Ф. Ш. Оразбаева Ғылыми редакторлар

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
50 
 
при  освоении  английского  языка.  Проанализированы  так  называемые  топ-слова  и  выявлено,  что 
осваивать  английский  язык  предпочтительнее  через  словосочетания,  которые  несут  в  себе 
определенную  синтаксическую  структуру.  Рассмотрены  списки  частотных  слов,  предлагаемый 
британским  лингвистом  Майклом  Уэстом.  На  примере  словаря  Коллинза  Кобилда  показана 
необходимость  формирования  лексической  базы  не  на  основе  отдельных  слов,  а  из  комбинаций  и 
фразовых клише. В статье даются практические рекомендации по работе с вокабуляром при обучении 
английскому языку. 
Ключевые  слова:  речевая  деятельность,  обучение  лексике,  структурные  слова,  разговорный 
английский язык, формирование словарного фонда, частота употребления, частотные слова, частотный 
список,  лексический  минимум,  топ-слова,  разговорные  клише,  словосочетания  и  комбинации, 
лексическое значение слова, лексическая ценность, 
Abstract: In the article the problems of formation of lexical minimum as one of the main tasks in learning 
foreign  languages  were  discussed.  Based  on  the  study  of  special  researches  the  criteria  of  approach  to  the 
drafting of the vocabulary minimum and maximum for the study of the English language were defined. The so-
called top-words were analyzed and the author found out that it was preferable to learn English by phrases that 
contained particular syntactic structure.The author reviewed the lists offrequent words, proposed by the British 
linguist  Michael  West.  Using  the  Collins  Cobuild  dictionary  the  author  showed  the  necessity  of  vocabulary 
forming not only on the base ofindividual  words, but on their combinations and phrasal clichés. The article 
gave practical advice on how to work with vocabulary forming in teaching English process.  
Keywords: speech activity, vocabulary teaching, structural words, colloquial English language, formation 
of dictionary fund, frequency of the use, frequency words, the frequency list, a basic  word stock, top-words, 
colloquial  cliches,  word-combinations  lexicalmeaning  of  the  word,  lexical  value,  grammatical  elements, 
equivalents of the native language,special lexical program 
Тҥйіндеме:  Мақалада  шетел  тілін  оқытудың  басты  міндеті  ретінде  лексикалық  минимумының 
қалыптасу  мәселе-лері  қарастырылған.  Ағылшын  тілін  меңгеруде  лексикалық  минимум  мен 
максимумды құрастыру критерилері арнайы зерттеулерді сараптау негізінде анықталады. Қолданыста 
жиі кездесетін сӛздерді зерттей келе, нақты синтактикалық құрылымы бар сӛзтіркесі арқылы ағылшын 
тілін  меңгеру  тиімдірек  екені  анықталды.  Британдық  лингвист  Майкл  Уестонмен  ұсынылған 
қолданыста жиі кездесетін сӛздер тізімі қарастырылған. Коллинз Кобилд сӛздігінен алынған мысалдар 
негізінде лексикалық қорды жасау жеке сӛздер негізінде емес, сӛзтіркестік комбина-циялар негізінде 
жасау  қажет  екені  кӛрсетілген.  Сонымен  қатар  мақалада  ағылшын  тілін  оқытуда  жаңа  сӛздермен 
жұмысты жүгізу үшін практикалық ұсыныстар берілген.  
Тҥйін  сӛздер:  сӛздің  қызметі,  лексиканы  үйрету,  құрылымды  сӛздер,  ағылшын  тілінің  сӛйлеу 
құрылымы, сӛздіктің қорының құралымы, қолданыстың жиілігі, жиі кездесетін сӛздер, жиілік тізбесі, 
лексикалық  минимум,  топ-сӛздер,    әңгіменің  сӛз  тіркестері,  сӛз  құрам  және  әрекеттер,  сӛздің 
лексикалық мағынасы, лексикалық құндылық. 
 
Любой  язык  представлен  фонетическим,  грамматическим  и  лексическим  материалом,  а 
изучение  этого  языка  заключается  непосредственно  в  освоении  данного  материала  путем 
овладения  основными  видами  речевой  деятельности.  Безусловно,  этот  процесс 
осуществляется в тесной взаимосвязи, но обучение лексике является основополагающим, и 
работа  над  формированием  лексического  запаса  справедливо  считается  одной  из  главных 
задач при обучении иностранным языкам. В связи с этим возникает принци-пиально важная 
проблема,  как  определить  размер  словарного  фонда  для  успешного  осуществления 
коммуникации на иностранном языке.  
 
Русский теоретик Бахтин М.М. выдвинул гипотезу, том, что полноценный разговор двух 
людей  в  комнате,  состоит  по  сути  из  одного  слова:  «Ну».  [1,  с.154]. На  самом  деле, 
большинство разговоров в данном случае английского языкасостоят в значительной степени 
из таких общих слов и коротких фраз, как например, «aswell», «yeah», «Iknow» «but» и т.п. 
Специальные  исследования  с  использованием  широкой  базы  данных  показали,  что  почти 
50% всех разговоров содержат пятьдесят наиболее часто употребляемыхслов в разговорном 
английском языке. [2]. Согласно наблюдений исследователей англий-ского языка отмечено, 
что  носители  языка  используют  более  2500  слов  для  восполнения  95%  их  потреб-ности  в 
выражении своих мыслей [2]. Изучающим английский язык, вероятно, может понадобиться, 
предположительно  вдвое  меньше,  особенно  для  обычной  беседы. Разумеется, 
дляспециальных  целей,  таких  как  деловые  переговоры  или  научная  беседа,  этого  будет 
недостаточно. Каков  же  критерий  при  работе  над  словарным  запасом,  какие  именно 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
51 
 
словапонадобятся и как их нужно отбирать для использования в будущем? На наш взгляд, 
самым  важным  критерием  этого  отбора  является,  скорее  всего,  частота  употребления.  По 
мнению лингвистов, знание 1,500  наиболее часто  употребляемых слов  в английском  языке 
может  позволить  без  труда  поддержать  любую  беседу.  Более  того,  усвоение  200,  так 
называемых  топ-слов,  т.е.  наиболее  употребляемых  в  английском  языке,  обеспечит 
возможность общения [2,3]. 
В первую очередь они включают: - все вопросительные слова, такие как where, why, when, 
how, whose ...?; 
- все модальные и вспомогательные глаголы: would, will, can, may, might, should etc; 
- все местоимения такие, как it, I, me, you, they, us и их притяжательные формы, такие как 
my, your, hers, their; 
- указательные местоименияи их производные, такие как this, that, here, there, now, then; 
- все предлоги, такие как in, on, near, from, after, between; 
- слова-союзы, междометия, используемые в устной речи,такие как as well, oh, so, but, and, 
right, now; 
- слова, выражающие отношение и эмоции говорящих, такие как really, oh no, what, how; 
-  слова,  усиливающие  и  акцентирующие  значение  сказанного,  такие  как  really,  just,  so, 
actually, quite, rather, sort of; 
- многозначные слова, такие как thing, place, time, way, make, do. 
Большинство  словарей,  такие  как  Collins  Cobuild  Learner‟s  Dictionary  -  словарь 
современного англий-ского, содержит специальные маркеры в дополнительной колонке для 
указания  частоты  употребления  слов.  К  примеру,  глагол  ask  является  топ-словом  и  имеет 
маркер  из  5  знаков,  что  означает  высокую  частоту  его  употребления.  Словарь  также 
содержит все возможные словосочетания и комбинации, в данном случае со словом ask. Их в 
указанном  словаре  более  35  [4].  Это  приводит  нас  к  пониманию  того,  что  очень  важно 
изучать  и  осваивать  не  только  и  не  сколько  отдельные  слова,  но  часто  встречающиеся 
словосочетания. Ведь любой язык состоит не из набора отдельных слов, а из множества их 
комбинаций и различных словосочетаний и фраз. На самом деле, знание того, что слово ask 
очень часто употребляется в английском разговорном приносит нам мало пользы, если мыне 
знаем, что оно несет смысловую нагрузку и является ядром множества часто используемых 
выражений  и  словосочетаний:  may  I  ask?  sheasksafteryou,  askaround,askingprice, 
askingfortrouble, askforhelp…и так далее. 
Это  совсем  не  значит,  что  следует  отказаться  отформирования  словарного  запаса  на 
основе  отдельных  слов,  это  просто  приводит  нас  к  пониманию,  чтопредпочтительнее 
осваивать  лексический  ряд  иностран-ного  языка  через  словосочетания.  Более  того, 
преимуществом данного подхода является и то, что слово-сочетания зачастую несут в себе 
определенную  синтаксическую  структуру,  и,  осваивая  словосочетание  it‟sgoingtorain,  вы 
параллельно  изучаете  грамматическую  нормуодного  из  способов  выражения  будущего 
временичерез  оборотbe+goingto+verb.Здесь  возникает  принципиально  важная  проблема, 
связанная  с  тем,  чтовозможных  комбинаций  с  определенным  словом  гораздо  больше,  чем 
самихслов.  Какие  из  них  будут  полезны  для  обучающихся,  как  делать  отбор  необходимой 
для  освоения  лексики?  Маловероятно,  что  вы  разрабатываете  специальную  лексическую 
программу  для  ваших  занятий  со  студентами. Большинство  учебных  программ  по 
английскому  языку  любого  уровня  сложности  включают  обучение  определенному 
лексическому  минимуму. Так,  например,  по  теме  “Theworldofjobs”  преподаватель  четко 
определяет  вока-буляр,  который  он  включит  для  освоения  данной  темы. Но  многие  из 
наиболее важных и часто употреб-ляемых слов используются в конкретных словосочетаниях 
и  фразах.  Таким  образом,  который  не  всегда  четко  связан  с  основными  лексическим 
значением  этого  слова. Слово  “get”,  например,  используется  в  огромном  количестве 
комбинаций.You can get dressed; you can get the bus; you can get home; you can get ahead; you 
can  get on  well;  you can  get a word in… и  т.д. Вот  почему очень  важно быть  в курсе, какой 
властью обладают наиболее часто встречающиеся слова в языке и на основе этого понимания 
строить  нашу  стратегию  обучения.  В  дополнение  к  освоению  грамматических  элементов 
языка,  предусмотренных  учебной  программой,  необходимо  хорошо  выверенная,  четко 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
52 
 
организованная лексическая база наиболее часто используемых в английском  языке слов и 
словосочетаний.  Это  позволит  преподавателю  макси-мально  продуктивно  отработать 
подготовленный заранеематериал занятия и добиться желаемого резуль-тата. Важно научить 
этому пониманию студентов, которые должны осознавать, что знание лексики и правильное 
ее освоение представляет собой способ успешного овладения языком. 
Здесь возникает принципиально важный вопрос: как определить тот самый лексический 
минимум или максимум, необходимый для усвоения языка, по какому принципу вести счет 
на определенном  участке овладения  языком? Один  из  возможных  вариантов  ответа можно 
найти  в  работе  Майкла  Уэста  “A  GeneralServiceListofEnglishwords”  [5].  Предположим,  что 
почти невозможно составить список всех наиболее частых понятий или значимых по смыслу 
выражений в английском языке, но вполне возможно, и даже легко, особенно сейчас, в век 
компьютерных  технологий,  сформировать  список  чаще  всего  употребляемых  слов 
английского языка. Майкл Уэст составил такой список наиболее часто встречаю-щихся слов 
и  пришел  к  выводу,  что  они  выполняют  огромную  работу  в  языке.  Они  появляются  в 
разговорной  речи  настолько  часто,  что  из  этих  всего  лишь  700  слов  состоит  примерно  70 
процентов всего разговорного языка, т.е. всего, что люди слышат, читают, говорят и пишут в 
определенный день или неделю, месяц или год. Приняв это во внимание, Майкл Уэст пошел 
дальше  и  обнаружил,  что  следующие  800  слов  в  частотном  списке  составляют  еще  10 
процентов  текста. В  общей  сложности  1500  наиболее  частотных  слов  охватывают  80 
процентов текста. Добавив еще 1000 частотных слов и получив в сумме 2500, М.Уэст пришел 
к охвату 86 процентов всего текста. [5]. Подведем итог: 
- наиболее частотные700 слов составляют 70% от всего текста; 
- наиболее частотные 1500 слов составляют 80% всего текста; 
- наиболее частотные 2500 слов составляют 86% всего текста. 
На  первый  взгляд,  цифрыудивляют,  но  если  мы  посмотрим  на  первые  двадцать  слов  в 
частотном списке, то вышеуказанные выводы вполне обоснованны: the, of, and, to, a, in, that, I, 
it, was, is, he, for, on, you, with, as, be, had, this. Слово “the” само по себе составляет от 5 до 6 
процентов всего текста. Слово “of” составляет почти 3 процента, в итоге только эти два слова 
составляют около 8 процентов текста. Проблема заключается в том, что сами по себе слова 
“the”и  “of”  не  представляют  никакой  лексической  ценности.  Их  часто  называют 
структурными  словами,  потому  что  они  приобретают  смысловую  нагрузку  только  тогда, 
когда  начинают  сочетаться  с  другими  словами. Этот  факт  во  многом  подкрепляет  вывод  о 
том, что мы не должны искать просто наиболее распространенные в английском языке слова, 
но  опираться  на  часто  используемые  комбинации,  в  которых  эти  слова  «работают»  и 
обретают смысл, составляя тем самым основу языка.  Рассмотрим, к примеру, слова “the”и 
“of”. Они часто встречаются в таких фразах, как“the beginning of”, “the end of”, “the middle 
of”, “the front of””.Поэтому важно выделять в частотном списке не просто слова, а фразы, в 
которых  они  появляются.  У  каждого  педагога,  безусловно,  имеется  собственный  арсенал 
средств для обучения лексике английского языка. Мы, в свою очередь, предлагаем несколько 
практических рекомендаций, которые могут помочь в достижении этой цели: 
1. Иметь  под  рукой  частотные  списки  и  ознакомиться  с  наиболее  часто  используемыми 
словами английского языка (вы можете найти их в интернете, также хорошие словари всегда 
содержат  пометки,  касающиеся  частоты  употребления  слов). Когда  вы  готовите  текст  для 
работы  в  классе,  сверьте  его  с  частотным  списком,  чтобы  определиться  на  какие  слова 
сфокусировать внимание студентов. 
2. Подумать и спросить себя, почему эти слова встречаются так часто. Почему, к примеру, 
слов “time” находится в списке самых частых имен существительных в английском языке? 
Попытаться  ответить  на  этот  вопрос  вместе  со  студентами.  В  настоящее  время  хорошие 
словари, составленные на основе тщатель-ных исследований, перечисляют наиболее частые 
случаи  применениятаких  важных  существительных,  как  это.  В  словаре  Коллинза  Кобилда 
представлены  следующие  словосочетания  с  “time”:  on  time,  by  the  time,  this  time  tomorrow, 
spare time, a waste of time, a long time ago, at one time, next time, this time, every time…  
3. Найти книгу по грамматике, которая содержит материал о том, как работают частотные 
слова.  “NaturalGrammar”  Торнбери,  которую  можно  найти  в  Интернете,  была  бы  весьма 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
53 
 
полезна. 
4. Не  тратить  время  на  обучение  действительно  редко  используемых  слов.  Необходимо 
просто  найти  их  эквивалент  в  родном  языке  студента  и  сэкономить  время  для  работы  над 
более нужными словами. 
5. Некоторые  слова  можно  выучить  списком  или  же  по  картинкам. Не  следует 
использовать  много  учебного  времени  на  изучение,  например,  лексики,  касающейся 
одежды. Студенты могут сделать это самостоятельно. 
6. Помочь  студентам  осознать  важность  не  отдельных  слов,  а  их  словосочетаний  и 
приготовить упражнения, которые могут способствовать этому. 
7. Поощрять  студентов  к  поиску  в  текстах  полезных  фраз,  например,  связанных  со 
временем,  местом,  количеством,  или  же  таких  фраз,  как“kindof”  “sortof”,  ”thingslikethat”, 
словосочетаний  с  предлогами,  глагольных  сочетаний  с  инфинитивом,  с-ingовым  формами, 
которые очень распространены в разговорной речи. Важно, чтобы студенты видели, чтоязык 
состоит из фраз, различных комбинаций, а не отдельных слов. 
8. Признать  важность  выучивания  слов  на  память. Большая  часть  изучения  языка 
заключается в запоминании полезных слов и фраз. Они полезны не только сами по себе, как 
лексическая  составная  языка,  но  они  предоставляют  студентам  материал  также  и  для 
развития грамматических навыков. 
 9. Работать над созданием списка разговорных клише систематически. Начать с основных 
значений  предлогов,  к  примеру; затем  определить  круг  соответствующих  слов  и,  наконец, 
систематизировать  эти  слова;  попросить  студентов  определять  в  конце  каждого  занятия 
какие языковые клише они приобрели. 
10. При обучении произношению включать не только отдельные слова, но их комбинации 
и словосочетания. 
11. Давать  студентам  упражнения,  которые  способствуют  творческому  использованию 
словарей. 
12. Поощрять  студентов  вести  частотный  словарь  словосочетаний  и  разговорных  клише 
для создания лексических единиц языка. 
13. Поощрять  студентов,  делать  свои  собственные  исследования  лексического  строя 
языка. 
Выполнение подобных рекомендаций, на наш взгляд, будет способствовать тому, чтобы 
формиро-вание лексических умений и навыков заняло достойное место в учебной программе 
и поможет студентам определять наиболее важные слова, словосочетания и фразовые клише 
языка и самостоятельно работать с ними. 
 
1 Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. 
– 
М., 1986. - 445 с. 
2 Thornburry, S. How to teach speaking. 
– 
Longman, 2005. - 156 р. 
3  Willis,  D.  Rules,  patterns  and  words:  Grammar  and  Lexis  in  Englishlanguage  teaching. 
– 
Cambridge 
University Press, 2003. - 182 р. 
4  Collins Cobuild Learner’s Dictionary. 
– 
London, 1996. - 1322 р. 
5 West, M. A General Service List of English Words. – www.rong-chang.com/gsl2000.htm 
 
ӘОҚ 81.36 
 
Ж.О. Медениева –  магистрант 
 
АТАУЛЫ СӚЙЛЕМДЕРДІҢ ҚҦРЫЛЫМЫ, ТІЛДЕГІ ҚЫЗМЕТІ 
 
Түйіндеме:  Мақалада  қазақ  тілінің  грамматикалық  құрылысындағы  атаулы  сөйлемдердің 
синтаксистік  құры-лымы  мен  алатын  орнына  талдау  жасалады.  Сондай-ақ,  олардың  тұлғалық 
құрылымын  айқындау  арқылы  өзіндік  ерекшеліктері  жинақталып  беріледі.  Атаулы  сөйлемдердің 
даму, қалыптасу жолдары зерделенеді. Нәтижесінде атаулы сөйлемдердің тілдік табиғаты сипатталып, 
олардың тіл-сөйлеу жүйесіндегі орны айқындалады.  
Кілт  сөздер: жай сөйлем, атаулы сөйлем, сөйлемнің белгілері, сөйлем түрлері, контекст, жағдаят, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
54 
 
мүшеленбейтін сөйлемдер. 
Аннотация: В статье рассматривается синтаксическая структура и место назывных предложений в 
грамматичес-ком  строе  казахского  языка.  Указаны  особенности  и  факторы,  определяющие 
организацию  типов  назывных  предло-жений.  А  также  выявлены  характер,  пути  и  направления 
развития  данных  типов  конструкции.  В  результате  опреде-лена  языковая  природа  назывных 
предложений, выявлена тенденция их развития от речи к языковой системе.  
Ключевые  слова:  простое  предложение,  назывное  предложение,  свойства  предложении,  типы 
предложения, контекст, ситуация, нечленимые предложения. 
Abstract:  The  article  deals  with  the  syntactic  structure  of  sentences  and  denominative  place  in  the 
grammatical structure of the Kazakh language. Specified characteristics and factors that determine the type 
of organization denominative proposals. Also found in nature, ways and directions of development of these 
types  of  construction.  As  a  result,  the  language  is  defined  nature  of  denominative  proposals  revealed 
tendnetsiya their development of a speech to thelanguage system. 
Keywords:  simple  sentence,  denominative  proposal,  properties  sentence,  sentence  types,  context, 
situation, nechlenimye proposal. 
 
Тілдегі  жай  сөйлемдердің  табиғаты  өте  күрделі,  өйткені  ол  ойды,  лебіз  бен  пікірді 
білдіретін басты грамматикалық тұлға болып табылады. Сондықтан да оныңқұрылымы, бір 
жағынан,  ойды  білдіретін  логикалық  тұлғалардың  құрылысымен  ұштасып  жатса,  екінші 
жағынан, сөйлеуші жүктеген коммуника-тивтік мүддеге тәуелді болады. Осы байланыс пен 
тілде туындайтын қайшылықтар жай сөйлемдер жүйесіне әсер етіп, оны күрделендіре түседі. 
Жай  сөйлем  синтаксисіндеатаулы  сөйлемдер  мәселесі  қазіргі  қазақ  тілінің  маңызды  да 
күрделі  мәселелерінің  бірі  болғандықтан,  зерттеушілер  тарапынан  ол  теориялық  жағынан 
да,  практикалық  жағы-нан  да  үлкен  қызығушылық  тудырып  отыр.  Лингвистикалық 
әдебиеттерде «атаулы сөйлем» терминін түсіндіруде әр түрлі пікірлер орын алған. Кез келген 
пікір  төмендегі  мына  мәселелерді  шешумен  тығыз  байланысты:  тілдік  және  сөйлеу 
аспектілерінің  аумағын,  құрылымдық-синтаксистік  және  коммуникативтік-синтаксистік 
жолын,  оның  белгілі  бір  қызмет  атқару  жағдайын,  өзге  тілдік  тұлғалар-данара  жігін 
ажырататын белгілерін анықтау. Осыған орай, тіл білімінде атаулы сөйлемдерді әр қырынан 
түрлерге  бөлу  дәстүрге  айналған.  Енді  атаулы  сөйлемдердің  бір-бірінен  ажыратылып 
шығатын түрлерінің ерекшеліктеріне тоқталып көрейік. 
Ғалым  А.Әбілқаев  атаулы  сөйлемдерді  мағыналық  жағынан  топтастырғандаолардың 
тұлғалық жағын басты назарда ұстайды. Яғни, сөйлем қызметінде жұмсалатын сөздің қай сөз 
табынан  болатынына  қарап,  атаулы  сөйлемдерді  өз  ішінен  төрт  топқа  бөледі:  1.  Мекен 
атаулы сөйлем. 2. Мезгіл атаулы сөйлем. 3. Зат атаулы сөйлем. 4. Сан атаулы сөйлем *1, 38+.  
Ал професор Р.Әміров атаулы сөйлемдерді жұмсалу ерекшеліктерін негізге ала отырып, 
төмендегідей жіктесе керек: 1. Бейнелі мағыналы атаулы сөйлемдер (Түн. Шалқыған ай). 2. 
Эмоциялы атаулы сөйлемдер (Күлуін!). 3. Сөгіс, тілек мағыналы атаулы сөйлемдер (Өркенің 
өскір!) *2, 90-91].  
Ғалым  С.Аманжолов  атаулы  сөйлемді  мағынасы  мен  құрылысындағы  ерекшеліктерін 
ескере отырып, үш топқа жіктейді: 1. Жай зат атау. Мысалы: Алаң. Университет. Кинотеатр. 2. 
Меншікті  атау  (көбінесе  газет,  журнал  мен  кітаптардың  аттары).  Мысалы:  С.Мұқанов, 
«Теміртас».  3.  Әліптемелі  атау  (суреттеу,  зат  атауы).  Мысалы:  Егіс  даласы.  Қара  бұйра  жер, 
көк торғын аспан. Ұлы дүрмек (Ғ.М.).*3, 131]. 
Бұндай  ерекше  құрылымды  сөйлемдер  туралы  ғалым  Ғ.Мадина:  «..бұл  сөйлемдер 
логикалық-грамматикалық  жағынан  мүшеленбейді,  бірақ  экспрессивтік-эмоционалдық 
мәнге  толы.  Сондықтан  интонациялық  құбылысқа  бай  келетін  күрделі  сөз  тіркесінен,  жеке 
дыбысқа дейін жететін, құрамсыз, структурасында ешбір айқындық жоқ, ал қызметі жағынан 
толық сөйлем бола алатын, белгілі бір ойды білдіре алатын негізді, форма-құрылым жағынан 
белгілі тұлғасы жоқ сөйлемдер»*4, 88+ деген сипаттама береді. 
Сонымен  жоғарыдағы  пікірлерді  сараптай  келе,  атаулы  сөйлемді  ойды  білдірмейтін,  іс-
оқиға жайында баяндамайтын, тек соған байланысты жағдайды (мезгіл, мекен, зат-құбылыс 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
55 
 
т.б.) атап көрсететін жай сөйлемнің бір түрі деп анықтаймыз. Атаулы сөйлем толық мағыналы 
бір сөзден, негізгі сөз бен көмекші сөздің байланысынан не сөз тіркесінен болады. Бұл, бір 
жағынан,  атаулы  сөйлемнің  қандай  жолдармен  жасалатынын  аңғартса,  екінші  жағынан, 
оның іштей бір-бірінен құрылымдық жағынан ерекшеленетінін көрсетеді. Ол айырмашылық 
сыртқы түр-тұрпат, ішкі мазмұн-мағыналық жақтан да анық көрінеді. Негізгі сөз бен көмекші 
сөздің  байланысынан  болған  атаулы  сөйлемде  көмекші  сөз  негізгі  сөзге  грамматикалық 
мағына  үстейтіндіктен,  оның  лексика-грамматикалық  мағынасы  бір  сөзден  болған  атаулы 
сөйлемге  қарағанда  күрделірек,  ойдың  саралануы  басымырақ  болып  келеді.  Ал,  сөз 
тіркесінен болған атаулы сөйлемде лексикалық та, грамматикалық та мағыналардың бірдей 
қатынасатындығынан зат, болмыс туралы кеңінен түсінік беріледі, сипаттау, суреттеу сияқты 
бейнелік әсер күшті болады. Мысалы: Қыстыгүні. Өзен. Он шақты тыр жалаңаш адам өзеннің 
дәл  орта  тұсында,  ойықта  суға  кеуделерінен  батып,  шомылып  жүр  (Б.С.).  Көз  ашырмай 
себелеген  ақ  жаңбыр.  Аяғыңды  бассаң,  көк  шөпті,  қорда  секілді  жұмсақ  жер,  суы  шығып, 
бырқ-бырқ етеді (І.Е.).  
Тілдегі атаулы сөйлемдер жеке сөз не сөз тіркесін айрықша сөйлемдік интонациямен айту 
арқылы  жасалады.  Олардың  мазмұны  осы  шақтағы  болмысты,  құбылысты  білдірумен 
байланысты болады. Сондықтан оларда өткен  шақтағы оқиға,  іс  жайындағы  ой болмайды, 
көбінесе мезгілді, айналадағы табиғат құбылыстарын, заттардың сол заттық бейнелі қалпын 
айтуға  арналады.  Бұндай  атаулы  сөйлемдер  көбінесе  көркем  әдебиетте  жазушының  тіліне 
ықшамды, көркемдік нәр беріп, болмысты, жаратылысты суреттеудің стильдік тәсілі ретінде 
жұмсалады. Мысалы: Дала. Бұлтты аспан. Сонау бел астында жаңа шахта құрылысы жатыр. 
Аурухана. Алыстан машина келе жатыр. Жақындады (Ғ.М.). Күзгі түн. Бұлтты аспанда ай да 
жоқ, жұлдыз да жоқ. Бірақ электр шұғыласына шомылған өндіріс іші жап-жарық (З.Қ.). Осы 
ерекшеліктеріне байланысты атаулы сөйлемдер көркем шығармада негізінен адам портреті 
мен  табиғат  бейнесін  суреттегенде  жиі  қолданылады.  Бұндай  сөйлем  түрлері  оқиғаға 
қатысты  затты,  құбылысты,  болмысты  атап  қана  көрсетеді,  сондықтан  бұларда  жай 
сөйлемнің  басқа  түрлеріндегі  сияқты  баяндау  қасиеті  болмайды.  Кез-келген  сөз  не  сөз 
тіркесіатаулы  сөйлем  болу  үшін  ол  сөздің  не  сөз  тіркесінің  сипатталатын  оқиғаға,  шындық 
болмысқа қатысы болуы керек. Мысалы:Түс кезі. Көше бойындағы қалың ағаштың көлеңкесі 
қою  болғанмен  саясында  салқын  ауа  жоқ,  тымырсық,  тыныс  тарылтқандай  тыншу  (З.Қ.). 
Көктем. Көз жетер жер тұп-тұтас көкшіл атқан, бусанған, торғын түсті жұқа шымылдық ішінен 
көлеңдеп  көрінгендей  көгілдір  рең  тапқан  (З.Қ.).  Дауыл.  Өрт.  От  ішінде  қанатын  жалын 
шалмайтын  қызыл  сұңқарлар,  қияға  тартқан  қырандар  (Ғ.М.).  Тозған  домбыра.  Ақсақал 
шақшаны жүкаяқтың астына лақтырып тастап, жанбастаған күйі керегеге сүйеулі домбыраны 
алды  (Ш.М.)  Бұл  мысалдардағы  «дауыл»,  «көктем»,  «өрт»,  «тозған  домбыра»  дегендер 
тіліміздегі  басқа  сөздер  сияқты  лексикалық  мағына,  ұғымды  білдіретін  атау  ғана  болып 
тұрған жоқ, сол ұғым, лексикалық мағыналарының қазіргі кезде сөз болып отырған оқиғаны 
суреттеуге  тікелей  қатысы  болып  отыр.  «Көктем»  деген  атаулы  сөйлемді  айтқанда,  көз 
алдымызға  көктемнің  бейнесі  елестеп,  бұдан  былайғы  сөйлемде  оқиғаның  сол 
көктемдеболғаны,  не  болатыны  жайында  айтылатындығын  алдын-ала  сезетіндей,  сондай 
жайды  күткендей  қалыпта  боламыз.  Демек,  атаулы  сөйлем  оқиғаны,  құбылысты  жай  ғана 
атай салмайды, белгілі бір мақсатқа байланысты атайды және оның мағынасы өзінен кейін 
тұрған  сөйлемдердің  мағынасымен  сабақтас  болады.  «Дауыл»,  «өрт»  деген  сөздерді 
атағанда,  біз  олардың  зат  атаулары  екендігін  білетін  болсақ,  сол  сөздерді  атаулы  сөйлем 
қалпында атағанда, олардың бүкіл заттық бейнесін көз алдымызға елестеумен бірге, соған 
байланысты басқа бір оқиғаның баяндалатындығын күні бұрын хабарлап та тұрады. Ендеше, 
жеке сөз не сөз тіркесі атаулы сөйлем болу үшін, біріншіден, олардың оқиғаға қатысы болуы 
керек,  екіншіден,  өзінен  кейін  тұрған  атаулы  емес  сөйлеммен  сабақтас  болуы  керек,  ол 
сөйлем  атаулы  сөйлемде  атап  қана  көрсеткен  оқиғаның  нақты  өзін  баяндайды,  мазмұнын 
ашады, атаулы сөйлемнің не себепті қолданылып тұрған мақсатын көрсетеді. Осы тұрғыдан 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
56 
 
қарағанда, мекеменің маңдайшасына  жазылған  атаулар, газет-журнал, кітап аттары атаулы 
сөйлем  бола  алмайды,  өйткені  бұларда  хабарлау  мақсаты  көзделмейді,  оқиғаға  қатысты 
жағдай  көрсетілмейді.  Драмалық  шығармалар-дағы  авторлық  ремарка,  көбінесе,  атаулы 
сөйлем арқылы беріледі, хаттың сыртына жазылған мекен-жай да белгілі дәрежеде атаулы 
сөйлем  бола  алады.  Осы  тұрғыдан  келгенде,  құрылысы  жағынан  сөйлем  мүшелеріне 
талданбайтын, мағынасы жағынан оқиғаны, құбылысты, болмысты тек атап қана көрсетіп, ол 
туралы  баяндамайтын,  өзіне  тән  айырым  интонациясы  бар  жай  сөйлемнің  түрін  атаулы 
сөйлем деуге толық негіз бар. Жай сөйлемнің басқа түрлері сияқты, атаулы сөйлемде де шақ 
болады: ол осы шақтағы құбылыс, болмысты білдіреді. Мұндағы шақтық мағына да арнаулы 
шақтық  көрсеткіш  арқылы  берілмей,  сол  сөйлемнің  өзінен  аңғарылатын  синтаксистік  шақ 
арқылы беріледі. Мысалы: Август айы. Есіл өзенінің бойы, жайдақ өткелдің жағасында қалың 
талға  ғана  қонған  ауыл  (С.Т.).  Кешкі  бесін  кезі.  Сондықтан  ертеңге  қарап,  ол  қалысқан  жоқ 
(М.Ә.). 
Атаулы сөйлемдер де өзге жай сөйлем түрлері тәрізді адам ойын білдіретін синтаксистік 
категория.  Мұндай  сөйлемдерде  қимыл-әрекет,  ұласқан  оқиға,  жалпы  субьект  пен 
предикаттық  қарым-қатынасты  байқамаймыз.  Сондай-ақ,  кейбір  жағдайда  көп  тармақты 
құрмалас  сөйлемдердің  ішінде  келіп,  әр  түрлі  мағыналық  қатынастағы  өзге 
компоненттерден  бөлініп,  жеке  бір  компонент  болуы  әбден  мүмкін.  Мысалы:  Пароходтан 
түскеннен  бері  асығып  жүріп  мұның  бірін  көрген  жоқ  еді,  Балбектің  өзі  де  қайран  болып 
қарай қалды: көшенің екі жағын жағалай қаз-қатар тізілген үлкенді-кішілі дүкендер, бәрінің 
де  іші  әр  түрлі  азық-түлік,  ішімдік,  киімдік  нәрселерге  толы  (С.Ш).Тіліміздің  теориялық 
мәселелеріне арналған бірқатар зерттеулерде атаулы сөйлемдердің жай сөйлемнің бір түрі 
бола  отырып,  сонымен  қатар  құрмалас  сөйлем  құрамында  келіп,  оны  құраушы  бір 
компонент қызметін атқара алатындығы, сөйтіп,  құрмалас сөйлемнің дербес бір мағынаық 
тобын құрау қызметтері айтылады *5+. Бұған тілдегі бірнеше атаулы сөйлемдерден тұратын 
құрмалас сөйлем конструкциялары дәлел бола алады. 
Қазақ  тіл  біліміндегі  соңғы  зерттеулер  нәтижесі  тілімізде  синтаксистік  мүше-
құрылымдарға  бөліну-бөлінбеуіне  қарай  сөйлемдердіңмүшеленетін  және  мүшеленбейтін 
сөйлемдерге  сараланатынын  көрсетіп  отыр  *6+.  Тіл  білімінде  құрамы  жағынан  бастауыш-
баяндауыш болып мүшеленбегендіктен атаулы сөйлемдер де мүшеленбейтін сөйлемнің бір 
түрі  ретінде  қарастырылып  келеді.  Тілде  бұндай  көзқарастың  орнығуы  соңғы  кездегі 
зерттеулердің  нәтижесі  деуге  болады.  Мүшеленбейтін  сөйлемдер  қатарына  атаулы 
сөйлемдерді кіргізудің өзіндік себептері бар. Біріншіден, құрамы жағынан бір сөзден не сөз 
тіркесінен  тұрып,  біртұтас  бөлінбейтін  мағынаны  білдіреді,  екіншіден,  контекстің  негізінде 
сөйлемнің  жүгін  арқалайды,  үшіншіден,  аталған  құрылымдардыңбәріндегі  тірек  сөздерді 
бастауыш деп те, баяндауыш деп те саралай алмаймыз.  
Сонымен,  атаулы  сөйлемдер  көбінесе  көркем  шығармадағы  оқиғаны,  құбылысты 
суреттеу,  сипаттау  мақсаты  қойылғанда  қатысатын,  сол  үшін  қызмет  атқаратын  жай 
сөйлемнің ерекше құрылымдық түрі болып табылады. Бұл жағынан атаулы сөйлемнің тілде 
қолданылу аясы тар, бірақ оқиғаны ықшамды, тартымды етіп беруде ерекше маңызы бар. 
Атаулы  сөйлем  жазба  әдебиеттің,  соның  ішінде,  проза,  драматургия  жанрларының 
өркендеуімен байланысты қалыптасқан жай сөйлемнің типтік түрі. 
Қорыта келгенде, атаулы сөйлемнің мағыналық, құрылымдық түрлерін сипаттау барысы 
тілдегі атаулы сөйлем категориясының пікір айтуға нысан боларлық жайттары барын, оларды 
әлі де зерделей түсудің зор практикалық маңызы бар екендігінкөрсетеді.  
 
1  Әбілқаев А. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері. – Алматы: ҚазМемОПБ, 1963. – 58 б. 
2  Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Мектеп, 1983. – 168 б. 
3  Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: Санат, 1994. – 320 б. 
4  Мадина Ғ. Номинатив сөйлем //Қазақстан мектебі. – А., 1973, №2. - 88-92-б. 
5  Шаукенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. – Қарағанды, 2008. –161 б. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
57 
 
6  Ибраимова Ж. Қазақ тіліндегі мүшеленбейтін сөйлемдер. КДА. – Қарағанды, 2008. – 24 б. 

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: