Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
175 
ӘОЖ 891.82.02  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қ.М. Байтанасова  
Л.Н.Гумилев атындағы  
Еуразия ұлттық университеті 
филол. ғыл. канд., профессор  
 
Мекеншақ 
ұғымының кейбір 
мәселелері 
 
Аннотация 
Мақалада 
әдебиеттанудағы 
мекеншақ 
ұғымы,  оның  әдебиеттегі  пішіндік-мазмұндық 
категория  ретіндегі  қызметі,  метафоралық  мәні, 
белгілі  бір  көркемдік  пішіндері  қарастырылды. 
Мекеншақ  әдеби  туындының  көркемдік  бірлігін, 
болмысқа  қатынасын  айқындайтындығы,  оның 
эмоционалдық-бағалауыштық  маңызы,
 
сурет-
кердің  философиялық,  этикалық  танымының 
көрінісі ретіндегі функциясы дәйектелді. 
Түйін  сөздер:  мекеншақ,  категория,  мәтін, 
автор, тұжырым.
 
 
 
Әдебиетте  шынайы  тарихи  уақыт  пен 
кеңістікті,  тарихи  кейіпкердің  берілуін  игеру 
күрделі. Бұл арнайы әдеби талдауды қажет  етеді. 
Мекеншақ  ұғымы  өзге  де  ғылымдар  саласына, 
оның  ішінде  қатыстылық  теориясы  қисындарына 
тән.  Ал,  әдебиеттану  ғылымында  бұл  мета-
форалық  мән  иеленеді.  Мекеншақ  –  әдебиеттегі 
пішіндік-мазмұндық  категорияға  жатады.  Әдеби-
көркем  мекеншақта  кеңістік  пен  уақыт  бір-
бірімен нақты және көркемдік жағдайда да кірігіп 
кетеді.  Бұл  мағынасында  уақыт  қоюланып, 
бірігіп,  ықшамдалады  да,  көркемдік-қабылдау 
тұрғысында  көзге  көрінетін  дәрежеге  жетеді.  Ол 
уақыт,  сюжет  пен  тарих  жылжуына  ілеседі. 
Уақыттың  мәні  кеңістікте  ашылады,  ал  кеңістік 
уақыт мәнімен өлшенеді. Осы екі ұғымның бірігуі 
немесе  кірігуі  көркем  мекеншақ  деп  аталады. 
Әдебиеттегі  мекеншақ  маңызды  жанрлық  мән 
иеленеді.  Тіпті,  жанр  мен  жанрлық  түр  осы 
мекеншақ  арқылы  айқындалады  деуге  болады  [1, 
15].  Оның  үстінде  әдебиетте  мекеншақтың 
жетекші  бастауы  уақыт  болып  табылады. 
Пішіндік-мазмұндық 
категория 
ретінде 
ол 
әдебиеттегі  адам  бейнесін  де  айқындайды  да бұл 
образ үнемі мекеншақтық ұғыммен байланысты.  
Жоғарыдай  айтқанымыздай,  әдебиеттегі 
шынайы  тарихи  мекеншақ  өте  күрделі  және 
үзілісті  болды:  нақты  бір  тарихи  жағдайлардағы 
қол  жетімді  мекеншақтың  белгілі  бір  қырлары 
ғана игеріледі. Шынайы мекеншақтың белгілі бір 
көркемдік пішіндері ғана жасалады. Бұл  жанрлық 

 
176 
формалар  дәстүр  арқылы  беки  отырып,  басында  өнімді,  белсенді  түрде  әрі  қарай  өмір 
сүруін өздерінің шынайы кейпін жоғалтқан сәтте де жалғастырып отырады. Осыдан келіп, 
әдебиетте  әр  түрлі  уақыттық  қатынастағы  құбылыстар  туып,  бұл  тарихи-әдеби  процесті 
күрделендіріп жібереді.  
Мекеншақ әдеби туындының көркемдік бірлігін, оның шынайы болмысқа қатынасын 
айқындайды.  Сондықтан  да  мекеншақ  көркем  шығармада  тұтас  көркемдік  мекеншақтан 
тек абстрактілі талдау негізінде бөлініп шығатын ең бір бағалы сәтті иеленеді. Өнер мен 
әдебиеттегі  барлық  уақыттық-мекендік  анықтамалар  бір-бірімен  үндес  және 
эмоционалдық-құндылық жағынан бағалы. Өнер де, әдебиет те мекеншақтық қатынастың 
әр түрлі көлемі мен дәрежесін бойларына жинайды.  
Әдебиетте  мекеншақтық  ұғымды  беретін  бірнеше  ұғымдар  бар.  Солардың  бірі  – 
жол.  Бұл  ұғым  өте  кең  мағына  иеленгенімен,  эмоционалдық-бағалауыштық  жағынан 
белсенділігі  төмен.  Жол  –  кездейсоқ  жолығысу  орны.  Бір  жолдың  үстінде  бір  мезеттегі 
және  бір  кеңістіктегі  әр  түрлі  ұлт  өкілдері,  әр  жастағы,  әлеуметтік  топтағы  адамдар 
кездеседі.  Олар  әр  түрлі  тағдыр  иелері,  әр  тарапты,  қайшылықты  оқиғаға  қатысушылар 
болып келеді. Жол үстінде тоқайласқан әр түрлі, әр дәрежедегі, болмыстары да бір-біріне 
ұқсамайтын  адамдар  кездесіп,  уақыт,  мезет  бөгетін  жеңеді.  Бұл  жерде  Уақыт  бір  арнаға 
тоғысып,  олардың  өмірінде,  тағдырында  болатын  өзгерістерге  себепші:  не  жаңа  өмір 
бастайды,  не  жаңа  ой  туады,  не  жаңа  адамдарды  кездестіреді.  Осы  тұста  «жаңа  өмір», 
«тарихи  жол»,  «жаңа  жол»  деген  ұғымдар  туады.  Сонда  «жолдың»  метафоралық  ұғымы 
түрлене  түседі,  ал  басты  темірқазығы  –  уақыттың  жылжуы.  Мәселен,  Ыбырай 
Алтынсаринның  «Бай  баласы  мен  жарлы  баласы»,  «Таза  бұлақ»  әңгімелерінде  жол 
бойындағы,  бұлақ  басындағы  оқиғалар  суреттеледі.  «Бай  баласы  мен  жарлы  баласында» 
көшіп  кеткен  жұрттың  орны,  құстың  ұясы,  сүрлеу  жол  үлкен  мәнге  ие.  Автор  екі  түрлі 
әлеуметтік  ортада  өскен  балалардың  ауылдан  көз  жазып  қалғандағы  әрекеттерін 
суреттейді.  Асан  мұндай  жағдайда  не  істерін  білмей,  дәрменсіз  болып  қалса,  Үсен 
саспастан,  ескі  жұртты  қарап,  тауып  алған  заттарды  балық  аулауда,  құсқа  тұзақ  құруда 
кәдеге  жаратады.  Соның  бәрінде  әкеден  көрген,  естіген  тәлімдерін  жадында  ұстап, 
солардан  түйгендерін  пайдаланады.  Тіпті,  құсты  ұстап,  алғанда,  онымен  ойнап  барғысы 
келген Асанға тыйым айтып, әкесінің тірі жан иесінің обалы болатындығын айтқанын еске 
алады. Автор алдымен екі баланың екі түрлі жағдайда өскен әлеуметтік ортасынан хабар 
берсе,  екіншіден  еңбектің  рөлін,  әке  тәлімін  дәріптейді.  Жарлы  отбасында  өскен  Үсен 
әкесінің  күнделікті  тіршілігін,  жасаған  әрекетін  есте  тұтып,  көкірегіне  түйіп  отырған. 
Сөйтіп,  әкесінің  қаракеті  уақыт  өте  баласына  септігін  тигізді.  Екі  уақыт  арасындағы 
айырма бір-бірімен жалғастығын табады.  
Жол – уақытша жолығу, уақытша мекен. Бұл жолда бір-бірін өмірі көрмеген адамдар 
жолығады,  бірге  келе  жатқандар  өз  бағытымен  жөндеріне  кетіп  те  жатады.  Ал,  жол 
бойындағы  ауыл,  бұлақ,  өзен,  көл,  мазар,  алқап,  бақша,  орманда  барынша  тұрақтылық 
сақталады.  Жол  туындыдағы  оқиғаны,  пейзажды  көрсетуге  қолайлы.  Жазушының  «Таза 
бұлақ»  әңгімесі  өз  жолдарымен  келе  жатып,  бұлақ  басында  кездескен  үш  жолаушының 
диалогына  құрылған.  Бұлақ  басындағы  тасқа  жазылған  «Әй,  жолаушы,  болсаң  осы 
бұлақтай бол» деген сөздің мағынасын ашуда үшеуі үш түрлі уәж келтіреді. Саудагер де, 
молда да өз түсініктерінің, жасап жүрген кәсіптерінің төңірегінде пікір білдірсе, әлі жас, 
ой-көңілі  таза  жас  жігіт  ойын  сол  таза  қалпында  береді.  Бұлақтың  көпті  аялдататын 
себебінің өзі оның кірбіңсіз таза екендігінде. Қаламгер жолаушылардың бұлаққа қатысты 
айтқан  пікірлерін  олардың  кәсібімен,  жас  ерекшеліктерімен  сабақтастырады.  Олар  – 
молда, саудагер, жас жігіт – дүниетанымдары, әрекеттері бір-бірімен алшақ болғандықтан, 
айтатын ойлары да бір-бірінен өзгеше. Осындай бір-бірімен таныстығы жоқ, тек сапарлас 
уақыты  ғана  сәйкесіп  қалған  үш  жолаушы  жол  үстінде,  бұлақ  басында  кездеседі.  Бұдан 
кейінгі жолдары үш тарапқа айырылады. Алайда, олардың аз ғана уақытқа бұлақ басына 

 
177 
аялдап,  тіл  қатысуы  әңгіме  сюжетіне  өзек  болған.  Үшеуінің  бұлаққа  қатысты  айтқан 
сөздері, қай пікірдің салмақты екендігі оқырманды ойландырады.  
Жазушы  көркем  туындының  болмысын  танытатындай,  ондағы  оқиғаларды 
бір-бірімен  байланыстырады.  Ондағы  кейіпкерлер  тіршілік  кешеді,  еңбек  етеді, 
бір-бірімен  қарым-қатынасқа  түсіп,  тартысқа  да  барады.  Соңында  уақыт  пен  кеңістікке 
сіңісіп,  орнығады.  Осы  кезде  ең  бірінші  көзге  түсетіні  –  автор  баяндайтын  оқиға.  Ол 
жекелеген  эпизодтардан  құралып,  шығарманың  тақырыбын,  идеясын,  жанрлық 
ерекшелігін ашады. Автор өз шығармасында өмірдің әлеуметтік-қоғамдық жағдайын, бір 
кезеңдегі адамдардың өмірін суреттейді. Көркем шығармада адам, адамгершілік, табиғат, 
атамекен,  махаббат  мәселелері  сипатталады.  Яғни,  әдебиет  –  заманның  рухани, 
адамгершілік,  моральдық  жағын  ашып,  көркем  бейнелейді.  Қазіргі  кезде  әдеби  шығарма 
тек тұтас мәтіндік құрылым ретінде қабылданудан көп ілгерілеп кетті. Әдеби туынды бұл 
күрделі, тұтас эстетикалық құрылым. Ғылыми талдау арқылы бұл тұтас құрылымды өзара 
тығыз  байланысты,  көп  сатылы  бірнеше  бөлікке:  тілдік,  композициялық,  тақырыптық 
және идеологиялық тұрғыда жіктеуге болады.  
Мекеншақтың  көркемдік-әдеби  бейнесін  өзінің  барша  айқындығымен  алғаш  ашқан 
Лессинг болды. Ол өзінің «Лаокоон немесе кескін өнері мен поэзияның шекарасы туралы» 
еңбегінде  көркемдік-әдеби  бейненің  уақыттық  болмысын  ашады.  Лессинг:  «Өнер 
туындысында  әрекеттің  бір  ғана  сәтін  бейнелеуге  болады,  сондықтан  ең  маңыздысын, 
мәндісін,  келесі  әрекетті  аңғарта  алатын  сәтті  таңдай  білу  қажет»,  -  дейді  [2,  20].  Өзінің 
жоғары  эмоционалдық-бағалауыштық  қасиетімен  ерекшеленетін  хорнотоптың  бірі  – 
табалдырық.  Ол  кездесудің,  өмірдегі  өзгерістің,  дағдарыстың  мотиві.  «Табалдырық» 
сөзінің ауыстырушылық мәні – өмірдегі түбегейлі өзгеріс, өмірдегі шешім, соған бел буу, 
қадам  жасау.  Бұл  кейде  адам  өміріндегі  шешімге  бару-бармау,  жаңа  өмірге  қадам  басу 
жолындағы қорқынышты, дағдарып қалуды да білдіреді. Осы табалдырықтан бастап ашық 
кеңістік  –  алаң,  көше,  дала  кеңістігі  басталып  кетеді.  «Табалдырық»  метафоралы  және 
символды мәнде көп жұмсалады. Қаламгер А.Сейдімбектің «Күзеуде» хикаятында табиғат 
суреті,  соның  аясында  отырған  жалғыз  үй  суреттеледі.  Мысалы:  «осынау  бір  маужыр 
шақта табиғат шіркіннің бел баласындай болып Қопалы күзегінде жалғыз ғана қараша үй 
отыр  еді.  Күз  реңімен  ол  да  үндестік  тауып,  өзгеше  бір  сырлы,  тылсым  жұмбақтықпен 
мүлгиді.  Сол  жұмбақ  қалпында  іргеден  басталған  қалың  қыртыс  сары  адырларға  сұлу 
бетіндегі  меңше  жараса  қалыпты.  Сырт  көзге  сайын  дала  реңіндегі  мұң-сырдың 
жиынтығындай  көрініп,  еріксіз  мойын  бұрғызады»  [3,  6].  Бұл  қараша  үй  Ршыман 
қойшының шаңырағы. Бір отар қой бағып, бірқалыпты тіршілік кешіп жатқан Ршыманның 
өміріне өзгеріс («Биыл көктемнен бастап Ршыман осындай бір әдет  шығарып алды. Ала 
жаздай  малына  киініп  алып,  үйде  болғаннан  түзде  болғаны  көп  болды»)  енеді.  Сақал-
шашы бозарған шағында шығарған әдетіне әйелі Уәкила да қайран қалып жүреді. Уақыт 
өте,  ауыл  әйелінің  бірі  айтқан  қаңқу  сөз  шын  болып  шығады.  «Ршыман  ақсақал  қайың-
терегі, мойыл-шілігі тұтаса біткен қалың жынысты Мыңбай сайын өрлеп келе жатқан. Беті 
– осы сайдың бас жағындағы Лесник қыстауы атанып кеткен жалғыз үй». Бұл соңғы кезде 
Ршыманның екі үйдің арасын жол қылған тірлігі. Бірінде бүкіл өмірі, артық-кем тіршілік-
қарекеті өтсе, бірінде – соңғы кезде тапқан әдеті орын алған. Автор хикаят сюжетін күздің 
пейзажына құрған. Бұл орныққан, ақсақалдыққа беттеген кейіпкер болмысына дөп келіп 
тұр. Екі жақтағы екі жалғыз үй де кейіпкерінің оқшау тіршілігін айқындап тұр. Бір үйдің 
табалдырығын сеніммен, шынайы болмысымен аттап енсе, екінші табалдырықты елегізе, 
алаңдай  аттайды.  Шығармадағы  әрбір  хронотоп  –  сюжеттің  негізі.  Олар  шығарманың 
негізгі  сюжеттік  желісін  құрайды.  Сонымен  бірге  бұл  ұғымдар  сезімдік-көрнекілік  мән 
атқарады. Оқиғаның көркемдік мәнін арттырады. Әрі олар жанрлық-типтік рөл иеленеді. 
Олар белгілі бір эпикалық баяндаудың ішіне енеді. 
Барлық  статикалық-кеңістік  сол  күйінде  емес,  уақыттық  мәні  бар  оқиғаларды, 
әңгімешінің  бейнелеуінен  құралады.  Яғни,  тек  сурет,  бейне  емес,  әрекет,  қозғалыс 

 
178 
сипатталады. Сонда бір бейнеленген зат, ұғым, оқиға динамикалы әрекет, әңгіме арқылы 
ашылады.  Ірі  мекеншақтық  қатынас  бірнеше  салалы  ұсақ  мекеншақты  біріктіреді. 
Мәселен, бір автордың шығармасында түрлі мекеншақтық қатынастыарды көруге болады. 
Соның ішінде біреуі басымдыққа (доминант) ие болады. Мекеншақтар арасындағы өзара 
әрекеттестік,  кірігулер,  бір-бірімен  тоғысулар  болып  жатады.  Олардың  арасындағы 
мұндай  байланыстар  өзара  диалогті  түрде  болады.  Алайда,  олардың  бәрі  туындыдағы 
бейнеленетін  кеңістікке  ене  бермейді,  бұл  диалог  автордың,  оқырманның  әлемінде 
болады. «Күзеуде» хикаятында мекеншақ ұғымы түрлене көрінеді. Алдымен мұнда өтетін 
оқиға  күз  маусымына  дөп  келеді.  Күз  табиғатының  түрлі-түсті  бояуға  толы  болатыны 
белгілі.  Туындыда күздің маужыр кейпі,  жапырақтың ақ сары, қан қызыл, қара көк түсі, 
үкісі  әупілдеп,  сауысқаны  шықылықтап  жататын  дабыр-думанның  саябыр  тапқаны, 
дәурені  өтіп  бара  жатқан  қоңыр  күздің  сарабдал  реңі  көңіл-күйі  аумалы-төкпелі  күй 
кешкен кейіпкердің болмысымен үндесіп кеткен.  
Қай  үйдің  табалдырығынан  аттаса  да,  енді  Ршыманды  қалың  ой  иектей  бастайды. 
Өмірдің  талай  қиындығын  кешкен,  мінезі  қатал,  бірбеткей  Ршыманның  көкірегінде 
әлдебір  алаңдаушылық,  бөтен  бір  үн  бас  көтереді.  Шынымен  де,  суық  та  ызғарлы  күз 
жеткенде  Ршыманның  да  өмірінің  шуақты  кезеңі  аяқталады.  Автор  шығармасындағы 
мекеншаққа  сырттай  ғана  қатысты  бола  отырып,  өзінің  баяндауында  еркін  болады.  ол 
туындысындағы  мекеншақтық  байланысты  үзбей  отыра,  сюжетке  керекті  детальдарды 
емін-еркін  әңгіме  желісіне  енгізіп  отырады.  Мәселен,  «Күзеуде»  хикаятындағы 
Ршыманның  Торғынға  көңіл  білдіруінің  себептері  ашыла  бастайды.  Олар:  Уәкилаға  әке 
ырқымен  үйленуі,  Уәкила  көтерген  он  бір  құрсақтан  жалғыз  ұлдың  ғана  қалуы.  Сөйтіп, 
автор  әр  мезетте  өткен  оқиғаларды  бір  шығарма  бойына  үйлестіріп,  кейіпкерінің  іс-
әрекетінің  уәждемесіне  (мотивация)  сендіріп  отырады.  Үйдің  табалдырығынан  аттап, 
ашық кеңістікке өткен кейіпкерлер (Ршыман-Торғын) айырылып тынады.  
Әдебиеттанушылар уақыт-кеңістік қатынасын суреткердің философиялық, этикалық 
танымының көрініс деп бағалайды. Әдебиетте әр дәуірдегі, әр әдеби жанр мен бағыттағы 
мекеншақ  ұғымы  қарастырылады  [4,  121].  Мекеншақ  ұғымы  өзара  себеп-салдарлық, 
психологиялық  байланыста  болады.  Әрине,  бұл  ұғымның  көркемдік  тұрғыдағы 
қолданысы түрленіп отыратыны белгілі. Ол автордың ойымен, суреткерлік даралығымен 
байланысты. Көркем мәтіндегі уақыттың нақты бір шекарасы, нақты оқиға орны болады. 
Мәселен,  «Бай баласы  мен жарлы баласында»:  жаз мезгілі, көшкен жұрттың орны, дала; 
«Таза  бұлақта»:  жол  үсті,  бұлақтың  жағасы,  тастағы  жазу;  «Күзеуде»:  күз  мезгілі,  күзеу 
мен  «Лесник»  қыстауы,  жалғыз  аяқ  сүрлеу.  Осы  көркемдік  уақыт  пен  мекен  жүйелі 
байланыста болып, туындының ішкі болмысын, автордың тұжырымын анықтайды. Әрбір 
жазушы мекеншақты өзінің дүниетанымына сәйкес береді де бұл көркем шығармада бір-
біріне  ұқсамайды.  Көркем  шығарманың  көркем  мекеншақты  беруіне  жазушының 
дүниетанымы, тілдік қызметі қатысады.  
Көркем  мекеншақ  туындының  сюжеті  пен  пішінінің  категориясы  ретінде  оның 
идеясын түзуге ықпал  етеді.  М.Бахтин сөзімен айтқанда:  «сюжет  желісіне апаратын жол 
мекеншақ  арқылы  танылады» 
[5,  40]
.  Адам  мен  жаратылыс  арасындағы  жарастық 
қаламгер шығармаларында үнемі қозғалып отырады. Кейде адам баласының шешілмегені 
күрмеулі мәселесінің өзіне табиғаттың көмегі қажет болмақ.  
Тарих  ғылымында  уақыттың  өзіне  тән  қасиеттерін  анықтау  үшін  қазіргі  уақытпен 
байланысын  қарастырады.  Өз  кезеңінде  объективті  ара  қашықтық  ұстанған,  оған  әсер 
ететін кейінгіге ықпалы жоқ, келешекке бағытталған, алайда болжауға болатын дамудың 
ықтималды  келбеті  уақытты  дербес  кезеңдерге  бөліп  отырады.  Мәселен,  әркім  жастық 
шағын  еске  алып,  оны  балалық  шақтан  кемел  кезеңге  дейінгі  өмірбаяндық  уақытын 
елестете  алады.  Ақыл-ес  тарих  сияқты  өтіп  кеткен  уақытты  да  назарға  алып  отырады. 
Айырмашылығы тек объективті жағдайға түсуінде» [6, 465].  

 
179 
Уақыт  жылжуымен,  адам  өмірінің  де  белгілі  кезеңдерге  өтуі  жүзеге  асып  отырады 
да,  адам  санасында  сол  атқарған  іс-әрекеттерінің  ең  бір  маңыздысы  есте  қалады.  Сол 
арқылы адам өткеніне баға береді, мәнді тұстарын еске алып, көңілін демдеп отырады. 
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Николина Н.А. Филологический анализ текста. Учебное пособие для студ. высш. пед. 
учеб. заведений. - М.: Издательский центр «Академия», 2003. - 256 с. 
2
 
Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. Нұсқалық. – Астана: Фолиант, 2003. - 280 б.  
3
 
Сейдімбек А. Аққыз. Повестер мен әңгімелер. – Алматы: Атамұра, 2002. -288 б. 
4
 
Булыгина Т.Е. Перемещение в пространстве как метафора эмоций /Т.В. Булыгина, Д. 
Шмелев // Логический анализ языка: языки пространств. - М., 2000. – 288 с. 
5
 
Бахтин М. Эстетика словесного творчества. – М.: Искусство, 1986. – 444 с. 
6
 
Тарих. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. Он томдық. 8 том. – Астана: Фолиант, 2006. - 
544 б. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
Художественный  текст,  независимо  от  того,  к  какому  литературному  жанру  он 
принадлежит,  отражает  события,  явления  или  же  психологическое  состояние  героев  данного 
произведения.  Являясь  интегральной  характеристикой  любого  произведения,  художественное 
пространство  и  время  сообщают  ему  определенное  внутреннее  единство  и  завершенность, 
придавая  этому  единству  совершенно  новый  неповторимый  смысл.  В  статье  рассматривается 
понятие хронотопа и его художественно-эмоциональные функции в литературе.
  
 
RESUME 
 
Works  of  literature,  no  matter  what  genre  they  belong  to,  provide  us  with  the  information  about 
events  and  even  reflect  the  state  of  mind  and  disposition  of  the  character.  Temporal  and  spatial 
relationships  are  integral  parts  of  a  literary  work,  they  determine  the  internal  unity  of  the  text,  its 
completeness. It also acquires some additional hidden information. This article deals with the notion of 
chronotope in Literature. 

 
180 
УДК 821. 161. 1 (091) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Н.У. Исина 
Евразийский национальный 
университет им. Л.Н. Гумилева, 
канд. филол. н., доцент 
 
Преодоление 
романтизма  
в лирике Ирины 
Кнорринг: 
эволюция темы 
родины 
Аннотация 
Статья  посвящена  анализу  творчества 
русской  поэтессы  первой  волны  эмиграции 
Ирины  Кнорринг.  Тема  родины,  России  – 
центральная  в  лирике  поэтессы.  В  первой 
половине  творческой  биографии  образ  России 
наделён  романтическими  чертами  и  связан  с 
детскими  воспоминаниями  о  родине.  Во  второй 
половине 
творчества 
намечается 
смена 
романтического  изображения  действительности 
реалистическим. Это свидетельствует о духовной 
зрелости  поэтессы.  Лирика  И.  Кнорринг  –  это 
своеобразный  поэтический  дневник,  исповедь 
человека,  оказавшегося  «заложником»  суровой 
эпохи. 
Ключевые  слова:  поэтика,  романтизм,  тема, 
образ, мотив. 
 
 
В современных условиях продолжающегося 
духовного 
кризиса, 
утраты 
нравственных 
ценностей и  общественных  идеалов  обращение  к 
литературному  наследию  прошлого  века  и,  в 
частности,  к  литературе  русского  зарубежья 
представляется  актуальным  и  своевременным. 
Аналитическое  прочтение  произведений  русских 
поэтов 
и 
писателей-эмигрантов 
помогает 
осмыслить  роль  и  место  русской  эмиграции  в 
истории  литературы.  В  настоящее  время 
отечественное 
литературоведение 
накопило 
богатейший  опыт  в  исследовании  литературы 
русской  эмиграции.  И  это  обстоятельство 
обусловило  формирование  эмигрантологии  как 
самостоятельной 
отрасли 
науки. 
Диапазон 
художественных произведений, жанровые формы 
и 
стилевое 
разнообразие 
эмигрантской 
литературы  достаточно  широк  и  необъятен,  что 
создаёт 
благоприятные 
условия 
для 
исследователей. 
Осмысление 
исторической 
эпохи,  поиски  собственного  «я»,  попытки 
восстановить  разорванные  нити  между  прошлым 
и  настоящим  –  таковы  характерные  особенности 
литературы русской эмиграции. 
Творчество  Ирины  Кнорринг,  представи-
тельницы  русской  эмиграции,  представляет 
неподдельный 
интерес 
у 
современных 
исследователей.  Жизненный  путь  поэтессы  –  это 
путь  русской  интеллигенции  начала  прошлого 
века.    Это    путь    изгнаний,  странствий,   время 

 
181 
поиска  и  обретения  собственного  «я».  Сохранившиеся  и  дошедшие  до  нас  дневниковые 
записи, воспоминания современников, лирические стихотворения воссоздают внутренний 
мир,  социально-бытовые  условия  и  духовную  атмосферу,  в  которой  формировалась 
личность поэтессы. 
Имя поэтессы Ирины Кнорринг стало известно русским читателям ещё при жизни. О 
её  творчестве  положительно  отзывались  известные  тогда  поэты  и  критики  зарубежья 
первой  волны  Г.  Струве,  Г.  Адамович,  В.  Ходасевич,  М.  Цетлин,  Ю.  Терапиано,  поэт  и 
литературовед третьей волны эмиграции В. Крейд. Высоко оценила стихи И. Кнорринг её 
современница, известная поэтесса А. Ахматова.  
Творчество  Ирины  Кнорринг  стало  объектом  исследований  современных 
литературоведов,  к  примеру,  И.  Невзоровой  (Москва),  В.  Соколовой  (Москва),  В. 
Тюриной  (Орел),  М.  Лезинского  (Севастополь-Израиль).  О  жизни  и  деятельности 
поэтессы писала и казахстанская поэтесса Надежда Чернова. 
В  своём  творческом  становлении  И.  Кнорринг,  безусловно,  испытала  влияние 
современников,  в  частности,  И.  Анненского  и  А.  Ахматовой.  Об  этом  пишет 
исследователь  Соколова  В.А.:  «Ахматовское  влияние  раскрывается  в  творчестве 
Кнорринг  двояко:  с  одной  стороны,  это  литературная  учёба,  с  другой,  -  стремление 
преодолеть  ученичество, изжить чужую манеру и найти свой  стиль [1, с. 63]. Сравнивая 
любовную  лирику  А.  Ахматовой  и  И.  Кнорринг,  литературовед  Л.  Бельская  отмечает  и 
некоторое различие: «И стихи И.Кнорринг - это тоже лирический дневник, запечатлевший 
обыденную  жизнь  с  житейским  «сором»,  но  еще  более  приземлённую,  чем  в  ранней 
ахматовской  поэзии,  и  с  более  ироническим  и  беспощадным  самоанализом»  [1,  с.  62]. 
Однако при всей этой схожести, созвучности лирических переживаний поэтесс, поэзия И. 
Кнорринг остаётся самобытной и оригинальной.  
Как  свидетельствуют  биографы,  семья  Ирины  Кнорринг  в  начале  XX  века  жила  в 
небольшом  имении  Елшанка  Самарской  губернии,  принадлежавшем  роду  Кноррингов, 
обрусевших  немцев,  выходцев  из  Баварии.  Революция  и  гражданская  война  вскоре 
вынудили Кноррингов покинуть Россию. Сначала Кнорринги эвакуировали на юг России, 
а  позже  через  Тунис  отправились  во  Францию.  Здесь,  далеко  от  России,  на  чужбине 
прошли  годы  жизни  начинающей  поэтессы.  Ирине  Кнорринг  было  14  лет,  когда  она 
покинула родину. Воспоминание о детских годах, о родине, всё увиденное и услышанное 
юная поэтесса записывала в дневник, опубликованный после её кончины. 
Социально-политические  перемены  (революция,  гражданская  война  начала  XX  в.) 
явились  для  поэтессы  не  только  испытанием  судьбы,  но  и  объектом  и  предметом  её 
многолетних  поэтических  раздумий,  размышлений  о  смысле  жизни,  долге,  чести  и 
совести,  понятиях  добра  и  зла.  И  в  этом  смысле  Ирина  Кнорринг  –  глубоко 
романтический  поэт.  В  её  поэзии  отразилось  мировоззрение  человека,  пережившего 
суровые  годы  эмиграции,  но  при  этом  сохранившего  искренность  и  нежность  чувств, 
любовь  и  преданность  родине.  Россия  стала  для  неё  одновременно  родной/родимой  и 
«чужой»/«чуждой».  
Идейно-тематическое  разнообразие  лирики  И.Кнорринг  обусловило  её  жанровую 
природу.  Стихотворения  поэтессы  представляют  лирический  дневник,  в  котором  автор 
исповедуется  перед  читателем,  посвящая  в  сокровенные,  глубокие  душевные 
переживания. Долгие скитания на чужбине, чувство одиночества и бесприютности, тоска 
по родине становятся едва ли не ведущими мотивами лирики поэтессы.  
Цель нашего исследования – показать процесс преодоления романтизма и эволюцию 
темы родины в лирике Ирины Кнорринг. 
Литературное  творчество  И.Кнорринг  условно  можно  разделить  на два  периода:  1) 
ранний (годы пребывания в России); 2) зрелый (годы эмиграции). Первый период отмечен 
в  основном  произведениями,  написанными  ею  в  годы  юности.  Это  было  время 
ученичества.  В  стихотворениях  поэтесса  выражала  чувства  и  переживания,  вызванные 

 
182 
событиями  реальной  действительности.  И  лирические  стихотворения  этого  периода 
можно  назвать  своеобразной  авторской  рефлексией.  Это  революционное  время,  война, 
бегство  из  России…  В  более  зрелый  период,  в  годы  эмиграции,  И.Кнорринг  создаёт 
стихотворения,  содержащие  серьёзное  осмысление  событий  прошлого  и  настоящего 
России. 
Тема  родины,  России  –  традиционная  в  русской  поэзии  начала  XX  века.  К  ней 
обращались практически все русские поэты: Н. Гумилёв, А.Ахматова, И. Бунин, А.Блок, 
С.Есенин. Так, в поэтическом восприятии А. Ахматовой Россия  – это  «бедные селенья»; 
Россия  И.  Бунина  -  с  «убогим  видом  чёрных  хат»,  «нищая  Россия»  А.  Блока  вызывает 
слёзы умиления. Русь С. Есенина – это «шестая часть земли». 
Стихотворения  И.Кнорринг  являют  собой  своеобразный  лирический  дневник, 
историю её жизни. Это стихи-воспоминания, стихи-размышления, стихи-посвящения. 
Центральная  тема  лирики  поэтессы  –  Россия,  утраченная,  потерянная,  оставшаяся 
лишь в памяти, далёкая, чужая/чуждая, но милая, близкая сердцу поэтессы. Образ родины 
в  стихотворениях  поэтессы  предстаёт  как  «край  чужой,  непонятный,  но  милый», 
«перезвоны далёких церквей», «непонятная, чужая» «сказочная Россия»… 
В  стихотворении  «Россия»,  написанном  в  1924  году,  родина  предстаёт  в 
романтическом  ореоле.  Автор  подчёркивает  красоту  родной  земли,  её  природное 
богатство.  Образ  России  выступает  в  традиционном  для  русской  поэзии  начала  века 
представлении:  это  страна  берёз  и  полей.  Природная  красота  её  подчёркивается 
поэтическими  средствами:  эпитетами  (клевер  душистый,  тополя  серебристые,  вечер 
сонливый,  воздух  прозрачный  и  ясный).  Зрительное  восприятие  образа  русской  земли 
позволяет раскрыть степень внутренней духовной близости лирического героя к объекту 
изображения.  
Россия – плетень да крапива, 
Ромашка и клевер душистый; 
Над озером вечер сонливый, 
Стволы тополей серебристых… 
За пейзажными картинами вырастают и детали городского быта, увиденные глазами 
лирического героя - юной гимназистки. 
Россия – гамаши и боты, 
Гимназии светлое зданье. 
Оснеженных улиц пролёты 
И окон промерзших сверканье. 
Романтические 
настроения 
сменяются 
мрачным 
изображением 
русской 
действительности.  Социальные  перемены,  гражданская  война,  революция  -  всё  это 
составляет картину всеобщего хаоса.  
Россия – базары и цены, 
У лавок – голодные люди, 
Тревожные крики сирены, 
Ревущие залпы орудий. 
Картины суровой действительности разворачиваются в последующих строках: 
Россия – глубокие стоны 
От пышных дворцов до подвалов, 
Тревожные цепи вагонов 
У душных и темных вокзалов. 
На  фоне  происходящего  всеобщего  хаоса  совершенно  контрастно  выглядит  образ 
сказочной России с барскими усадьбами, с детскими воспоминаниями лирического героя. 
Россия – тоска, разговоры 
О барских усадьбах, салазках… 
Россия – слова, из которых 

 
183 
Сплетаются милые сказки. 
Аналитическое  прочтение  стихотворения  «Россия»  убеждает  в  том,  образ  родины 
угадывается в конкретных её пейзажных описаниях, в изображении социальных, бытовых 
предметов и исторических реалий.  
В стихотворении «Вечерами в комнате отельной» автор Россия предстаёт в том же 
сказочно-романтическом  ореоле.  А  поэтическая  деталь  «в  комнате  отельной»  оттеняет 
этот  образ  и  подчёркивает  душевное  состояние  лирического  героя,  испытывающего 
бесприютность, неудобство бытовой обстановки. 
Расскажу о море темно-синем, 
О большой и путаной судьбе, 
О какой-то сказочной России, 
Никогда не ведомой тебе! 
Живя за границей, И.Кнорринг внимательно следит за происходящими событиями в 
России.  Образ  дорогой  сердцу,  родной  земли  постепенно  приобретает  новые  и 
незнакомые  черты.  Ощущение  бессмысленности  своей  жизни  не  покидает  лирического 
героя в стихотворении «О России». 
Я в жизни своей заплуталась. 
Забыла дорогу домой. 
Бродила. Смотрела. Устала. 
И быть перестала собой. 
Некогда  милая,  сказочная  Россия  становится  чужой  и  незнакомой  страной.Чувство 
обиды и раскаяния вырастает, усиливается и достигает апогея в строках:  
Зачем меня девочкой глупой 
От страшной родимой земли, 
От голода, тюрем и трупов 
В двадцатом году увезли? 
Это  стихотворение  было  написано  И.  Кнорринг  в  1933  году.  Уже  тогда  поэтесса 
наметила  главную  тему  творчества.  Анализ  стихотворений,  написанных  в  разные  годы, 
показывает,  как  происходит  движение  от  образа  романтической  сказочной  России  к 
образу незнакомой, чужой/чуждой, но милой для лирического героя родины.  
Подводя  итоги  анализа  стихотворений  Ирины  Кнорринг,  можно  заключить 
следующее: 
-  сказочно-романтический  образ  России  в  лирике  поэтессы  связан  с  детскими, 
идиллическими  воспоминаниями  о  доме,  семье  и  подчёркивает  юношескую  пылкость  и 
мечтательность лирического героя; 
- реалистическая картина родины соотносится с суровыми и мрачными страницами 
биографии поэтессы, пережившей годы революции и войны. 
Ирина Кнорринг представляет  то  поколение русской эмиграции, которое, несмотря 
на  сложные  перипетии  исторической  эпохи,  сумело  сохранить  верность  и  преданность 
отечеству,  любовь  и  привязанность  к  традициям  русской  действительности.  В  этом, 
вероятно, заключается и бессмертие их произведений. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: