Ф. Ш. Оразбаева Гылыми редакторлар
алмастырулар, хосымшалар, халдырып кету, мундай факторлармен жасау аудармашыныц жеке
жүктеу/скачать 6,09 Mb. Pdf көрінісі
|
алмастырулар, хосымшалар, халдырып кету, мундай факторлармен жасау аудармашыныц жеке шаруасы жэне тYпнусханы хабылдаудыц езiндiк Yлгiсi, тiлдердiц эртурлi жYЙелiлiгi, элеуметтiк мэдени ортаныц езгешелiгi болып табылады. Бершген сурахтарды тэжiрибе жYзiнде зерттейтiн болсах жэне негiзгi т ^ ^ с атауларыныц аудармадагы зацдылыхтарын холданудыц кейбiр ерекшелiктерiн табу барысында бiрнеше мысалдарга жэне олардыц аудармашылых сэйкестiк жэне аудармашылых трансформация архылы аударылу зацдылыхтарына назар аударайых. 1 . Аудармашылых сэйкеспк - бастапхы тiлдiц нахты бiрлiгiн аудару Yшiн турахты пайдаланылатын аударма тшшщ бiрлiгi[5, б.71]. 2 . Аудармашылых трансформациялар - (угымды жалпылау, нахтылау, модуляция) [5, б.47]. A blue stocking идиомалых тiркесi кек шулых деген магынаны бередi. Мысалы, охымысты эйел. Этимологиясы: XVIII гасырдыц ортасында Лондонда леди Монтегюдiц YЙiнде ететш эдеби салонды голланд адмиралы Боскавен «кек шулыхтардыц жиналысы» деп атапты. Бул салонга атахты галым Бенджамен Стелинфлит кек шулых кшп келедi екен. Агылшын ахындары Ханна Мор - “Bas-Bleu”, Джордж Байрон - “The blues” шыгармаларында «кек шулых» образын жасаган. 1. Women who dared to believe in education were either mocked or patronized, or both. The original ‘Bluestockings ’ may have enjoyed the company o f men such as Dr Johnson or Edmund Burke, but Sidney Smith advised them they should not flaunt their learning ( ‘i f the stocking be blue, the petticoat must be long’). Jeremy Paxman. The Portrait o f a People English. Meet the Wife. (Бтм-гылыммен айналысуга дэтi барган эйелдер не кулш болатын, не цоргашталатын, кейде екеут де бастан кешетт. Бастапцыда кек шулыцтар доктор Жонсон немесе Едмунд Бурк сынды ер-азаматтармен араласып туруы мYмкiн, алайда Сидней Смит оларга бiлiмдi керсетуге болмайды деп кецес бередi (шулыгы кек mYcmimH,, im кейлегi узын болу керек)) [7, б.70] Кегiлдiр тYC жалпы хазах жэне агылшын тш ндеде жалгыздыхты, хамыгушылыхты, депрессияны, бш прлшт, сеш м дш кп жэне бершгендшт бiлдiредi. Ец алгаш ic керюулерше барганда кек кшм кшп барган дурыс дейдi мамандар. Кек кшм сiздiц шешiм хабылдауда батыл, жанкешт, тэуекелшш екендiгiцiздi айгахтайтын кершедг Кегiлдiр рец кеп холданылатын, кец таралган рецдердщ бiрi. Алайда солай екен деп оны кез-келген жерге жапсыра бермеген жен дейдь Э аресе ас белмесше жолатпау керек. Эйткенi кегiлдiр тYC тамахха деген тэбеттi жогалтады екен. Торт, турлi тэттiлердiц де ш ш е кегiлдiр тYC араластыруга болмайды. Эйткеш кегiлдiр тYCтi керген кезде адам санасында кегерген, бузылган тагамдар елес бередi де, ол дереу элп тагамга деген тэбеттi жояды. Тур-тYC атаулары кепшiлiк жагдайда тYпнусха мен аудармада сэйкестштер кеп болатынын зерттеу жумысыныц материалдары керсеттi. Бiздiц кезхарасымыз бойынша, мундай хубылысты екi т л д еп тур-тYC атаулардыц негiзгi хатары сэйкес келетшдшмен тYсiндiрсе болады; эртурлi мэдениетке жататынына харамастан, тYCтердi хабылдау кещ сттнде агылшын жэне хазах тiлдерiнiц ортах тYCтерi жетерлiк. Мысалдарга назар аударайых: «Out o f the blue» идиомалых тркестщ аудармасы: ойда-жохта, ескертусiз, аях астынан пайда болу, сап ете тYсу. Егер хандай да бiр жагдай (нахты бiр уахыт аралыгында болмауга тиiс) ойда-жохта болса, и з «out o f the blue» идиомалых тркесш тайсалмай холдана аласыз. Бул идиомалых тркестщ агылшын тiлiндегi тYсiндiрмесi мынадай: Action that happens without any warning, unexpectedly or suddenly, is action that happens out o f the blue. «Out o f the blue» идиомалых т р к е с холданылган мысалдар: 1. Michael hadn’t imagined that he would win a new car in the lottery; it was out o f the blue fo r him [8] (Майкл лотореядан жаца келiк утып алатынын кез алдына елестете алмады; бул ол Ymiн аяц астынан болды) [Аударган бiз - А.Ж, У.А] 2. Mrs. Williamson asked Nick about homework out o f the blue [8] (Миссис Уильямсон ойда-жоцта Никтан Yй тапсырмасын сурады) [Аударган бiз - А.Ж, У.А] 3. Mrs Bixby picked up the envelope that was still lying in the box. She opened it and pulled out the Colonel’s letter: ‘I once heard you saying you were fon d o f mink so I got you this. I ’m told i t ’s a good one. 249 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(51), 2015 г. Please accept it with my sincere good wishes as a parting gift. For my own personal reasons I shall not be able to see you any more. Good-bye and good luck. ’ ‘Well! Imagine that! Right out o f the blue, Just when she was feeling so happy. ’ Roald Dahl. Mrs Bixby and the Colonel’s Coat. (Миссис Биксби цорапшаныц ш т де жатцан конверmmi алды. Ашып, полковниктщ жазган хатын оцыды: «Бiрде сiздiц булгын тертнен ттлген rnrnmi унатам дегенiцiздi цулагым шалган едi. Сатушылар мына rnrnmi iшiкmердiц iшiндегi ец жацсысы деп кецес бердi. Осыны айрылысар сэт келгенде шын ЖYрекmен цалдырган ескерткш сыйлыц реmiнде цабылдацыз. &зiме гана аян себептерге байланысты ендi азбен кездесе алмаймын. Цош болыцыз.» Бул цалай?! Мунысы ней?! Ойда жоцта!... ендi гана бацыт цушагына ент келе жатцанда!)[7, б.70] ЖоFаpыдаFы аFылшын мысалдарыныц казакша аудармасына зер салсак, мунда аудармашылык трансформация э д ю колданылып тур. Ягни аFылшын тш н деп Out o f the blue/out o f the blue sky/a bolt from the blue тipкeстepi казак тш нде тебеден mYCкендей / аяц астынан / ойламаган жерден / ойда жоцта / кутпеген жерден / сайтанныц сапалагындай сап ете цалу деген магыналарды бiлдipeдi. Егер бiз аудармашылык трансформация эдюш колданбай тшелей аударсак кектен сыртца немесе кек аспаннан сыртца деген жалган аудармаларга тап болар едш. Black and blue all over идиомалык тр к еи казак тш нде кек-ала койдай, кек тырнадай деген магынаны бiлдipeдi. Мысалы, бipeу урганнан немесе бip нэрсеге урынганнан д е н е с кегерш калган. 1. ‘M y first husband, Captain Johnson, used to thrash me regularly. He was a man. He was handsome, six fo o t three, and when he was drunk there was no holding him. I would be black and blue all over fo r days at a tim e.’ Somerset Maugham. The Moon and Sixpence. Ch.51. (Бiрiншi кyйеуiм, капитан Джонсон, мет Yнемi сабайтын. Нагыз еркек деп соны айт. Сымбатты, бойы теректей, арац ш т алса ешюмге бой бермейдi. Ол кездерi мен Yнемi квк-ала цойдай, кок тырнадай болып ЖYреmiнмiн) [7, б.63] Blue сын ешмшщ магынасы агылшын тш нде кец келемдеп спектрге ие. Казак тш ндеп кек TYC Yш тYpлi жолмен жетюзшед^ олар «кек», «кегiлдiр» жэне «кекпецбек», ал агылшын тш нщ айырмашылыгы, мунда жалпылама бip атау «blue» сын eсiмi гана. Казак, орыс тiлдepiндe «кек» пен «кегiлдiрдiц» айырмашылыгы жер мен кектей. Сол себепт агылшын тш нен аударып жаткан аудармашыларга бipшама киындыктар туып жатады. Мысалы Оскар Уайльданыц ертегшершен алынган blue spectacles тркесш П.В. Сергеев пен Г. Нуждин кегiлдiр кезiлдiрiк деп аударса В. Кагармицкий кек кезiлдiрiк деп алган [7]. Бiздiц пiкipiмiзшe агылшын тш ндеп Blue сын ешмшщ магынасы тшелей «кек» болып аударылгандыктан В. Кагармицкийдщ кек кезiлдiрiк деген пiкipiмeн кeлiсeмiз. Осы сын ешммен колданылатын туракты сез тркестерк «once in a blue moon» «кайсы бip заманда, ете сирек» деген магынаны бiлдipeдi; «do something till one is blue in the face» Yнeмi бip нэрсеш ынтыгушылыкпен, iждаhаттылыкпeн жасап, бipак сэтшздшке ушыраган уакытта айтылады. Кептеген казак тш нен агылшын тш не аударылган шыгармалар бойынша тYпнуска мен аударманы езара салыстырып карастырганымызда тYp-тYC атаулары шартты тYpдe болса да, Yш тYpлi балама калыптаскандыгын керсетуге болады. Олар: 1) ^рк ес магынасы мен курамы дэлме-дэл баламалар; 2) ТYпнускадаFы тYp-тYC тipкeсiнiц магынасы мен бeйнeлi epнeгi жагынан аудармадан бipдe кем, бipдe артык тYсiп жататын «шамалас аудармалар»; 3) ТYпнускадаFы тYp-тYC атаулары мен тipкeстepiнiц агылшын тш н деп аудармада мYЛдeм жойылып кетуь Мысалы: Кек юртштен согылган Университет / The blue-brick university [М: Кембридж бен Оксфорд Унивepситeттepi туралы айтылады]. Blue blood = кырыктыц кылауынан / асыл CYЙeк/аксYЙeк/бeкзат. ‘Anyway they’ve dubbed me a witch fo r so long I feel there must be something in it ’ ‘Never! You’ve got as much o f the witch in you, Tilly, as I have blue blood.’ Catherine Cookson. Tilly Trotter Widowed. Part One. Ch.12. - Журт м е н кеп уацыттан берi дуагер санайды, соцгы кезде езiм де дуашы болсам дуашы шыгармын деп сене бастадым. ---------------------------------------------------------------------- 2 5 0 ---------------------------------------------------------------------- Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 1 (51), 2015 ж. - МYмкiн емес! Сен дуагер болсац, мен онда ак^сYйек туцымынан болдым. [7, 69] А.Алдашеванын айтуынша кек сезi - заттын турш - тусш бiлдipуi жагынан улттык ойлау стереотитне тэн белгiлеpi бар лексема. Турю тлдерш щ бipкатаpында, онын ш в д е казак тiлiнде де айнала коршаган ортадагы сан алуан объектшщ тyсi, бояуы квк сезi аркылы беpiледi: квк аспан (blue sky), квк мунар, квкжиек, Квкшетау, квгал, квк туман, квк швп (green grass), квк шай (green tea(miкелей аудармасы жасыл шай)), квквтс (vegatables), квк алма (green apple), квкбазар, жер квгердi, квк шыкты. Бул айтылгандардан «квк» сезшщ ез семантикасын нактылайтын тур-тус те, табигаттын, шептщ агаштын, жапырактын тyсi де (жасыл тус) бip гана кек сезшщ семантикалык аукымына енетiнi байкалады. Бipак бул жасыл сезi казак эдеби тш нщ колданымында жок деген туиш кп тудырмайды. Жасыл кек сезiмен тipкесiп, кypделi сын есiм жасай отырып, бояудын каныктыгын кеpсетедi. Квк жасыл (агаш, орман); Жасыл квк (цанатты квбелек)[6, б.215]. Жасыл шырац; (Сыбайлас жемцорлыцтыц жолына жасыл шырац жагылып цойылды); Жасыл шелек; Жасыл квше; [6, б.145] Аралас mYcmep: Квк-цара - тыныштык. Сур-квк - сабырлык, немкурайлылык. Квк-цызыл цоцыр - ез жагдайын езi жасау. Квк-кулглн - нэзштшке талпыныс. Квгiлдiр - тусшуге деген кулшыныс, айналасын махаббатка белеу деген магыналарды бiлдipедi. Тур-тусте шындык болмыс халыктын галам туралы тусшштерше, ой-тужырымына сай енделiп, езгеше енмен еpiлiп, аскан шебеpлiкпен бейнеленедь Сол себептi де тур-тус улттын рухани кундылыктарын тyйiндеп беруде айрыкша мазмунга ие. Сонымен тур-тус - алдымен адамды коршаган галамнын ез^ обьективтi шындык, сонымен катар адамнын iшкi дyниесiнiн, дyниенi кабылдауы мен тусшушщ фpагментi. Бyгiнгi танда тшаралык катынастын улгаюына байланысты казак тш бiлiмiнде тiлдеp деpектеpiн салыстыра зерттеу барысында салыстырмалы типологиялык эд ю т колдану генетикалык алыс тiлдеpдi бip-бipiмен салыстыру аса манызга ие болады. Адам сырткы эсеpлеpдi езiнше тyйсiнiп, багалайды, сондыктан да бэpiне визуалды акпарат ретшде беpiлуiнде бipдей болатын тус субьективт танымда тypлi мазмунды бiлдipедi. Бул тур-тустерге катысты таным. Адам санасынын шындыкты жогары денгейде жалпылап, деpексiздендipетiнi тiл табигатын кypделендipе туседь Бул магына кубылудын шексiздiгiнiн кепш. 1. Давидян З.О. Способы перевода цветообозначений с французского языка на испанский // Вестник Волгоградского государственного университета. Серия 2. - Вып.7. - Волгоград, 2008. - 134 135 б. 2. Беляков С.М. Цветовая картина мира И.Л.Бунина (на материале романа «Жизнь Арсеньева» и цикла рассказов «Темные аллеи»). - Воронеж: Полиграф, 1999. - 146-151 б. 3. Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. - М., 2001. - 149 б. 4. Васильевич Л. II. Цветообозначения как проблема терминологии и перевода. - М.: Наука, 1987. - 66 б. 5. Жумабекова А.Ц. Аударма теориясын оцытудыц эдiсmемелiк мэселелерi: Оцу-эдттемелт цуралы. - Алматы, Абай ат. Цаз¥ПУ, 2010. - 145 б. 6. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалыц жэне лингвомэдени мэселелер. -Алматы: Арыс, 1998. - 215 б. 7. Кецесбаева Y. Агылшынша-цазацша фразеологиялыц свздт. Астана: Парасат-K Z , 2010. - 63 70 б. 8. Wilde O. The Happy Prince and other Tales [электрондыц ресурс: http://knowledge.allbest.ru/literature/2c0b65635b3ad78b5d43b88521216d36_0.html] 251 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(51), 2015 г. ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА И ЗНАЧЕНИЕ НАИМЕНОВАНИЯ ЦВЕТА «СИНИЙ» В АНГЛИЙСКОМ И КАЗАХСКОМ ЯЗЫ КАХ Ж умабекова А.К. - доктор филологических наук, профессор КазНПУ имени Абая Акбердыкызы У. - магистрант 2 к. КазНПУ имени Абая Резюме В данной статье рассматриваются наименования многозначного, часто используемого цветообозначения «синий» в таких разноструктурных языках, как английский и казахский. Затрагиваются проблемы перевода, анализируются суждения лингвистов о наименованиях цветообозначений. В аспекте межкультурных отношений анализируется национальная картина мира, связанная с цветообозначением. Наименования цветообозначений - сложное явление в самопознании каждого народа. Сопоставительный анализ цветообозначения «синий» в составе идиом английского и казахского языков проводится в когнитивном и прагматическом аспектах. Перспективы дальнейших исследований данного языкового явления весьма широки. В статье рассматриваются также различные точки зрения, связанные с переводом наименования цветообозначений. Ключевые слова: Цветообозначение, культура, трансформация, семантика, типология. PECULIARITIES OF THE TRANSLATION AND M EANING OF THE NAME COLOR "BLUE" IN ENGLISH AND KAZAKH LANGUAGES Zhumabekova A. K. - Professor, doctor o f philological Sciences, KazNPU named after Abai Akberdykizi U. - 2 course master student, KazNPU named after Abai Summary This article deals with the names o f many meanings, often used color "blue" in such different side languages, as English and Kazakh. Affected the problems o f translation, and analyses the opinions of linguists about the names of color. In the aspect o f intercultural relations is analyzed national picture of the world, associated with color. Name o f color words is a complex phenomenon in self-knowledge o f each people. Comparative analysis o f color "blue" in the idioms o f English and Kazakh languages is carried out in the cognitive and pragmatic aspects. Prospects for further research o f this linguistic phenomenon is very wide. The article also discusses different points of view associated with the translation o f the names of color words. Key words: Color names, culture, transformation, semantics, typology, genetics. ЭО Ж 82.03;82:81'255.2 ПОЭТИКАЛЬЩ АУДАРМ АНЬЩ 0З1НД1К ЕРЕКШЕЛ1Г1 Касымова Ж.П. - эл-Фараби атындагы К,аз¥У-дыц оцытуmысы Ацдатпа. Махалада поэзия туралы, поэзиялых шыгармалардыц аударылуы мэселеи, оныц езвд ш ерекшелiктерi талданады. Керкем аударма - шыгармашылых енер. Энер болганда, ол - сез, эдебиет, публицистика гылымдарыныц ажырамас бiр саласы. Аударма адамдардыц кеп уахытха созылган узах тарихында т ш езге адамдар хауымын тYсiнудiц хуралы, олармен харым-хатынас жасаудыц дэнекерi болган. Аударма - эрхашанда адамдар, тайпалар, халыхтар, улттар арасындагы элеуметпк, экономикалых, рухани, гылыми харым-хатынастыц айырбастау хуралы, елтанудыц, достыхтыц, ынтымахтастых тэжiрибенiц, тагылым алмасудыц хуралы. Ал аудармашылых - нагыз шыгармашылых енер. Аудармашы - ез халхыныц, ез ортасыныц, езi емiр кешкен заманыныц перзент. Ягни ол ею тiлдi де жетш бшумен хатар, эрi жазушы, эрi ахын, эрi галым болуга тшс. Аударма сапасы оныц талантына, бш мш е, жалпы, мэдени дэрежесше жэне тэжрибесше байланысты. Туйш сездер: Поэзия, керкем аударма, шыгармашылых, эдебиет, сез енер^ поэтика, тэржiмашы, прозалых шыгарма. 252 Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 1 (51), 2015 ж. Керкем аударма - шыгармашылык енер. внер болганда, ол - сез, эдебиет, публицистика гылымдарыныц ажырамас бip саласы. Аударма адамдардыц кеп уакытка созылган узак тарихында т ш езге адамдар кауымын тYсiнудiц куралы, олармен карым-катынас жасаудыц дэнeкepi болган. Аударма - эркашанда адамдар, тайпалар, халыктар, улттар арасындагы элeумeтriк, экономикалык, рухани, гылыми карым-катынастыц айырбастау куралы, елтанудыц, достыктыц, ынтымактастык тэжipибeнiц, тагылым алмасудыц куралы. Ал аудармашылык - нагыз шыгармашылык енер. Аудармашы - ез халкыныц, ез ортасыныц, eзi eмip кешкен заманыныц пepзeнтi. Ягни ол ею тiлдi де жетш бiлумeн катар, эpi жазушы, эpi акын, эpi галым болуга тшс. Аударма сапасы оныц талантына, бш мш е, жалпы, мэдени дэpeжeсiнe жэне тэжipибeсiнe байланысты. Жалпы, поэзия туралы, поэзиялык шыгармалардыц аударылуына токтала кетер болсак, оныц eзiндiк epeкшeлiктepi аз емес. "Поэзия - сез енер^ керкемдш шeбepлiктiц тeндeсi жок озык Yлгiсi. Оныц Yстiнe поэзияныц аса мацызды элeумeтriк, когамдык кубылыстарды бейнелеп керсете алатын зор мYмкiншiлiгi бар. Ол - айналамыздагы дYниeнi, eмipдi танып-бшудщ кYштi куралы, бiздiц когамдык ой-санамыздыц, кepкeмдiк, эстетикалык сeзiмiмiздiц Yлкeн, eнiмдi саласы. Сондыктан поэзиядагы сез суреттш п, бeйнeлiлiгi eмip шындыгынан нэр алып, соган тiкeлeй жалгас туады. Сез колдану шeбepлiгi, кepкeмдiк шeбepлiк дeгeнiмiз eмip кубылыстарын танып-бiлу, уFып-тYсiну кабшетмен, керкем ой- сeзiм куаттылыгымен терец тамырласып, кабысып жатады" [1, 7]. В.Г. Белинский "Поэзия - енердщ жогары тeгi... Поэзия eзiнe баска енердщ элeмeнтrepiн тогыстырады" деген тужырым айтса, "поэзия когамга кызмет eтуi тиiс, адамныц адамгepшiлiк сипатта дамуын камтамасыз eтуi керек. Ондагы шындык пен кайырымдылыкты терец сeзiнiп, одан eмip сулулыгын таба бiлу, оны керемет жэне айкын образдарда керсету кезделсе, муны тек кана акын гана жасауы мYмкiн", - деп Н. Добролюбов терендете тYсeдi. С. Мэуленов: "Поэзия - халкымыздыц жан-кYЙiнiц жаркылы, сeзiмнiц сырлы шeктepiнiц пернеш, оныц эстетикалык арманыныц айнасы" деген. Поэзия аз гана сездщ аясына кец магына сыйгызып, кыска да шагын шыгармада бip eлдiц тipшiлiк-тынысы, мэдeниeтi, тарихы, эдет-гурпымен терец таныстырады. Бipнeшe шумакта адманыц жан-дYниeсiн, сeзiмiн баурайтын ойлар тунады. Поэзия - улттык тiл болмысыныц жогаргы тYpi. Поэтикалык шыгармашылыкта халыктыц рухы, езшдш тарихи epeкшeлiгi, мэдени дамуы, тш н щ байлыгы сeзiлeдi. Баска халыктыц поэзиясын тYсiну - халыктыц мшез-кылыгын баска мэдeниeтriц сeзiмдiк элемш тYсiну деген сез. влец т ш лексиканыц eзiндiк Yлгiсi peтiндe сипатталады. влeндeгi сез саптау тэсiлi тYPдiц (форманыц) талап eтуiнe байланысты елец сeздepi шагын да кыска, сулу да сыршыл, бeйнeлi, eкпiндi ыргакты болып келсе, поэтикалык мэтiндeгi ой тужырымды да тиянакты, керкем де мазмунды тYPдe оны ажарлайды. Поэзия прозага караганда сырткы дYниeнi баскаша бeйнeлeйдi. Шагын шыгарма аукымды жинактаудан еткен образдарды айшыктайды. Кeлeмi кiшiгipiм лирикалык еленде махаббат пен зулымдык, eмip мен eлiм, достык пен душпандык, арман мен муц т.б. алуан-алуан адам eмipiнiц сипаттары жырланады. Олар детальдык жагынан толык сипатталып, барлык сырткы касиeттepi, хаpактepлepi ш ю тартыстарымен, бар болмыс-бiтiмiмeн бeйнeлeнeдi. Мэселен, табигаттыц бip кepiнiсiн немесе мезгшдщ бip сэтiн суреттеу Yшiн прозада бipнeшe бет жазылады. Ал поэзияда ол бipнeшe шумакпен сeзiм элемш баурайды. Прозада кейде табигат бip-eкi сейлеммен, эдeмi де эpлi детальмен кeскiндeлуi мYмкiн. Бipак бул - сирек жагдай. Оны нагыз талант, сез eнepiндe шындалган шебер гана жасай алады. Сонымен бipгe поэзияны баска жанрлардан даралайтын бip ер екш елт - уйкаска курылатындыгы. влeндeгi уйкастыц eзiндiк мэн-магынасы бар. ¥йкас елец шумактарындагы ойды езара магыналык жагынан байланыстыра келе, ойды тYЙiндeп, корытындылайды. Жыр жолдарындагы акын ойын тужырымды жетюзуде езара дыбыстык жагынан жакын, YЙлeсiмдi Yлгiдeгi сездер epтiндe уйкас - поэзияныц курылымдык нeгiзгi б е л т . влец сeздi ой-магына жагынан курау, киыстыру бар да, оларды шебер уйкастыру бар. влeцдeгi уйкас сез магыналарын YЙлeстipу, топтастыру, жинактау кызметш аткарады. Аудармада уйкас дэл тYпнускадаFыдай кайталанбайды. Булай болуы мYмкiн емес. Алайда уйкаска курылган елец ез касиетш сактауы тиiс. Аудармада уйкас баскаша жасалганмен, iшкi елец ыргагы, эуeзi, интонациясы магыналык эсepiмeн, куатымен мYмкiндiгiншe толык айшыкталуы тиiс. ---------------------------------------------------------------------- 253 ---------------------------------------------------------------------- Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(51), 2015 г. Ал ендi поэзиялык шыгармаларды тэpжiмалау мэселесше токталсак, элем тiлiндегi поэзиялык шыгармаларды ана тiлiмiзге, ана тiлiмiздегi шыгармаларды элем тлдерш е аудару кашан да ез манызын жойган емес. Кай халыктын болмасын шоктыгы биiк, терен мазмунды шыгармаларын аудару - казipгi тандагы игiлiктi iстеpдiн бipi екендш даусыз мэселе. Тупнуска белгiлi бip халыктын улттык акынынын шыгармасы болса, улттык сипаты барынша анык, туиш кп болса, ондай жагдайда оны езге тшге аудару аудармашыдан улкен жауапкерш ш кп гана емес, сонымен катар улкен талантты да талап етедi. Ягни тэpжiмашынын таланты ерекше талант болуы керек. Жэне оны дурыс багалай бшу кажет. Прозалык шыгармалар аудармасымен поэзиялык шыгармалар аудармаларынын арасында бipаз айырмашылык бар. Керкем шыгармаларды аударушы тупнусканын жолынан шыкпай, онын жуйесшен ауыткымай енбектенедi. Ал елен сездi аударганда аудармашы ез ойын автордын ойымен астастыра, жарыстыра отырып, езшщ лирикалык сезiмiне жол беpедi. Дегенмен аудармашы тупнускадан алшактап, мазмун мен ш ш ш жагынан ауыткымайды. "Акынга, акыннын белгiлi еленiнiн тууына негiз болган емip кубылыстарынын тобын танып, таразылай отырып, акыннын ойлау, сезiну даралыгын, онын шыгармашылык тургысы мен нысанасын тyсiнген кезде гана аудармашынын енбеп шыгармашылык дэрежеге кетеpiлiп, поэтикалык касиетке ие болады" [2]. Асылы, керкем аудармага койылатын ен басты талап немесе шарт - керкемдш-идеялык куй мен эстетикалык лэззатын жеткiзу. Эpбip сезге жармаса бермей, автордын ойын жетюзуге шугылданган жен. Поэзиялык шыгармаларда аудармашы колданатын тэсiлдеp: интонация, ыргак, уйкас, образдылык элементтер кандай дэрежеде бершгенше де байланысты. Поэзиялык шыгармалардын аудармасы, туган эдебиетiмiздiн эстетикалык мумюндштершщ молаюына, эдеби тiлiмiздiн байи тусуше айрыкша эсер етедi. Бiздiн аударматану гылымында казак эдебиетiн шетел тшдерше аударуга катысты кептеген мэселелер толып жатыр. Аударылган шыгармаларды сарапка салып керсек, аударманын ез дэрежешнде емес екендшн байкауымызга болады. Онын себептеpi кеп. Негiзгi себептеpiнiн бipi - жалпы кай тшде болса да аударма енерше айтарлыктай мэн бершмегендш. Аударылган шыгармаларды жуйелеу, жоспарлау, жарыкка шыгару iсiнде де киындыктар жетш жатыр. Эйткенi керкем аударма пpинциптеpi туралы тагылым аларлык теориялык тужырымдар да аз. Кай шыгарманын болсын тупнускадан аударылганы жен. Бул аударма енершщ негiзгi кагидасы, аударма саласы сыншыларынын айтуынша, аудармашы шыгарманы тупнускадан аударганнын езiнде кеpкемдiк касиетiнiн 80 пайызын гана сактай алады екен. Ал ецщ екiншi тiлге аударылган шыгарманы алып ,y™rn™i тiлге тшге аударсак онын не касиетi калады. Орыс тiлiнен казак тiлiне аудару мэселеш бугшге дешн жан-жакты зерттелген жок. Ал казак тiлiндегi шыгармалардын орыс тшше аударылуы туралы бipен-саpан гана гылыми енбектер жарияланды. Атап айтканда, галым Н. Сагандыкова езшщ кандидаттык жэне докторлык диссертацияларында аталган проблеманы жан-жакты зерттеуге талпынган. Онын езi поэзиялык шыгармалардын аудармасы туралы. Ол кебшесе поэзиялык шыгармалардын орыс тшше аударылу тарихына, кеpкемдiк эдю-тэсшдерше барлау жасаган [3, 4]. Fалым: "О принципах, методах и качестве переводов казахских произведений на русский язык серьезных исследований было мало. Гораздо больше изучался и обсуждался перевод русской классики на казахский язык", - дейдь Казак эдебиетшщ классиктерш танып болдык па, оларды баска журтка таныстыра алдык па дегенде, ойга алдымен оралатын сауал - жазушы шыгармаларынын орыс тiлiне аударылу денгей калай, сол аудармалардын сапасы кенiл толарлык па деген сауалдар. Эйткенi кыргыз, езбек сиякты жакын тлдер болмаса, баска тiлдеpге жэне шет тлдерге казак жазушылары орыс т ш аркылы аударылып келе жатканы белгiлi. Ал оларды окитындар орыстар гана емес, орыс тiлiн бшетш баска халыктардын да екiлдеpi десек, мундай окырмандар аса кеп екеш тyсiнiктi гой. Олай болса мэселенщ манызды екенiн арнайы дэлелдеп жату кажет те емес. Кептеген акындарымыздын шыгармаларынын элi кунге дейiн орыс тш нде бар мазмун- магынасымен, толык керкемдш куатымен жеткiзiлмей келе жатканы, эрине, улкен олкылык. Осы олкылыктын орын алу себептеpi аз емес, жэне олар айтылып та келедь Мысалы, казак тiлiн бiлмейтiн аудармашылардын тэрж1малап келгенi жэне солардын ездеpi де кебiнесе атyстi, асыгыс аударатыны, шыгарманы ез калауынша белiп, не тигенш алып, езiнше аударып келгеш - осынын езi-ак бipаз жайды ангартса керек. 254 Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 1 (51), 2015 ж. Казах эдебиет Yлгiлерiн орыс тш н е аударудагы ец басты кемю тк - тYпнусханыц жайдахталып кетуiнде. Жайдахтап аударушы хашан да ез юше жауапсыз харайды, тупнусханыц бар керкш сахтауга тырыспайды. Киналып жатпай жекелеген Yзiндiлердiц жалпы магынасын гана сахтап, ез халауынша тетелеп тарта береди Бул эдiс - ец алдымен тiлi нэрлi, езiндiк холтацбасы бар кернект жазушылардыц шыгармаларыныц жуты. Кернект аудармашы Г. Бельгердiц: "...хазах эдебиет Yлгiлерiн орыс тiлiне аударудагы ец басты кемю тк - тYпнусханыц жайдахталып кетушде. Аудармашы шыгарма авторыныц ойын тYсiнбеуi мYмкiн, сол шыгарма жазылып отырган тiлдi бiлмеуi, не шалагай бiлуi мYмкiн, тiптi болмаса ез юше салдыр-салах харауы мYмкiн. Осыныц нэтижесiнде махтаулы, тэуiр деп ж ^ г е н шыгармаларымыздыц езi сургылт, ортахол туынды болып шыга келедi" [4, 45], - деуiнде Yлкен мэн бар. Г. Бельгер "жайдахтап аударушы" деп аудармага селхос харайтындарды сез етш отыр. 0сiресе хазах ахын- жазушыларыныц шыгармаларын орыс тiлiне аударуда абай болу керектгш ескертедi. Орыс аудармашыларыныц хазах шыгармаларын аудару барысында тYсiнбеген жерлерiн ойланбастан-ах тастап кету, езшше ецдеу, тiптi абзацтарын алып тастау жш кездесетiнiн орыс тiлiне аударылган классиктерiмiздiц шыгармаларын талдау барысында кез жеткiземiз. Казах халхыныц тарихын, турмыс-салтын, мiнез-хулых ерекшелiктерiн жахсы бiлмеген адамныц езшщ тш енерiн жете мецгерген сез зергерлершщ шыгармаларын орыс тш н е бар бояу, бар нахыш, керкш сахтай отыра аударып шыгуы еюталай. Бул туралы белгiлi галым-аудармашы С. Талжанов былай дейдк "Орыс достарымыз хазахшадан орысшага аударганда езiнiц стилше жахын, емiрiн, творчестволых ецбегiн жете угатын авторларды тацдап алса екен" [5,121] деп, орыс тш н е аударылган шыгармаларга назар аудартады. Орыс т ш улт тiлдерi арасында дэнекер тш болгандыхтан. Сол архылы шыгармалар езге тлдерге аударылатыны белгiлi. Шындыгында, бYгiнге дейiн Абай мен Султанмахмут поэзиясы, Эуезов пен МYсiрепов прозасы орыс тiлiнде езiнiц бар бедер бейнелерiмен керiне алмай отыр. Бул сездi ез шыгармаларымен туган эдебиетшщ еркендеуше атсалысып журген жазушылардыц бiрталайы женiнде айтуга болады. Тел шыгарма мен аударма шыгарманыц т ш н салыстырып харай бастасах, бiраз нэрсенi ацгарамыз. Сонда аударма тiлi мен тел шыгарманыц тш нде кеп жагдайларда айырмашылых бар екенiн керемiз. Тел шыгарманыц т ш негурлым жатых, хазах тш н щ зацдарына сэйкес, угымды келсе, аударманыц сейлемдерi iркес-тiркес, сездерi бiр-бiрiне хабыспай, охуга ауыр болып келедi де, аударма екеш бесенеден белгiлi болып турады. 0рбiр аудармашыныц тiлге усталыгын былай хойганда, бiздiц ойымызша, муныц екi турлi себебi бар сияхты. Бiрiншiден, хазах тiлiнен аударганда, орыс т ш мен хазах тiлiнiц ездерше тэн ерекшелiктерiн, зацдарын кейбiр сез тркестерш щ эр улттыц езiне сэйкес халыптасу турлерiн ескермей, бiрiне-бiрiн ыхтиярсыз багындыруга тырысамыз, ягни дэл аударуга тырысамыз. Эрине, мYмкiн болганша дэл аудару керек. Бiрах та дэл аудару дегендi магына жагынан дэл аудару деп угынып, осы тургыда холдануымыз керек. Аудару барысында мундай жерлерде хазах тш нде осындай угымдарды хандай сездермен беред^ сол жагына назар салып аударуымыз керек. Орыстыц агылшын, француз немiс тiлдерiнен аударган ютаптарыныц тiлiнде тел шыгармаларынан айырма жох, тiптi орыстыц ез ултына тэн идиомалар мен махал-мэтелдер толып журедi. Басха тiлден хазахшага аударылган ютаптыц тiлi тел шыгарманыц тш нен езгеше болмауга тиiс. Туысхан халыхтар эдебиетшщ орыс тш н д еп аудармаларында орыстыц керкем сездщ байыргы ез сапасы ете-мете жадау болып керiнедi. 1луде гана болмаса, поэзия, проза шыгармаларыныц аудармашылары орыстыц ете мол сез байлыгын, эсерлi керiнiстерiн онша мол пайдалана хоймайды. Жолма-жол аудармадан кешiре аударган булар тYпнусханыц езiндiк хасиетш жYдетiп, тiптi кейде хораш етш те ж1бередь Сондыхтан аудармалы прозаныц орыс сынында эдебиет тiлiнiц арзанхол, шалагай пiшiндерi болып мысалга алынуы бекер емес. Муны мойындау ауыр тисе де, бул бiздi кYЙiндiретiн жагдай. Тупнусханыц орыс тiлiне аударылганда сытылып тYсiп халатын езiндiк керкемдш езгешелiктерiн, образдылых-стильдiк хасиеттерiн немесе улттых ерекшелш сипаттарын атай кетуге де болады. Мысалы, аудармаларда заман алшахтыгы, кейiпкерлердiц сез элпетiндегi немесе авторлых ремаркадагы тарихи Yндестiлiк секiлдi эуендер сезшмей халады, турлiше элеуметтiк топтарынан алынган бейнелердiц сез ерекшелiктерiне де айырым берiлмейдi. 255 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(51), 2015 г. Улттык керкем проза мен поэзияныц аудармаларында орыс тш н щ соншалыкты кедей, эсершз, суркай шшшдерше кайран каласыц. Орыстыц сез сулулыктарыныц, сейлем epнeктepiнiц, алуан кырлы, эсepлi eкпiндiктepiнiц орасан мол казынасынан аудармаларда, тYпнусканыц сорына карай, т ш т дepлiк сыбага алынбайды, пайдаланбайды. Бул eкiнiштiц бастысы, сол - аударма орыс тш не тYпнускадан емес, дарынсыз, олак колдан шыккан жолма-жол аударма (подстрочник) дегеннен аударылады. Бул eзi езге тiл окушысы мен тYпнуска арасындагы бip бepeкeсiз дэнекер. Булардыц eцбeктepiнiц басты касиeтi - олар Добролюбов айткан "шыгарманыц ш ю eмipiн жаксы бере бiлдi. ТYпнусканыц нeгiзгi касиeтiн осылай керсету аркылы олар - Yздiк шыгармалардыц улттык Yнiн шыгарып, аудармадагы басты максатка жетедь Творчестволык жолмен шешу аркылы олар бip кезде Тургенев, Гоголь, Белинский талап еткен аударманыц жаксы касиеттерше ие болады. "Аударма бiзгe негурлым аударма болып кepiнбeй, езшше телтума шыгарма болып кepiнсe, онда оныц согурлым тамаша болгандыгы" - деген Тургенев. Белинский аударма "автордыц eзi орысша жазган сeкiлдi болып кершсш, керкем аударманы ондай етш аудару Yшiн художник болып туу керек" - деп талап еткен. "Бул сeкiлдi аудармалар кeйбipeулepi казак, езбек, латыш, татар, армян бола тура, олар шын орысша сейлейдь Будан бiз аудармашы автордыц жаксы орыс жазушысы екенш, сез шебер екенш бiлeмiз. Солай бола турса да ол аударылатын шыгарма авторыныц стилше ез стилiн байланыстырмайды. Сонымен бipгe бул аудармашы нeгiзгi шыгарма авторыныц тш ойлау ДYниeсiнe айрыкша ыктияр болып, мукият зер салады. Ол аудармага сол шыгарманыц бар материалын б ш п алып кipiсeдi. Шыгармада суреттелетш халык тарихын зepтreйдi, кeйiпкepлepдiц дэуipiмeн, ортасымен терец танысып алады. Эpi Yлкeн жазушы, эpi талантты аудармашы болып енеге керсететш бул сeкiлдi игiлiктep, бip eкiнiшi, ете сирек кeздeсeдi" [6, 85]. Орыс тш н е аударылатын шыгармалардыц кебшесе эсepсiз, жYдeу, жолма-жолдыктан аударылатынын жогарыда айтып етпк. Солай болгандыктан, улт тiлдepiн бшетш немесе окып YЙpeтeтiн аударманыц маман кадрларын эзipлeудiц кажеттш гш дэлелдеп жатпаса да болады. Ал аударма теориясын орыс тш н ен улт тшдерше, улт тлдерш ен орыс тiлiнe аудару мэселесше тыгыз жакындастыру керек. Сондыктан да тацдаулы шыгармаларымызды аударуымызга жауапты карауымыз керек. Аударманы кершген адамга тапсыра бермей, асылдарымызды халтурадан коргамаймыз ба?! Айтылган кeмшiлiктepдi жою Yшiн аудармага жогары талап коюмен катар, баспа орындарыныц, редакциялардыц шыгармашылык жумыстарын кYшeйтiп, жумыс Yстiндe туган мэсeлeлepдi, кездескен киыншылыктарды редакция кецесше салып, бул кецестерге тш мамандарын катыстыра, колма-кол акылдасып шешш отыру керек. Керкем шыгарма дeгeнiмiз - мазмуны мен формасы бipтутас бYтiн жаткан дYниe. Оныц идеясын, мазмуны мен ой тepeндiгiн немесе идея мен формасын бip-бipiнeн белш карауга болмайды. Демек, эркайсысын эр тYpлi эдiспeн белек-белек аударуга да болмайды. Керкем шыгарма дeгeнiмiздiц eзi болмыстыц образды тYPдe бейнеленген накты керш ю . Эpбip керкем шыгармадан eмipдi peалистiк тургыда угынып, шынайы тYPдe дэл бейнелеу талап eтiлeдi. Керкем аударманы да бiз ец алдымен керкем шыгарма деп бiлeмiз. Демек, аударма - шыгармада суреттелген обьективтш болмысты тYпнусканыц тiлi аркылы реалиспк тургыда уга отырып, eкiншi тшдщ образдык жYЙeсi аркылы шынайы бейнеленген нускасы. Олай болса, обьективтш болмысты суреттеуде тYпнускаFа кандай талап койылса, оныц аудармасына да дэл сондай талап койылады. Демек eмipдiц белгш бip кубылысына peалистiк кезбен карап, оны шынайы суреттеу Yшiн автор кандай курал, нендей тэсiл колданган болса, соныц бэpi аудармашы Yшiн де зац. Рeалистiк тургыдагы дэл аударма дeгeнiмiздiц мэнiсiн жалпы керкем шыгармага койылатын талаптарга байланысты iздeуiмiз керек. Керкем аударма дэл болуы керек, сонымен катар оныц белгш дэрежеде ерюндшке де правосы да бар. Бipак, сол epкiндiктiц eзi тYпнускада бейнеленген мазмун мен т ^ д ^ ягни нактылы eмip кepiнiстepiн дэл суреттеу максатынан туып жатуга тшс. Сонда ол epкiндiк дeгeнiмiздiц eзi тек дэлдiккe жeтудiц жолы гана болып калады. Жай сезбен айтканда, аудармашы тYпнусканы тастап еш уакытта да ауа жайлып epкiн кете алмайды. Олай ету деген сез - тYпнусканы гана емес, сол тYпнускада бейнеленген eмip шындыгыныц езш ерескел бурмалауга апарып соктырады. Демек, керкем аударманыц алдына койылатын ец басты талап - eмip шындыгынан дэл шыгып отыру. ---------------------------------------------------------------------- 2 5 6 ---------------------------------------------------------------------- Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 1 (51), 2015 ж. Аудармашы емip шындыгын кергенде оган тупнуска аркылы карайды. Жэне автордын кезiмен карайды. Сондыктан автордын езi ушш нактылы емip керш ю кандай роль аткаратын болса, аудармашы ушш тупнуска дэл сондай рел аткарады. " Осыдан келiп аудармашынын алдына койылатын уш тypлi шарт бар, бipiншiден, ол шыгармада бейнеленш отырган емip шындыгын дэл беpуi керек. Екiншiден, тупнусканын езiн айнытпай жеткiзуге тиiс. Yшiншiден, ана тш н щ занды жyйесiне ешкандай нуксан келтipмеуi керек. Баска мэселелеpдiн бэpi осы уш максаттын тенipегiнде шешiледi" [7, 4]. Эрине, осылардын бэpiн ютегенде, шыгармадагы аудармашынын езiнен ешкандай iз калмауы, ягни онын тек езше тэн шыгармашылык даралыгы сезiлмеуi мумкш емес. 1 Ахметов З. Олец свздщ теориясы. - Алматы: Мектеп, 1973. 2 Царатаев М. Поэзия мураты. / / Цазац эдебиеmi. 1971. 23 цы р^йек. 3 Сагандыкова Н. Основы художественного перевода. - Алматы: Санат, 1996. - с. 207. 4 Бельгер Г. Ода переводу. - Алматы: Дайк пресс, 2006. - с.400. 5 Талжанов С. Аударма жэне цазац эдебиеттщ мэселелерi.- Алматы: Fылым, 1975.- 286 б. 6 Эуезов М. Квркем аударманыц кейбiр теориялыц мэселелерi //Уацыт жэне эдебиет. - Алматы, 1962. 7 Сатыбалдиев Э. Рухани цазына. - Алматы: Жазушы, 1987. - 232 б. ОСОБЕННОСТИ ПОЭТИЧЕСКОГО ПЕРЕВОДА Ж.П. Касымова - преподаватель КазНУ и. Аль-Фараби Резюме В данной статье рассматриваются вопросы о поэзии, переводы поэтических произведений, а также их особенности. Художественный перевод - это творческое искусство. Но не только искусство, но и слово, литература, и область науки публицистики. Перевод на протяжении долгого времени в истории народа является путеводителем для иноязычных групп. Перевод - всегда является инструментом общения в социальной, экономической, духовной и научной жизни, а также в целях сотрудничества. Переводчик - дитя своего народа, своего окружения и своей эпохи. То есть он не только знаток языков, но и поэт, писатель и ученый. Качество перевода зависит от его таланта, от уровня знаний и культурного, воспитательного уровня. Ключевые слова: поэзия, художественный перевод, творчество, литература, искусство слово, поэтика, переводчик, проза. ESPECIALLY POETIC TRANSLATION Zh.P. Kasymova - senior teacher KazNU al-Farabi Summary The article on poetry, poetic translation problem, its specificity is analyzed. Literary translation is a creative art. When the art, it is a word, literature, journalism, science an integral sphere. Translation lasted a lot o f people to understand the long-language congregation of other people in the history o f the tool palette to create a relationship with them. Translation - always people, tribes, peoples, nations between social, economic, cultural, scientific tool to convert relations, cross-cultural, friendship, cooperation, exchange of expe жүктеу/скачать 6,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|