Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
165 
ӘОЖ 811.512.122’367  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ж.А. Құсайынова  
С.Сейфуллин атындағы Қазақ 
агротехникалық университеті, 
филол. ғыл. д-ры, доцент 
 
Модальділік 
категориясының 
қазақ тіл біліміндегі 
зерттелуі 
 
Аннотация 
Мақалада  қазақ  тіл  білімі  зерттеушілерінің 
объективтік,  субъективтік  модальділік  категория-
сының  дербес  белгілерін  айқындауға  қосқан  үлесі 
сарапталған.  Ғылыми  деректерге  сүйене  отырып, 
алғашқы  төл  зерттеулердің  өзінде  модальділік 
категориясының 
ішкі 
мағыналық 
реңктері, 
сөйлемаралық,  мәтінаралық  байланыстағы  құры-
лымы кең ауқымда қарастырылғаны дәлелденген.  
Түйін сөздер: модальділік категориясы, мәтін, 
мәнмәтін,  субъективтік  модальділік,  объективтік 
модальділік.  
 
 
Грамматикалық  құрылымдар  мен  олардың 
қызметін 
зерттеуді 
логика 
ғылымымен 
байланыстыру – заңдылық. Сөз жоқ, тіл мен логика 
ғылымының  ішкі  арақатынасы  үнемі  бірлікте 
дамып,  бірін-бірі  толықтырып  жатады.  Десек  те, 
тілдік 
бірліктердің 
коммуникативтік 
қарым-
қатынасты реттеу қызметін даралауда, үнемі логика 
ғылымының  шеңберінде  ой  қорыту  кейбір 
грамматикалық  заңдылықтардың  грамматикалық 
табиғатын  жан-жақты  саралауды  тежейді.  Жалпы 
тіл  білімінде  логика  ғылымының  ықпалымен 
талданып,  өзіндік  грамматикалық  белгілері  әлі  де 
таратыла,  салыстырыла  ашылмаған  синтаксистік 
категорияға  –  субъективтік  модальділік  заңдылығы 
жатады.  
Осыдан  болар,  модальділік  санатына  қатысты 
жалпы  тіл  біліміндегі  ірілі-ұсақты  зерттеулерде 
оның 
грамматикалық 
табиғатын 
сипаттауда, 
«реалды іс-әрекетті  білдіру»,  «ирреалды іс-әрекетті 
білдіру»,  немесе  «сөйлем  мазмұнының  ақиқат 
шындыққа 
қатысы», 
«сөйлеуші 
көзқарасын 
білдіретін  санат»  деген  объективтік,  субъективтік 
модалділікке 
қатысты 
анықтамалар 
жарыса 
қолданылады.  
Ал бұл мәселенің қазақ тіл біліміндегі көрінісі 
алғашқы 
еңбектердің 
өзінде 
кең 
ауқымда 
қарастырылған.  
Қазақ 
тіл 
білімінде 
модальді 
мәннің 
грамматикалық  құрылымдар  аясында  көрініс  беруі 
А.  Байтұрсынов  еңбегінде  нақты  осы  терминмен 
түсіндірілмесе  де,  екі  жерде  айтылған:  бірде  рай 
санатының  көрсеткіштерін  сипаттауда  [1,  50  б.], 
бірде «оралым» терминін талдауда [2, 186 б.]. Автор 
«айырықты 
оралым» 
терминімен 
алынған 
қолданыстарға    тоқталып:    «Айырықты    оралым.  

 
166 
Өрнекті сөйлемнің баяншы мүшесі тақырыпшы мүшесіндегі пікірді екі ұштылай баяндаса, 
оралым  айырықты  деп  аталады»  деп,  оралым  құрылымынан  гөрі  семантикалық 
мазмұнынан айқындалатын модальді мәнге көңіл аударған. Бұған ғалымның талдауға тиек 
еткен төмендегі мысалдары айғақ болады: «1. Қазақ өнерсіз халық бола тұра, көпке шейін 
бөтен  жұрттарға  бағынбай  келгенін  түрлі  жоруға  болады:  не  бұрынғы  заманда  қазақ 
мықты  халық  болған  деп,  не  көшпелі  болғаннан  сынаптай  сырғып,  ешкімнің  қолында 
тұрмаған деп, не ауданы үлкен кең дала, ол замандағы айналасындағы көрші жұрттардың 
уысына сыймаған деп» [2, 186 б.]. Бірнеше сөйлемнің бірліктегі қызметінен ажыратылған 
модальді мәнге назар аудара отырып, автор негізгі тұжырымдарын болжал, жорамал мәнді 
құрылымдардың  семантикасы  негізінде  жинақтап,  модальділік  санатының  бір  қырын 
саралаған. 
А.  Ысқақов  «Қазіргі  қазақ  тілі»  еңбегінде  грамматикалық  модальділіктің  ішкі 
семантикалық  қырларын  дәл  жүйелегенмен,  оның  түрлерін  логика  ізімен  жіктейді.  Бұл, 
әсіресе,  рай  көрсеткіштері  арқылы  модальді  реңктердің  жасалуын  сипаттаған 
тұжырымдарынан анық байқалады. Дегенмен, автор модальділік санатының анықтамасын 
беруде,  көбінесе  грамматикалық  модальділікке  тән  семантикалық  реңктерге  жан-жақты 
тоқталады.  Бұған  қатысты  ғалымның  ойы  төмендегідей:  «Адам  сөйлегенде  я  жазғанда 
белгілі бір жайт туралы жалаң хабар беріп қана қоймайды, соған қатысты өзінше түйген 
көзқарасын,  көңіл  қошын,  ой  құбылысын  да  қоса  білдіріп  отырады.  Өйткені  ондайда 
көңіл,  ой  құбылысы  арқылы  айтылатын  хабардың  анықтығы,  танықтығы,  ақиқаттығы, 
шындығы,  айқындығы,  неғайбылдығы,  күдіктігі,  күңгірттігі,  күмәнділігі,  болжалдығы, 
жорамалдығы, 
ықтияттылығы, 
тыңғылықтылығы, 
үстіртіндігі, 
шалағайлығы, 
орындылығы,  мүмкіндігі,  ықтималдығы...  тәрізді  жай-жапсарлар  да,  сондай-ақ,  аяныш, 
жалыныш,  қуаныш,  реніш,  жиреніш,  өкініш,  өтініш...  сияқты  көңіл  күйі  жайлары  да 
аңғартылып  отырады.  Сөйлеушінің  я  жазушының  көңіл  қошының  осындай  сәттері 
модальдік (арайлық) рең деп аталады» [3, 310 б.]. 
Сол  сияқты,  М.  Балақаев  [4],  С.  Исаев  [5]  еңбектерінде  модаль  сөздер,  рай 
тұлғаларына  қатысты  мәселелер  талданған  тұста  модальділік  санатының  семантикалық 
реңктері туралы айтылып өткен.  
Қазақ тіл білімінде бұл қатарды Қ. Мамаділов зерттеуі толықтырды [6]. Атап айтсақ, 
Қ.  Мамаділов  етістікті-модалді  құрылымдардың  міндеттілік,  болжал,  мүмкіндік 
мағыналарын ашудағы орнын сипаттаған. 
Рай санаты мәселелерін зерттеген Л. Дүйсенбекова [7], Б. Доскеева [8], еңбектерінде 
рай  жұрнақтарының  жекелеген  функциялары  талдана  келе,  біз  қарастырған  мәселенің 
кейбір  тұсы  сипатталған.  Бұл  еңбектер  модальділікке  қатысты  белгілердің  әр  қырын 
толықтыруға септігін тигізді.   
Зерттеудің  бағытына  қарай  төмендегі  ғылыми  еңбектерден  модальділікті 
лингвистикалық арнаға бұру көзқарастары байқалады. 
Cөйлем  модальділігін  арнайы  талдаған  ғалым  –  О.  Төлегенов.  Ғалымның 
тұжырымдары  бойынша,  модальділікті  «баяндау  мазмұны  (шындық)  туралы  айтушы 
қатынасын білдіру қабілеттігі» деп қабылдаймыз [9, 18 б.]. Байқап отырғанымыздай, автор 
модальділікті  «айтушы  қатынасын  білдіру  қабілеттілігі»  деп  талдай  отырып,  субъекті 
көзқарасы тұрғысынан сипаттаған.  
Қазақ  тіл  білімінде  модальділіктің  екі  қырын  ажырата  қарау  қажеттігін  кезінде 
ғалым Н. Сауранбаев ғылыми негізде сөз еткен. Автор бұл мәселені рай жұрнақтарының 
қызметін  сипаттаған  пікірінде:  «Қазіргі  дамыған  тілдердегі  өзге  де  грамматикалық 
категориялар  сияқты,  рай  да  ойлаудың  дерексіз  әрекеттері  нәтижесінде  тілде  орныққан 
категория болып табылады. Адам санасына тәуелсіз әрекет ететін шынайы ақиқатқа нақты 
қатынастар  райдың  мәнін  ғана  белгілейді.  Рай  мәнінің  ақиқатқа  қатысты  әрекетпен 
байланысының шарттылығы әрекеттің шындыққа қатысының сипаты мен басқа да алуан 
түрлердің бәріне етістіктің толық сәйкес келетінін білдіре бермейді»,– деп өзекті мәселеге 

 
167 
назар  аудартады  [10,  258  б].  Бұл  пікірінде  автор  логикалық  модальділік  пен 
грамматикалық  модальділіктің  белгілерін  жай  теңестіре  салудың  жеткіліксіз  екендігін 
тұжырымдап,  төмендегідей  қорытынды  ойларымен  түйіндейді:  «...осылайша,  рай 
категориясын  қарастырған  кезде  тілдің  сыртқы  пішіндерін  ескермеске  болмайды.  Тілдің 
сыртқы фактілерін талдап, сол арқылы ішкі мәнді ашу қажет. Рай категориясын анықтауға 
логикалық  тұрғыдан  келмей,  тілдік  пішіндер  тұрғысынан,  мәннің  көріну  пішіндерін 
анықтау тұрғысынан келу керек. Тілдің ішкі заңдылықтарын зерттеу мен анықтауды өзіне 
міндет  еткен  тіл  білімі,  қалай  болғанда  да,  өзінің  негізгі  объектісі  етіп  пішінді,  тілдің 
құрылымын  алады»  [10,  258  б.].  Демек,  ғалым  бұл  мәселенің  сыр-сипатын  тілдің  ішкі 
заңдылықтарынан шығаруды, интралингвистикалық тұрғыдан зерттеуді оңтайлы көреді. 
Модальділікке  қатысты  зерттеулердің  келесі  тобында  аталған  заңдылықты 
функционалдық деңгейде талдауды қажет ететін грамматикалық санат деп дәлелдейді. Бұл 
еңбектерде  модальді  мәні  бар  сөйлемдерді  тұтас  құрылым  (сөйлемаралық,  мәнмәтінде, 
мәтінаралық  байланыстағы  құрылымын  бұзбай)  деңгейінде  салыстырып  талдау 
қажеттілігі ескеріледі. 
Е.  Жанпейісов  модальділік  санатының  жасалуына  негіз  болатын  модаль  мәнді 
сөздерді,  шылаулар  және  кейбір  қыстырма  сөздерді  арнайы  қарастырған.  Автор  кейбір 
сөздердің  модальді  реңі  бірден  көзге  түссе,  кейбір  лексика-грамматикалық  амалдардың 
бұл  қызметі  сөйлем  аясында,  сөйлемаралық  байланысты  салыстырудан  аңғарылатынын 
орынды жүйелеп, функционалды деңгейде зерттеуге бағыттайды [11, 166-167 б.]. 
Модальділік  санатын  аспектуалдылық  санатымен  байланыста  қараған  еңбегінде  З. 
Ахметжанова  модальділіктің  грамматикалық  заңдылықтармен  байланыстағы  көрінісін 
талдап өткен [12, 61-67 б.]. 
Сөйлеу  тілі  синтаксистік  бірліктерінің  прагматикалық  ерекшелігін  зерттеген 
еңбегінде  З.Ш.  Ерназарова  модальділік  мәселесін  арнайы  талдамаса  да,  зерттеу  еңбегіне 
қатысты  модальді  мағынаның  кейбір  түрін  саралай  келе,  бұл  санат  белгілерінің 
сөйлемаралық қатынаста, сөйлесімде дамитынына көңіл бөлген [13, 53 б.]. 
Логика  мен  грамматиканың  байланысын  «семантикалық»  астардан  іздеген  Л. 
Нұсқабаева  «Тіл  семантикасы  мен  ойлау  семантикасының  бірлігі»  деген  ғылыми 
мақаласында  сипаттап:  «Лингвистикалық  семантика  мен  ойлау  семантикасының 
арақатынасы  проблемасын  зерттеу  олардың  табиғи  мәнінің  бірлігі  туралы  қорытындыға 
сөзсіз  алып  келеді.  Өйткені  ол  екі  құбылыстың  да  мәні  объективтік  шындықты 
бейнелендіруде. Ойлау семантикасы мен лингвистикалық семантиканы бірлікте қараудан 
таным  теориясына  (гносеологияға),  логикаға  және  тіл  білімі  ғылымына  да  келетін  зиян 
жоқ» деп қорытады [14, 226 б.]. Әрі қарай автор: «Сырттай көрінбейтін ойлау процесі ішкі 
тіл  деп  аталатын,  бірақ  сырттай  айтылмайтын  дыбыссыз  сөйлеу  арқылы  іске  асады.  Бұл 
дыбыссыз  сөйлеу  ішкі  диалог  (сөйлесу)  формасында  жүреді.  Үнсіз  ойлану  кезінде  адам 
көбінесе  іштей  өзімен-өзі  сөйлеседі,  бірдеңені  дәлелдейді,  түсіндіреді  немесе  жай 
хабарлайды т.т. Сөйтіп, кейде өзімен-өзі айтысады. Міне, осындай ішкі сөйлеу тілі ойша 
коммуникативтік  роль  атқарып,  ойды  қалыптастырушы  және  дамытушы  қызметін 
орындайды. Бұл тілді ойлау тілі десе де болады. Осы ойлау тілі адамның біреуге айтайын 
деген сөзін, пікірін алдын-ала тұжырымдап, ретке келтіруі тиіс, былайша айтқанда, ойлау 
тілі  сөйлеу  тілін  қадағалап,  ойлау  семантикасының  сөз,  сөйлеу  семантикасына 
мүмкіндігінше дәл сәйкес келуін қамтамасыз етуі тиіс» деп сөйлеу мен ойлаудың бірлігін 
ішкі  қатынаста  талдайды  [14,  230  б.].  Автордың  бұл  тұжырымдарын  логика  мен 
грамматиканың  және  біз  қарастырған  логикалық,  объективтік,  субъективтік 
модальділіктің дербес белгілерін ажыратуда да тірек етуге болады.  
Бұл бағытты қазақ тіл білімінде С. Құлманов зерттеуі толықтырды [15]. С. Құлманов 
мүмкіндік  модальділігінің  семантикалық  қырын  функционалды  ауқымда  талдауға  үлес 
қосты. 

 
168 
Зерттеушілердің келесі тобы модальділіктің грамматикалық белгілерін кеңітуге үлес 
қосты.   
Р.  Әміровтың  төмендегі  пікірінен  грамматикалық  модальділікті  ажыратуға  тірек 
болатын негізгі  белгіні кеңіте қарауды ұсынғанын байқауға болады. Автор:  «субъектінің 
айтылған  пікірге  субъективтік  бағасын,  қатынасын  білдіретін  формаларды  ғана 
модальдық категория қатарына жатқыздық» – деп жазады [16, 142 б.].   
А.  Салқынбайдың  көзқарасымен  сараласақ,  «модальділік  –  сөйлемнің  жанама 
белгісі». Бұған автордың төмендегі ойлары өзек болады: «...тіл ғылымында модальдік деп 
аталатын  құбылыс  –  тілдің  қосымшасы  сыңайлы,  соның  көмегімен  сөйлеу  барысында 
сөйлеуші мен тыңдаушы арасында өз пікірін, өз ойын бөліп жеткізуге, іс-әрекеттің болу-
болмауына өзінің қалауын танытуға мүмкіндік туады» [17, 310 б.]. 
Б. Сманова «Грамматикалық модальділік және рай категориясы» деген мақаласында 
грамматикалық,  логикалық  модальділіктің  өзіндік  белгілері  бар  екендігін  айтқанмен, 
тереңірек  талдаулар  жасамаған.  Автор  еңбегінде:  «Логикалық  модальділіктің  өз 
заңдылықтары, қалыптасу жолдары мен даму жолдары бар. Оларды зерттейтін логикалық 
пәннің  нысаны  болып  саналады  да,  біздің  іздеу  нысанымыз  бола  алмайды»,–  деп 
айырмашылықтарын ескерген [18, 14-15 б.].  
Модальді  мағына  мәселесін  талдаған  Ә.  Қызырова  еңбегінде  де  объективтік, 
субъективтік модальділік деп жіктелген де, олардың  арақатынасы ажыратылмаған [19, 70-
74 б.]. 
Қорыта  келгенде,  қазақ  тіл  білімінде  бұл  ғылыми  мәселе  о  бастан-ақ  кең  көлемде 
қарастырылғаны  байқалады.  Зерттеулердің  бір  тобында  логикалық  модальділік  пен 
грамматикалық  модальділіктің  арақатынасын  жүйелеу  көзге  түседі.  Екінші  тобында 
грамматикалық  модальділікке  тән  белгілерді  логикалық  модальділіктен  ажырата  қарау 
қадамдары  байқалады.  Тіпті,  объективтік  модальділікке  қатысты  айтылып  жүрген  «іс-
әрекеттің реалдығы, ирреалдығы» мәселесінің астарынан әрекеттің орындалу, орындалмау 
мүмкіндіктерін  іздеуді  негізгі  ұстаным  ретінде  ұсынған  еңбектерді  кездестірдік.  Бұл 
қатарда  қазақ  тіл  білімінде  Н.  Сауранбаевтың  ғылыми  тұжырымдары,  ұстанымдары 
маңызды  орынды  иеленеді.  Ал  үшінші  тобында  модальділік  категориясының  белгілерін 
функционалдық деңгейде сипаттау қажеттілігі айқындалады.  
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы, 1992. – 448 б. 
2
 
Байтұрсынов А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 
1989. – 320 б. 
3
 
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1991. – 384 б. 
4
 
Балақаев  М.  Қазіргі  қазақ  тілі  (сөз  тіркесі  мен  жай  сөйлем  синтаксисі).  –  Алматы, 
1992. – 246 б. 
5
 
Исаев  С.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  сөздердің  грамматикалық  сипаты.  –                     
Алматы, 1998. – 304 б.  
6
 
Мамаділов  Қ.А.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  етістіктің  модальдық  құрылымдары: 
филол.ғыл.канд. ... автореф. – Алматы, 1996. – 24 б. 
7
 
Дүйсенбекова Л. Қазақ тіліндегі бұйрық райдың құрылысы мен мағынасы. – Алматы, 
1999. – 111 б. 
8
 
Доскеева  Б.  Қалау  райдың  тұлғалық  жүйесі  мен  семантикалық  ерекшеліктері: 
филол.ғыл.канд. ... автореф. – Алматы, 1999. – 25 б.  
9
 
Төлегенов  О.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  жалпы  модальді  және  мақсат  мәнді  жай  сөйлем 
типтері. – Алматы, 1968. – 180 б. 
10
 
Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің проблемалары. – Алматы, 1982. – 352 б.  

 
169 
11
 
Жанпейісов  Е.  Қазақ  тіліндегі  сөйлем  модальділігі  және  оның  жасалу  жолдары  // 
Қазақ  ССР  Ғылым  акад.  хабарлары.    Филология  сериясы  және  өнертану  сериясы.  – 
1958. – № 1-2 (8-9). – Б. 166-170.   
12
 
Ахметжанова З.К. Об аспектуально-модальных способах действия казахского языка // 
Известия АН КазССР. Серия филологическая. – 1989. – № 4.  – С. 14-17.   
13
 
Ерназарова  З.Ш.  Қазақ  сөйлеу  тілі  синтаксистік  бірліктерінің  прагматикалық 
негіздері: филол.ғыл.докт. ... автореф. – Алматы, 2002. – 53 б.  
14
 
Нұсқабаева  Л.  Тіл  семантикасы  мен  ойлау  семантикасының  бірлігі  //  Қазақстан 
жоғары мектебі. – 2006. – № 3. – Б. 223-231. 
15
 
Құлманов  С.  Қазақ  тіліндегі  мүмкіндік  модалділігінің  функционалды-семантикалық 
өрісі. – Алматы, 2006. – 155 б.  
16
 
Әміров Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы, 2003. – 199 б. 
17
 
Салқынбай А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 2008. – 464 б. 
18
 
Сманова Б. Грамматикалық модальділік және рай категориясы // Ізденіс. – 2002. – №1. 
– Б. 15-18.  
19
 
Қызырова Ә. Модальдық мағына мәселесі // Қазақ тіл мен әдебиеті.  – 2004. – № 5. – 
Б.70-74. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  анализируется  вклад,  внесенный  исследователями  казахского  языкознания,  в 
определение отдельных признаков категории объективной и субъективной модальности.  
Основываясь  на  научные  факты,  доказано,  что  даже  в  первичных  исследованиях 
рассматривались внутренние смысловые оттенки категории модальности, а также ее структура в 
межтекстовой связи и в связи между предложениями. 
 
RESUME 
 
The article examines the contribution which was made by the researchers of the Kazakh linguistics 
in determining individual traits of the category of objective and subjective modality.  
Based  on  scientific  evidence,  it  was  proved,  that  even  in  the  primary  studies  there  were  widely 
considered  internal  connotations  of  modality  categories  and  its  structure  of  modality  categories  in 
intertextual connection and in relation among sentences. 
 
 

 
170 
УДК 81 – 114: [811.112 + 811.161.1]:621.3 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Г.З. Бейсембаева 
Евразийский национальный 
университет им. Л.Н. Гумилева, 
докторант PhD 
 
М.Б. Нуртазина 
Евразийский национальный 
университет им. Л.Н. Гумилева,  
д-р филол. н., профессор  
Субституционально – 
синонимическая 
вариативность 
технических  
терминов в 
терминосистемах 
разноструктурных 
языков 
 
Аннотация 
Статья 
посвящена 
изучению 
проблем 
вариативности  в  технической  терминологии  на 
основе сопоставления разноструктурных языков. В 
статье проводится детальное исследование явления 
современной  терминологической  лингвистики, 
отраженной  в  проблематике  взаимозаменяемости 
составляющих  многокомпонентных  терминоло-
гических сочетаний на примере разноструктурных 
языков. 
Автором  приводится  презентабельный  ряд 
примеров,  показательно  иллюстрирующих  причи-
ны возникновения синонимических совпадений на 
базе синонимических рядов. Выясняется механизм 
формирования  субституции  в  ТС  и  МКТС, 
обосновываются  причины  синтаксических  субсти-
тутов. 
Ключевые  слова:  вариативность,  инвариант, 
прототип,  терминосистема,  терминологическое 
сочетание, многокомпонентное терминологическое 
сочетание, 
синонимический 
ряд, 
субститут, 
субституциональность,  термино-синонимический 
ряд. 
 
 
В  настоящее  время,  довольно  сложно 
однозначно  утверждать  о  наличии  окончательно 
сформировавшейся 
теории 
вариативности. 
Вопросы  вариативности  по  сей  день  остаются 
предметом лингвистических изысканий. 
Вариативность, в современной общепринятой 
трактовке  данного  концепта  есть  не  что  иное,  как 
функционирование  двух  и  более  вариаций  одной 
базовой  языковой  единицы,  будь  –  то  фонема, 
морфема, 
лексема 
или 
же 
определенная 
семантическая конструкция. 
Базовой, незыблемой основой вариативности 
выступает  инвариант,  имеющий  способность 
сохранять  синонимическую  тождественность  в 
изменяемом  ряде  того  или  иного  явления, 
предмета, объекта и т.д. 
В  современной  лингвистике  также  нет  и 
однозначного  мнения  относительно  проблемы 
терминологической  синонимии.  Ряд  лингвистов 
признают  наличие  последней,  другие  отрицают. 
Действительно,  проблема  синонимии  в  термино-
логии  занимает  особое  место  в  науке  о  языке, 
поскольку  она,  как  и  прочие  «недостатки» 
термина, 
не 
вписывается 
в 
традиционное 
представление о термине [1, с.10]. 
 

 
171 
По мнению А.В. Лагутиной, научный язык более чем какой-либо другой, нуждается 
в точности наименований и формулировок. Из чего следует, что от терминов – синонимов 
необходимо избавляться. 
С.В.  Гринёв  отмечает,  что  …  проблема  синонимии  терминов  -  использования 
нескольких  специальных  лексических  единиц  для  именования  одного  понятия  -  одна  из 
основных  и  наиболее  важных  проблем  терминоведения  [2,  с.106].  А.М.  Соколова 
подчёркивает,  что  синонимия  в  терминологии  –  явление  вполне  закономерное, 
оправдывающее  и  подтверждающее  асимметрию  термина  как  языкового  знака  в  его 
особой функции. Наличие данного явления в терминологической и общеупотребительной 
лексике заслуживает самого серьёзного внимания как с точки зрения теоретической, так и 
практической  терминологии,  в  частности,  для  достижения  правильного  понимания  и 
толкования  термина,  обозначения  понятия  и  выбора  адекватного  эквивалента  текста  [3, 
с.94]. 
Разумеется,  данный  вопрос  не  следует  считать  полностью  решённым. 
Подтверждением  тому  является  проведенный  нами  анализ  примеров  в  различных 
специальных словарях. Исследование показывает,  что  термины  - синонимы существуют, 
образуя  все  новые  и  новые  синонимические  ряды  терминов.Согласно  точки  зрения  С.В. 
Агачевой,  в  случае,  когда  …между  вариантами  возникают  те  или  иные  различия,  они 
переходят  в  синонимы,  полностью  или  частично  утрачивая  свой  вариантный  характер. 
Причем,  в  случае  частичного  совпадения  лексического  состава,  но  при  расхождении  в 
оттенках  значения  стилистической  направленности  или  сочетаемости  возникают 
синонимы.Как  следствие,  состав  данных  синонимов  может  пополняться  за  счет  распада 
других  вариантов  [4,  С.  8-9]  .  В  нашем  случае,  термины  –  синонимы  ЯСЦ,  также  как  и 
лексические,  фразеологические,  могут  обозначать  инвариантный  объект,  соотносясь  с 
одной и то же частью речи.  
Применительно  к  проблеме  субституции  в  МКТС  следует  отметить,  что  наиболее 
характерной  частотностью  взаимозаменяемости компонентов  отличается  именно  данный 
тип сложных терминов, обозначаемый в терминологической лингвистике как структурные 
субституты,  иначе  –  терминосочетания,  более  характерные  для  синтаксического 
словосложения  [5,с.12].  Иными  словами,  осуществляется  процесс  замещения  одного 
структурного типа его семантически тождественным вариантом.  
Сложный  термин  представляет  собой  двухкомпонентный,  цельнооформленный 
термин, образовавшийся в результате сложения основ двух терминов или же, в результате 
переосмысления  сложной  лексемы  общеупотребительного  языка,  или  же,  в  результате 
заимствования  из  других  терминосистем,  равно  как  и  результат  индивидуального 
терминотворчества с применением элементов классического языка. 
Поскольку рассматриваемый в работе процесс субституции выступает неотъемлемой 
характеристикой  многокомпонентных  терминологических  сочетаний,  следует  дать 
определение 
ТС, 
принятое 
в 
современной 
терминоведческой 
трактовке. 
Терминологическое 
сочетание 
– 
многокомпонентное, 
раздельнооформленное, 
семантически  целостное  сочетание,  образованное  вследствие  соединения  двух,  трех  и 
более элементов [6, с.18]. 
ТС  или  МКТС  подразделяются  на  связные  терминологические  сочетания  (СзТс), 
детерминированные как устойчивые, многокомпонентные ТС.  
ТС (СТ), не предполагают замену ни одного из своих компонентов, поскольку замена 
неизбежно  повлечет  нарушение  семантической  целостности  всего  ТС.  В  нашем  случае, 
последние представлены (СТ), сложными терминами. Например:  
- dielektrischerVerschiebungsflussm(нем.) - поток смещения диэлектрика,  
- dielektrischerVerlustfaktorm(нем.) - коэффициент потерь в диэлектрике,  
- horizontalesBlindstromPlattenfiltern (нем.) - горизонтальный пластинчатый электрофильтр. 
- émetteur – récepteur (фр.)m – приемопередатчик, приемно-передающая радиостанция; 

 
172 
- réponce dynamique f (фр.) – динамическая характеристика; 
- ondulation f libre (фр.) – свободное колебание. 
Свободные  же  терминологические  сочетания  (СбТс),  напротив,  предполагают 
синонимическую  субституцию  одного  или  двух  составляющих  с  сохранением 
семантической целостности всего ТС и тождества референта, например:  
Терминосистема немецкого языка представлена следующими ТС: 
- Wasserenergief = Wasserkrafftm- гидроэлектрическая энергия;  
- Glühstartlampef = Warmstartlampef - лампа с зажиганием в горячем виде;  
- Blindstromm- = watterloserStrom m = реактивный ток, ток холодного хода. 
Терминосистема французского языка представлена следующими ТС: 
- Atténuateur – adapteurm = Atténuateur-étalon =эталонный, согласующий аттенюатор; 
-  Transmissiond’arrêt  =  transmissionamorite  =  передача  затухающими  колебаниями, 
посылка стопового сигнала; 
-  Оpérateur  de  decomposition  =  opérateur  de  différentiation  =  операторразложения, 
оператордифференцирования. 
Результаты проведенного нами исследования доказывают, что термины - субституты 
МКТС, в отличие от субститутов терминосистемы русского языка, более характерны для 
терминосистем  романо-германской  группы  языков,  именуемые  в  современном 
терминоведении  как  синтаксические  субституты.  В  рамках  данной  статьи  нами 
рассматриваются  субституты  терминосистем  немецкого,  французского,  русского  языков. 
Причиной  возникновения  значительного  числа  синтаксичексих  субститутов  является  то, 
что 
в 
романо-германских 
языках, 
словообразовательный 
процесс 
строится 
преимущественно  путем  сложения  основ  определенных  терминов.  Подобная  практика 
позволяет замещать основной, ядровый термин, термином - синонимом, подтверждением 
чего служат приведенные выше примеры. 
Наиболее  ярко  процесс  субституции  представлен  в  синонимических  рядах  СТ  и 
МКТС,  рассматриваемого  подъязыка  электроэнергетики.  Данный  факт  обусловлен  как 
экстралингвистическими,  так  и  интралингвистическими  факторами,  способствовавшими 
тому,  что  субституциональность  как  лингвистическое  явление,  является  неотъемлемым 
атрибутом синонимических рядов ТС и МКТС. 
В  представленных  ниже  термино  -  синонимических  рядах  (ТСР),  основным 
репрезентирующим элементом выступает инвариант термина – прототипа.  
Dielektrizitätsverluste
m
 - диэлектрические потери - DielektrischeVerluste
m
; 
– ТС и ТС:  
В  терминосисеме  немецкого  языка,  инвариантом  –  прототипом  выступает  N  – 
Dielektrizität, в терминосистеме русского языка – сущ. - Потери 
AbstimmschärfedesSchwingkreises
  f
  -  избирательность  колебательного  контура  - 
TrennschärfedesSchwingkreises
 f
; 
В  терминосисеме  немецкого  языка,  инвариантом  –  прототипом  выступает  N  –
Abstimmschärfe, в терминосистеме русского языка – сущ. - Избирательность 
Selektivität  des  Funkempfängers
  f
  -  избирательность  приёмника  –  Trennungsvermögen 
des Funkempfängers
 n
. 
В  терминосисеме  немецкого  языка,  инвариантом  –  прототипом  выступает  N  –
Selektivität,  в  терминосистеме  русского  языка  константным  элементом  выступает  сущ.  – 
Избирательность. 
Activateur – активатор, возбудитель, катализатор, активирующая присадка; 
В  терминосисеме  русского  языка,  инвариантом  –  прототипом  выступает  сущ.  – 
активатор. 
Активатор – activateur, agent d'activation, promoteur; 
В  терминосисеме  французского  языка,  инвариантом  –  прототипом  выступает  N  – 
activateur; 

 
173 
Квантитативный состав проанализированных ТСР также неоднороден.  
По  количеству  членов  терминологические  синонимические  ряды  могут  быть 
представлены как в бинарных, так и полинарных вариантах.  
Вариант бинарного ряда (синонимическая пара) может включать лишь два термина. 
Соответственно, вариант полинарного ряда предполагает 3 и более термина. 
В ходе статистического анализа нами было выявлено 355 бинарных синонимических 
рядов. 
В  среднем  в  нашей  выборке  представлены  ТСР,  содержащие  от  четырех  до  шести 
терминов. Например: 
Bereichsumschalter
m
  =  Bereichswandler
m
  =  Frequenzumschalter
m
  =  Wellenschalter  – 
переключатель диапазонов (4 термина);  
инвариантом – прототипом терминосистемы немецкого языка выступает  N- Bereich 
(4 термина); 
инвариантом  –  прототипом  терминосистемыруского  языка  выступает  сущ. 
переключатель 
Periode
f
 = Periodendauer
f
 = Stadium 
n
= Stufe
f
 – период (4 термина); 
инвариантом – прототипом терминосистемы немецкого языка выступает N- Periode
f; 
инвариантом – прототипом терминосистемыруского языка выступает сущ. – период. 
Funkpeilung
f
  =  Funkpeilwesen
n
  =  Peilfunk
m
=  Radiogoniometrie
f
  =  Rückstrahlpeilung
f
- 
радиопеленгация (5 терминов); 
Funkmessung
  f
  =  Funkortung
  f
  =  Hochfrequenzortung
f
  =  Radar
m
  =  Rückstrahlortung
  f
– 
радиолокация (5 терминов); 
инвариантом – прототипом терминосистемы немецкого языка выступает N-Funk; 
инвариантом – прототипом терминосистемыруского языка выступает сущ.- радио; 
Funkpeiler
m
=  Funkpeilgerät
f
  =  Peilfunkgerät
f
  =  Peilfunkstelle
f
  =  Radiopeiler
  f
  = 
Radiopeilgerät
f
– радиопеленгатор (6 терминов); 
Bakensender
m
  =  Funkbake
  f
  =  Funkfeuer
f
  =  Ortungssender
f
  =  Peilfunksender
m
  = 
Radiobake
f
 – радиомаяк (6 терминов); 
инвариантом  –  прототипом  терминосистемы  немецкого  языка  как  и  в  первом 
примере, выступает N-Funk; 
инвариантом  –  прототипом  терминосистемыруского  языка  также  и  в  верхнем 
примере, выступает сущ.- радио; 
во  французском  языке  –  МКТС  большей  частью  представлены  фразовыми  ТС,  что 
обусловлено грамматической спецификой построения СТ, предполагающих обязательное 
присутствие предлога. 
transmissionioniquedechamp  =  transmissiondemiseenphase  =  передача  фазирующего 
сигнала (электростатическая эмиссия ионов).  
инвариантом  –  прототипом  терминосистемы  французского  языка  выступает  N- 
transmission; 
инвариантом  –  прототипом  терминосистемыруского  языка,  выступает  сущ.  - 
трансмиссия. 
Приведенные выше примеры являются подтверждением того, что для того или иного 
ТС,  равно  как  и  МКТС,  характерны  собственные,  только  им  присущие  способы 
номинирования  термина  –  прототипа  (инварианта)  и  вариантов  ТСР.  Причем, 
производные  ТС  и  МКТС  обладают  собственными  вариантами  субститутов, 
характерными  только  для  данного,  конкретного  терминологического  синонимического 
ряда (ТСР). 
Рамки данной статьи не позволяют привести весь список проанализированных ТСР. 
В  ходе  исследования  нами  был  осуществлен  анализ  650  терминологических 
синонимических  рядов,  полинарность  которых  варьируется  диапазоном  от  5  до  12 
субституциональных вариантов. 

 
174 
Вывод:  Вариативность  терминосистем  исследуемого  материала,  вызывающая 
формирование  синонимических  рядов  представляется  нам  как  необратимый  процесс, 
который может быть приостановлен лишь в случае стандартизации терминов посредством 
лексикографической  фиксации.  Полагаем,  что  вариативность,  вопреки  сложившейся 
позиции,  не  является  столь  уж  негативным  явлением  как  в  лингвистике  в  целом,  так 
соответственно  в  отраслевой  терминологии,  в  частности,  поскольку  данные  явления 
оправдывают  поступательное  развитие  языка  вообще,  равно  как  и  динамику  ЯСЦ,  в 
частности. 
 
 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: