастығы құрылды [1,
282-б.].
1992-1993 жылдар – дағдарысқа қарсы нақты іс-шаралар кезеңі болды. Басқаша
айтсақ, нарықтық қатынастардың пайдасына обьективті тұрғыдан таңдау жасалған
жылдар еді. Бұл кезең бізге үлкен сабақ болды, ең алдымен экономиканы көтеру
керектігін жақсы түсіндік. Олай етпесек, қоғамда халықтың наразылығы мен
бейберекетсіздік белең алуы мүмкін еді.
КСРО-дан Қазақстанға теңгерімсіз экономика мұра болып қалды, яғни біздің
экономиканың шикізаттық сипаты басым болатын. Кеңес Одағының күйреуі салдарынан
республикамызды жаппай жұмысссыздық, тапшылық, гиперинфляция жайлап алды,
шаруашылық қатынастар бұзылды. Өтелмеген төлем мөлшері республикадағы ІЖӨ-нің
көлеміне тең болды, кредиттің көрсеткіші 400 % -ға өсті, жылдық инфляция 2500 %-ға
жетті, кәсіпорынның жартысынан астамы тоқырауға ұшырады, орташа айлық жалақы 2
есеге кеміді, ал ең төменгісі – 90 %-ға жетті.
Экономиканың тағы бір маңызды бағыты қаржылық және банктік жүйені қайта
құрылымдау болды. Қазақстан үшін 1992-1993 жылдар, басқа ТМД елдері сияқты,
«банктік серпіліс» кезеңі болды деуге болады. Мысалы, 1992 жылы республикадағы
банктер саны 155-тен (877 бөлімшесімен) 204 – ке (1023 бөлімшесімен) дейін өсті [4, 4-б.].
Осы кезде Қазақстан Халықаралық валюта қорына кірді. Шетел бизнесіне жол
ашылды, бірлескен кәсіпорындар құрылды. Шетелдік инвестиция тарту арқылы елімізге
«Chevron Corporation», «Philipp Morris» сияқты әлемге әйгілі компаниялар келе бастады.
1993 жылдың аяғына дейін Қазақстан ортақ рубль аймағында болып, дербес
экономикалық саясат жүргізу мүмкіндігі болмады. Бұл 1993 жылғы ұлттық валюта –
теңгенің айналымға енуінен кейін ғана мүмкін болды.
Бұл процесс өте ауыр жағдайда іске асырылды. 1992 жылмен салыстырғанда, 1993
жылы гиперинфляция деңгейі 2500 %-ды құрады, ал ІЖӨ-нің төмендеуі 40 %, өндірістің
құлдырауы 9,2 % болды. 1993 жылға қарай 1 доллардың құны 990 рубльге жетті.
Осылайша елімізде жаппай әлеуметтік және қаржылық күйреу басталды [4, 4-б.].
Ресей мен Қазақстан ортақ рубль аймағында қалған кезде мемлекетаралық
келіссөздер жасалды. Соған қарамастан, 1993 жылдың 26 шілдесінде 1961-1992 жж.
шыққан рубльдік банкноттарды, жаңа үлгідегі рубльге ауыстыру басталды. Бұл жағдай
Қазақстанды рубьлдік аймақтан шығуға итермеледі. Өйткені, ескі ақшаларды «лақтыру»
көршілес Қырғызстан мен Ресейде басталып кетті.
Осылайша ұлттық валютаны енгізу, бұрынғы одақтас республикалардан бөліну
Қазақстан басшылығының бұйрық-жарлығымен емес, қажеттіліктен туындаған еді.
Басқаша айтқанда, экономика мен тұтыну нарығын сақтау және елді тезарада
экономикалық дағдарыстан шығару керек болды.
1992-1995 жж. ҚР-ның алтын өндірісін дамытуды жетілдіру іс-шаралары бойынша
ҚР Министрлер Кабинетінің 1992 жылғы 15 қыркүйектегі Қаулысы шықты. Сосын 1995
жыл 12 мамырдан бастап ҚР Президентінің 1993 жылы 21 қаңтардағы Жарлығы күші
жойылды; «Алтыналмас» Ұлттық акционерлік қоғамы құрылады. Осы кезде Қазақстан
жерінде 11 кг.-нан 99,99 пробамен 5 жоғары алтын және 30 кг.-нан 2 күміс құймасы
өндірілді [4, 16 б.]. Сонымен қатар Өскемен қаласындағы қорғасын-мырыш комбинатында
тұңғыш рет 10,5 кг. салмақпен алтын өндірілді [4, 26-б.]. Осы жылдары Қазақстан
экономикасында одақтық томаға тұйықтыққа нүкте қойылды.
1992 жылы Батыс Қазақстандағы Қарашығанақ өндірісін игеру үшін британдық
«British Gaz», итальяндық «Agip KCO» компанияларымен келісім шарттар жасалды. Бұл
28
инвестициялық саясаттағы маңызды қадам болды [4, 87-б.]. Еліміздің таяудағы
міндеттеріне инфляцияны тоқтату мен натуралды өндірісті азайту керек болды.
1993 жылдың көктемінде мұнай өндіру мақсатында «Chevron Corporation»
корпорациясымен бірлескен «Тенгизшевройл» кәсіпорны құрылады. Бұл – Қазақстанға
жұмыс істеуге келген алғашқы шетелдік мұнай компаниясы болатын.
«Тенгизшевройл» бірлескен кәсіпорны меморандумға қол қойылған кезден бастап, 5
жыл бойы Атырау облысына 50 млн. доллар төлеуге міндеттеме алды. Бұл қаражат
облыстың әлеуметтік даму жобасына, соның ішінде халықты ауыз сумен қамтамасыз ету
және медициналық мекемелерді жетілдіруге бағытталды. Табыс көзін бөлуде Қазақстанға
80%, «Chevron Corporation» корпорациясына 20 % мөлшерлеме белгіленді. Бұған қоса
кәсіпорын қызметкерлерін қалыптастыру, жергілікті тұрғындардың 90%-ын жұмысқа
тарту міндеттелді [4, 192-б.].
Агроөндірістік кешен (АӨК) жұмысына келсек, сол кезде елімізде 11 мың шаруа
шаруашылықтары болған. Фермерлікті дамытуға мемлекет тарапынан мүмкіндіктер
жасалды, оның құқықтық кепілдемелері негізделді. Ал шаруалар өз еркімен ұжымнан
шығу құқығын алды және оларға жекешелендіру кезінде жер жарнапұлы бөлінді.
Агроөндірістік кешен кәсіпорындарын жекешелендіру және мемлекет иелігінен
алуды 1993-1995 жж. аяқтау үшін, меншігі бар әрбір адамның меншік үлесі мен
жарнапұлын анықтап, еңбек ұжымдарына сату арқылы іске асыру көзделді [4, 200-б.].
1994-1995 жылдары – тоталитарлық жүйенің ыдырауы аяқталған кезең болды. Бұл
жылдар мемлекеттілік пен нарықтық экономиканың жаңа үлгісін іздеу кезеңімен
сипатталады. Осы жылдары елді экономикалық дағдарыстан шығару бірінші кезекке
шықты және оны нарыққа икемдеуде, халықтың тұрмысын көтеруде, ішкі саяси
тұрақтылықты қолдау мен қоғамды одан әрі демократияландыруда, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде күрделі міндеттерді жылдам шешуге қабілетті саяси жүйені құру
міндеті қойылды [6, 3-б.].
Сонымен қатар халықаралық нарыққа шығудың жолдары қарастырылды. Мысалы,
«50 млн. адамы бар Орталық Азияның ресурстары, бізді азық-түлікпен, электр қуатымен
толық қамтамасыз ететіні, бұл жағдайдың біздің демократиялық мемлекет пен нарықтық
экономикамызды құруға, экспорт шығаруға алғы шарттар жасайтыны» айтылды [6, 25-б.].
1994 жылдың 15 шілдесінде ҚР-ның Президентінің Қаулысымен Үкіметтің
реформаларды одан әрі дамыту және экономикалық дағдарыстан шығудың әрекет ету
Бағдарламасы бекітілді.
1995 жылы Карметкомбинат «Ispat International» компаниясы басқармасына өтті.
Сөйтіп «Испат кармет» Акционерлік қоғамы, 2005 жылы – «Миттал Стил Темиртау» АҚ,
2007 жылы «Арселор Митал Темиртау» АҚ болып қайта құрылады [6, 73, 84-бб.].
1995 жылдың 26 сәуірінде Мемлекет басшысы Алматы қ.-дағы банктнот
фабрикасында болып, қазақстандық жаңа банкноттарды шығару тәжірибесімен бөлісті.
Әйгілі британдық «Thomas De La Rue» компаниясының жабдықтарының сапасы өте
жоғары бағаланды. Ал бұл компанияның негізі 1821 жылы Лондонда қаланған және ол
бүкіл әлемдегі бағалы қағаздарды (банкноттар, паспорт, жүргізуші куәліктері және басқа
құжаттар), банкілік құрал-жабдықтарды (есептеуіш банкноттар, іріктеу банкноттары,
монеталарды іріктеушілер және т.б.) өндіретін бірден-бір ірі компания және құжаттарды
қорғау мен тұлғалық бірегейлікті шешуге қажетті техникалық шешімдерді қамтамасыз
етіп отырды [6, 195-б.].
1995 жылдың 19 мамырында Алматы қаласындағы әйгілі британдық «Thomas De La
Rue» компаниясының жабдықтарымен жабдықталған банкноттық фабрика ашылды Ол
ұлттық валютаны 114 елге басып шығарды және әлемдегі банкнот жасау бойынша барлық
құрал-жабдықтардың 95 %-ын дайындады [6, 210-б.].
ХХ ғасырдың аяғындағы әлеуметтік-экономикалық дағдарыс ер азаматтарды
жұмыссыз қалдырды. Қоғамда күн көрістің барлық түрлері көрініс берді. Тарих сахнасына
29
қазақ әйелдері шықты. Бір жағынан, капиталистік қатынастарға негізделген нарық
қоғамды ретке келтірді. Адамдарды өз бетінше тіршілік етуге, кәсіп қылуға итермеледі.
Жетпіс жыл бойы экономикасы одаққа әбден маталған Қазақстан үшін жоспарлы
экономикадан нарыққа көшудің жоғарыда аталған қиындықтарына қарамастан, біз көштен
қалмай, алға қарай ұмтылдық. Мемлекеттің экономикалық саясаты дұрыс жолға
бағытталды. Қысқа мерзім ішінде бұрынғы одақтық кәсіпорындар мемлекеттің құзыретіне
өтті, еуропалық елдермен бірлескен алғашқы кәсіпорындар құрылды.
Осындай батыл қадамдардың нәтижесінде 90-жылдардағы дағдарыс еңсерілді. Атап
айтқанда, халықты азық-түлік өнімдері мен, тұтыну тауарларымен қамтамасыз ету
проблемасы шешілді. Іс жүзінде нақ осы жылдары «алдымен экономика, сосын саясат»
қағидасы жүзеге асырыла бастады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1
Первый Президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев. Хроника
деятельности. 1990-1991 годы. – Астана: Деловой Мир Астана, 2011. – 514 с.
2
Абылхожин Ж.Б. Вопросы социокультурной модернизации, сегодняшняя актуальность
общества // Отечественная история. - 2012. - № 4 (60). - 10-12 с.
3
Стратегия становления постиндустриального общества и партнерство цивилизации. -
М.: Экономика, 2008. – 399 с.
4
Первый Президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев. Хроника
деятельности. 1992-1993 годы. – Астана: Деловой Мир Астана, 2011. – 592 с.
5
Назарбаев Н. Қазақстан жолы. – Астана, 2007. – 372 б.
6
Первый Президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев. Хроника
деятельности. 1994-1995 годы. - Астана: Деловой мир Астана, 2011. - 576 с.
РЕЗЮМЕ
В статье идет речь о влиянии политического кризиса 90-х годов на союзные республики.
Рассматриваются особенности экономики Казахстана, пути преодоления трудностей перехода от
плановой экономики к рыночной. Рассматриваются основные приоритеты экономической
политики, направленной на привлечение иностранных инвестиций, создание совместных
(консолидирующих) предприятий.
RESUME
The author of the article considers about the impact of the political crisis of the 90-ies on the Soviet
republics. The features of Kazakhstan's economy and ways to overcome the difficulties of transition from
planned to market economy are under consideration. The basic priorities of economic policy aimed at
attracting foreign investment and the formation of joint (consolidating) enterprises are examined.
30
УДК 94(574) «18» : 930.2
Б.Т. Тулеуова
Карагандинский государственный
университет им. Е.А. Букетова,
к.и.н., доцент
Проблемы развития
казахского кочевого
скотоводства
в трудах русских
исследователей
во второй половине
ХІХ – начале ХХ
веков
Аннотация
Статья посвящена исследованию развития
кочевого скотоводства в Казахстане во второй
половине XIX – начале ХХ веков. Автор,
опираясь на выводы русских исследователей,
отмечает значимую роль казахского скотоводства
в экономике Российского государства, знакомит с
мероприятиями, проводимыми администрацией
по поддержанию данной отрасли.
Ключевые слова: казахское общество,
кочевое скотоводство, адаптация, Центральный
Казахстан, степные области.
Во второй половине XIX – начале ХХ веков
основной формой жизнедеятельности казахского
общества является кочевое скотоводческое
хозяйство, которое было наиболее адаптировано
к
местным
региональным
природно-
климатическим условиям.
Важную роль в развитии местного ското-
водства, по мнению исследователей казахского
быта, сыграло влияние древних хозяйственных
традиций, обусловленных спецификой степных
областей. Так, Л. Чермак в своей работе о формах
землепользования
в
казахском
обществе,
размышляя о роли скотоводства в судьбе
казахского народа, отмечает: «Киргизы исстари
занимаются скотоводством, они сроднились с
этим занятием, весь склад их жизни находится в
полной зависимости от их хозяйства. Даже там,
где они осели и занимаются земледелием, они все
же оставались скотоводами» [1, с. 7].
Такое постоянство казахского общества, его
непреодолимое желание заниматься именно
кочевым скотоводством, официальные власти
объясняли леностью народа, полагающегося
только на силы природы. В циркуляре
Акмолинского губернатора давалась следующая
оценка уровня развития казахского скотоводства:
«...суть дела заключается в самом неразумном
ведении степного хозяйства, в невежестве самих
кочевников, и в неумении их приспособиться к
изменяющим их быт условиям» [2, л. 12]. Им
вторили отдельные исследователи экономи-
ческого развития народов Сибири и Казахстана.
Так, Н.М. Ядринцев в своей работе «Леса как
начало оседлости», увлекаясь традиционным
мнением о превосходстве оседлого быта над
31
кочевым, сравнивает полуголодную, почти нищенскую жизнь таежных татар с более
обеспеченной жизнью казахов-скотоводов. Таежные татары, живущие среди хвойных
лесов Сибири, где годных для возделывания земель очень мало, климатические условия
неблагоприятны, много лет пытаются заняться земледелием и продолжают покупать хлеб.
Однако, признавая, что казах гораздо сытнее и зажиточнее, чем лесной татарин,
Н.М.Ядринцев видит в последнем более культурный элемент, чем в кочевнике [3, с. 23].
Данная оценка была типичным явлением для представителей оседлой культуры и
основывалась на незнании специфики скотоводческого производства, опирающегося на
богатый многовековой производственный опыт казахов.
Скептическое отношение к перспективам развития традиционного хозяйства
является характерным и для западных ученых, свысока смотрящих на культуру других
народов. Этот недостаток не смогли преодолеть отечественные историки 60-70-х ХХ века
(Б. Сулейменов, С. Толыбеков, А. Турсунбаев и другие). Они не отводили должного
внимания вопросам изучения роли и места скотоводства казахского общества в
исследуемый период и рассматривали процессы оседания номадов как прогрессивное
явление.
В конце ХХ века данный подход критически оценивался в работах Ж. Абылхожина,
Н. Масанова. Они рассматривают политику оседания и перехода к земледельческой
культуре со стороны Российской империи как попытку проведения колониальных мер.
Как заметила М. Олкотт, история взаимоотношений казахов с официальной властью в
первой половине XIX века ясно показала, что кочевниками достаточно трудно управлять,
а военно-политические меры по усмирению их могут отнять много времени и средств [4,
с. 318]. Поэтому наиболее приемлемое решение в данной ситуации – это перевести
казахов на оседлый образ жизни, прикрепить к земле и распространить среди них
земледелие.
Данное мнение можно подкрепить документальными данными. Так, в конце XIX
века официальные власти считали, что «доколе киргизы будут совершать в пустынных
пространствах степей огромные орбиты своих кочевок, вдали от русского населения, они
останутся верноподанными лишь по названию и будут числиться русскими лишь по
переписям» [5, с. 6-7].
Однако практический опыт конца XIX – начала ХХ веков доказал
несостоятельность, нерентабельность мер по насаждению оседания. Как указывал Д.
Клеменц, огромные затраты, вложенные в дело седентаризации кочевников и приобщения
их к новой культуре, не могли и не могут окупиться с достаточной прибылью. К тому же
«всех сухих степей не оросить и вести земледелие с орошением, требующим добавочного
труда, не всегда выгодно. Выгоднее будет покупать привозной хлеб из житниц
настоящих» [3, с. 22]. Особенно данное высказывание актуально по отношению к
Центральному Казахстану как к региону традиционного крупного скотоводческого
хозяйства и рискованного земледелия. Поэтому в степных условиях Сары-Арки
скотоводство являлось наиболее рациональным видом хозяйства. В силу недостатка
пригодных для земледелия земель, как ни был бы хорош урожай хлебов, он не мог
удовлетворить продовольственные потребности казахского общества. Поэтому выгоднее
было бы развивать и улучшать скотоводческое хозяйство казахов, вложив сравнительно
небольшие средства в улучшение пород скота и более лучшее его содержание.
В этой связи примечателен пример других государств начала ХХ века, которые в
своем развитии сделали ставку на дальнейшее усовершенствование существующей
экономики. Отвечая на вопрос, стоит ли уничтожать традиционное, полезное в Степном
крае, Д.Клеменц в своей статье, посвященной кочевникам и кочевому быту, ссылаясь на
опыт европейских стран, отмечает, что «успехи, достигнутые земледелием, заставляют и
нас мечтать об интенсивном хозяйстве, но мы проглядели Швейцарию». Далее он
продолжает: «С обычной своей практичностью и здравым смыслом швейцарцы крепко
32
держатся за свой горный кочевой быт, сумели его усовершенствовать и соединить с
интенсивной культурой и промышленностью» [3, с. 22]. Как мы видим, русский
исследователь, не отрицая прогрессивного характера оседло-земледельческой культуры,
вместе с тем достаточно ярко на примере небольшого европейского государства
доказывает большие перспективы скотоводческо-промышленного хозяйства.
Публицисты, исследователи конца XIX века, отмечая большое значение степных
областей Казахстана для центральной России, предупреждали о том, что сокращение
скотоводства означало бы сознательное разрушение традиционного хозяйства казахов,
обрекая их на голодное прозябание, либо на отказ от привычного для них занятия.
Игнорирование интересов кочевого населения может пагубно сказаться не только на
развитии самого традиционного общества, но и на экономике Российского государства.
Поэтому на вопрос: «что полезнее: пахарь ли, который, кроме своей пашни, ничего не
дает для края, или киргиз, который снабжает не только свои местные, но и русские рынки
предметами несомненно полезными и даже более – необходимыми?», здравомыслящие
наблюдатели отвечали: «...что если бы было возможным собрать статистические данные о
том, сколько доставляется киргизами на рынки, за пределы местного края, предметов
необходимости и пользы, если бы можно было вычислить, насколько такая доставка
удешевляет предметы фабричной обработки, потребляемые всей Россией, тогда бы мы
увидели, что ... киргизы далеко не бесполезны для нас, чтобы не сказать более, и что
поэтому задаваться фальшивой задачей обрусения киргизов, в смысле отнятия у них
земли в пользу хлебопашцев – не следует, ибо это поведет к полному обеднению
киргизов, к тому положению, при котором киргизы или укочуют за пределы России или
же обратятся в жалких нищих, никуда негодных пролетариев» [6, с. 137].
Прогноз дореволюционного исследователя жизни казахского общества воплотился в
жизнь в 30-е годы ХХ века, когда насильственное оседание казахов привело к
уничтожению традиционного хозяйства в Казахстане, к потере от голодной смерти
половины казахского этноса и откочевке значительной части состоятельного слоя нации
за пределы края.
Еще в 60-х годах ХIХ века публицист Старков, пытаясь опровергнуть сложившийся
стереотип о Казахской степи, как о местности безликой и пустынной, доказывал ее роль в
развитии промышленности и торговли России. «Обитатели Киргизской степи есть прямые
и ближайшие из азиатцев потребители наших отечественных произведений, а
вымениваемые на эти произведения (бараны, лошади, рогатый скот и разные предметы,
получаемые от скотоводства) значительно увеличивают средства нашего продовольствия
внутри государства, питают заводскую промышленность в восточных областях России и
заграничную торговлю ее на Западе» [7, с. 193]. Так дореволюционный исследователь
жизни казахского народа показывал значимость традиционной экономики для развития
центральных районов России.
В 70-е годы XIX века свою точку зрения на уровень скотоводства высказал Г.
Потанин, который в своем письме Н.М. Ядринцеву от 28 февраля 1872 года заметил, что
«...даже киргизы нашу культуру считают ниже. Да и в самом деле они нас снабжают
армяком, а не мы их» [8, с. 275]. Как мы видим, мнение ученого конца XIX века,
основанное на объективных фактах, еще раз подтверждает значение скотоводства
казахского общества для экономики центральной России.
В 90-е годы XIX века, отмечая важность казахского скотоводства для российской
экономики, управляющий государственным имуществом по Акмолинской и
Семипалатинской областям А. Селиванов в своем отчете министру замечает, что «упадок
кочевого скотоводческого хозяйства не только вредно отразится на экономическом
положении киргиз, но и неблагоприятно отразится на государственных интересах вообще.
Государство лишится: 1) окладных доходов с киргизского населения, поступающих ныне
безнедоимочно за год вперед, 2) всех продуктов животноводства… на десятки миллионов
33
ежегодно, 3) содействия в разработке естественных минеральных природных богатств
степи,… содействия в передвижении по степи для надобностей административных,
научных, промышленных и т.п.» [9, л. 7-8]. Как видно из замечания официального лица, в
большей степени в развитии регионального скотоводческого хозяйства казахов
заинтересована должна быть российская администрация.
Данная ситуация вызвала рост значимости казахских степей, что позволило
официальной региональной прессе в 1871 году сравнить положение Казахстана к России,
как Монголии к Китаю. «В настоящее время одна только часть сибирских степей
(Акмолинская область) отпускает ежегодно в Россию свыше миллиона скота. В этих
видах мы обязаны устранить все обстоятельства, которые могли бы нанести удар столь
существенной для нас отрасли народного хозяйства, даже развитие оседлого населения в
степи, полагающим за основание своего хозяйства хлебопашество, должно иметь свои
пределы, то есть не более того, сколько требуется административным и торговым
интересам края. Всякий излишек в этом отношении вредно отразится на скотоводстве и в
то же время обречет поселенцев на довольно жалкое существование» [10, с. 3]. Как мы
видим, официальная печать особо рассматривала значение скотоводческого хозяйства
казахского общества. При этом исследователем экономической жизни края делался
важный вывод о необходимости устранения всех препятствий в развитии традиционного
хозяйства, учитывая большие возможности Степного края.
Одним из важных факторов повышения спроса на мясную продукцию степных
областей явилось падение скотоводческой отрасли в Европе и России при увеличении
численности населения. Так, на фоне увеличения населения в Европейской России, где за
10 лет (1850-1860 годы) население возросло на 10,8%, наблюдалось падение уровня
скотоводства на 15,2% [11, с. 186]. В результате этого в этом регионе количество крупного
рогатого скота на душу населения снизилось: в 1880 году на 100 человек приходилось 37,2
шт. крупного рогатого скота, а в 1909 году - 30 штук [12, с. 122].
Существенно то, что в степных областях прирост скота обгонял прирост населения.
Так, если в 1907 году в Акмолинской области на 100 жителей казахского общества
приходилось 405 голов скота, то в 1916 году – 780 голов, а в Семипалатинской области в
1907 году на 100 человек – 395 голов, в 1916 году – 642 [13, с. 58-59]. Следовательно,
увеличение скота на 100 душ казахского населения в обеих скотоводческих областях
произошло почти в 2 раза.
Такая динамика не могла быть не замеченной дореволюционными исследователями,
которые отмечали: «нельзя сказать, что киргизы также бесполезны, как до сих пор русские
переселенцы. Скотоводство в громадных размерах и разнообразных видах, составляя
главное занятие и единственный источник благосостояния киргизов, составляет вместе с
тем и рыночный товар, который снабжает не только Сибирь, но и Россию. Лошади
десятками тысяч угоняются в восточные губернии России, где находят сбыт без остатка.
Рогатый скот, партиями закупаемый крупными торговцами, доставляется во многие
российские рынки, даже в Питер и Москву. Баранье сало сотнями тысяч пудов, на
миллионы рублей, через ишимскую и ирбитскую ярмарки, опять - таки доставляется на
русские рынки, для свечных заводов. Кожи, шерсть, конский волос громадными партиями
идут в Москву и за границу» [6, с. 136].
В этой связи российские исследователи с недоумением констатировали, что «имея в
пределах своего государства самую богатую на всем земном шаре скотоводческую страну,
как Киргизский край, мы ввозим из-за границы шерсти в сыром виде, сала и масла
животного происхождения и невыделанных кож на 51½ миллионов рублей (данные за
1908 год)» [14, с. 44].
Большое значение степных областей Казахстана, где в отдельных регионах вплоть
до начала ХХ века почти в первозданном виде сохранялось традиционное кочевое
скотоводство, признавалось и официальными инстанциями. По мнению властей, «при
34
упадке скотоводства в Европейской России и быстро увеличивающейся потребности в
мясной пище обширные киргизские степи должны быть сохранены, как места почти
исключительно предназначенные для скотоводческой культуры» [15, с. 31], в продукции
которой так нуждалось население центральной части России.
Однако поиск новых методов и форм развития казахским обществом в период
адаптации к рыночным условиям сопровождался противоречивыми процессами.
Ориентир местной экономики на рынок, усиленная поставка лошадей для армии в
середине 90-х годов XIX века отрицательно сказались на развитии скотоводческого
хозяйства казахов и привела к сокращению численности стада. Кроме этого, ветеринары
объясняли сложившуюся обстановку изменением условий жизни казахов-кочевников,
переходом части кочевников к земледелию, применением ими прежних методов ведения
скотоводческого хозяйства и предлагали систему мероприятий по интенсификации
казахского скотоводства: распространение сенокосилок, создание общественных запасов
сена, создание продовольственного капитала казахских обществ. Большую работу, по
мнению акмолинского областного ветеринарного инспектора, необходимо провести среди
самих казахов: «для улучшения скотоводства и коневодства в Акмолинской области
нужна популяризация в населении знаний о приемах рационального разведения и
содержания животных, которые можно осуществить путем народных чтений, издания
брошюр на русском и киргизском языках, при помощи скотоводческих выставок» [16, л.
12].
Но даже, несмотря на рекомендации специалистов-ветеринаров, официальные
власти не всегда соглашались с проведением важных мероприятий по поддержанию
скотоводства казахского общества. В ответ на письмо заведующего ветеринарной частью
по Акмолинской области Военный губернатор области от имени Степного генерал-
губернатора в 1894 году отказал в организации комиссии и мерах по улучшению скота
киргизской породы в виду отсутствия средств [2, л. 46, 46(об), 47, 47(об)].
Вместе с тем в циркулярах областных губернаторов конца XIX века отмечалось, что
«степное скотоводство, единственное занятие местных кочевников, существует не только
для внутреннего удовлетворения киргиз, но, напротив, благодаря постоянному спросу на
предметы скотоводства, занимает очень видное место, а потому естественно, что на эту
отрасль сельского хозяйства должно быть обращено самое серьезное внимание и
покровительство для поддержания и более успешного его развития» [2, л. 12]. То есть
администрация осознавала, что в продукции скотоводства казахского общества
заинтересована прежде всего сама Россия, поэтому предпринимаются различные
мероприятия для поддержания традиционного хозяйства.
Для изучения состояния данной отрасли и оказания поддержки скотоводческо-
торговым и скотоводческо-промышленным хозяйствам казахского общества российской
администрацией с целью обследования скотоводческих районов Степного края в регион
регулярно откомандировывались чиновники.
В июле 1896 года в Акмолинскую область Министерством земледелия и
государственных имуществ был откомандирован старший производитель работ,
надворный советник Снегирев для добывания сведений о современном состоянии
скотоводства в области и мерах для развития данной отрасли. В первую очередь, он
должен был обратить внимание на выяснение вопросов, касающихся роли и участия
местного населения в деле улучшения видов животных [17, л. 10, 10(об)]. Кроме этого, тот
же вопрос в области изучал князь П. Кудашев. По итогам исследования перспектив
казахского скотоводства был составлен отчет о положении коневодства в Акмолинской
области [18, 5-6]. Отчеты чиновников, а также рапорты уездных и областных ветеринаров
отмечали большие возможности скотоводства степных областей для развития внутренней
и внешней торговли, обеспечения российской армии, решения внутренних
продовольственных проблем.
35
Возможности скотоводческого хозяйства казахского общества привлекли внимание
переселенческого населения. Особенно это относится к Центральному Казахстану, где
специфика природно-климатических и почвенных условий не позволяла вести
земледельческое хозяйство в достаточных размерах. Так, в 1910 году, оценивая состояние
земледелия переселенцев в центральных районах казахской степи, Г.Чиркин
подчеркивает, что ведение зернового хозяйства здесь является мало доходным и даже
иногда убыточным. В этих условиях население вынуждено переходить от земледелия к
скотоводству даже там, где почвенные условия весьма благоприятны для земледельческой
культуры [14, с. 27-28]. Отсюда следует, что специфика природно-климатических
условий, в свое время определившая специализацию казахского хозяйства Центрального
Казахстана, отразилась также и на характере хозяйства русского населения.
Данные факты еще раз подтверждают перспективность развития скотоводческого
хозяйства не только среди кочевого, но и оседлого населения. К этому выводу можно
добавить слова Д. Клеменца, который в начале ХХ века отметил, что «Россия крайне
разнообразна, и потребностей у нее много. Для живущих в ней кочевых племен найдется
полезной дело и без ломки их быта» [3, с. 54].
Таким образом, в работах русских исследователей второй половины XIX – начала
ХХ веков отмечаются большие возможности Центрального Казахстана как региона со
скотоводческой специализацией. Исследуя особенности природно-климатических условий
данного региона, отдаленность его от городов, незначительность переселения, Л. Чермак,
Д. Клеменц, Н.Я. Коншин и другие выделяют важную роль скотоводческого хозяйства
Акмолинской области и Семипалатинской области в адаптации казахского общества к
рыночным условиям и его место в развитии внутренней и внешней торговли Российской
империи.
Достарыңызбен бөлісу: |