Ф ут 703-05-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Смж ут. Бірінші басылым

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
165 
** - дәрежелеу белгісі; 
sqrt(x) – х-тің квадрат түбірі; 
abs(x) – х-тің абсолют шамасы; 
>, >=, =, <, <=, <> -  - қатынас таңбалары; 
:= - меншіктеу белгісі; 
. – нүкте т.б. 
 
Алгоритмдік  тілдің  алфавитінде,  мағынасы  мен  қолдану  тәсіліне  алдын  ала 
түсініктеме  беріліп  қойылған,  қызметші  сөздер  деп  аталатын  стандартты  символдар 
тіркестері де бар. Кейбір қызметші сөздерді атап көрсете кетейік: 
 
алг, арг, нәт 
алгоритм тақырыбы 
басы, соңы 
алгоритмнің басталуы мен 
соңы 
егер-онда-әйтпесе-бітті 
тармақталу командасы 
таңдау, жағдай...жағдай-әйтпесе-бітті 
таңдау командасы 
n рет циклі: n рет 
 
 
қайталау командасы 
«Әзірше»  циклі:  цб  (цикл  басы),  әзір 
(әзірше), цс (цикл соңы) 
«Үшін»  циклі:  цб,  үшін,  дан  (-ден,  -
тан,  -тен,  -нан,  -нен)  немесе  бастап,  дейін, 
қадам, келесі, цс 
және, немесе, емес 
құрама шарттар 
мән; 
-өту n; 
 
-егер Р өту n (Р-шарт) 
функция  (айнымалы),  мұндағы 
өту n және егер Р өту n  - басқарушы 
операторлар.  Өту  n  сөзсіз  (шартсыз) 
өту 
операторы, 
алгоритм 
командаларының  орындалу  ретін 
тоқтатып,  келесі  орындалуды  n-
жолға беру жөніндегі нұсқау. 
 
Алгоритмге  түрлі  шамалардың  енуі  де  мүмкін.Әр  шаманың  аты,  мәні,  типі  бар. 
Аты – айнымалы шаманың белгіленуі, типі – сандық (бүтін, нақты), символдық, кестелік, 
литерлік, логикалық болуы мүмкін, 
Блок  схемалық  түріндегі  алгоритм  логикалық  құрылысы  жағынан  сызықтық, 
тармақталған және циклдi болып бөлінедi. 
Алгоритмнің блок-схема түрінде тұрғызылуы: 
 
        
                                                                            
                                                                                 
                  
                                                     
 
     
Овал  –  алгоритмнің  басы  не 
соңы екенін білдіреді; қажеттісі 
ішіне жазылады. 
Төртбұрыш  –  ақпаратты  өңдеу 
процесі 

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
166 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-мысал:  х1,  у1,  х2,  у2,  х3,  у3    координаталарымен  берілген  үшбұрыштың  Н 
биіктігін  және  М  медианасын  табу  сызықты  алгоритмін  тұрғызайық.  Төмендегі 
формулаларды есепті шешу барысында қолданамыз: 
;
)
(
)
(
)
(
2
A
C
P
B
P
A
P
P
H








2
2
2
2
2
2
A
C
B
M





;  
)
(
)
(
)
(
C
P
B
P
A
P
P
S







 
мұндағы  A,B,C  –  үшбұрыштың  қабырғалары.  Олар  мына  формулалар  бойынша 
анықталады: 
2
2
)
2
1
(
)
2
1
(
Y
Y
X
X
A




; 
2
2
)
3
1
(
)
3
1
(
Y
Y
X
X
B




;  
2
2
)
3
2
(
)
3
2
(
Y
Y
X
X
C




  
ал жартылай периметр 
2
C
B
A
P



 
Ромб  -  кейбір  айнымалылардың, 
шарттардың 
орындалуына 
байланысты  алгоритмнің  бағытын 
таңдау процесі 
қосалқы алгоритм 
Параллелограмм-берілгендерді 
ендіру және нәтижені шығару 

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
167 
Шешуі: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2-мысал:Функция берілген: 







0
,
0
,
2
х
если
х
х
если
x
y
 
Осы функцияны шешудің блок-схемасын тұрғызайық (тармақталған алгоритм): 
 
 
Басы 
х1, у1, х2, у2, х3, у3 
2
2
)
2
1
(
)
2
1
(
Y
Y
X
X
A




 
2
2
)
3
1
(
)
3
1
(
Y
Y
X
X
B




 
2
2
)
3
2
(
)
3
2
(
Y
Y
X
X
C




 
2
C
B
A
P



 
;
)
(
)
(
)
(
2
A
C
P
B
P
A
P
P
H








 
2
2
2
2
2
2
A
C
B
M





 
)
(
)
(
)
(
C
P
B
P
A
P
P
S







 
Нәтиже H, M, S 
Соңы 

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
168 
Шешуі: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3-мысал:  1...15  аралығындағы  сандардың  квадратын  есептеу  алгоритмінің  блок-
схемасын  құрайық.  Мұндағы  айнымалы   

=2  қадаммен  Х

15  болғанға  дейін  өзгеріп 
отырады. 
Шешуі: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Басы 
Х енгізу 
Соңы 
х

0 
иә 
жоқ 
х
у

 
у=х
2
 
Нәтиже у 
Басы 
Х =1 
х

15 
жоқ 
иә 
Х,  У 
У=Х
2
 
Соңы 
Х=Х+2 

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
169 
Программалау  тіліндегі  алгоритм  –  бұл  қандай  да  бір  арнаулы  программалау 
тілінде  жазылған  алгоритмді  орындаушы  компьютер  болғанда  жүзеге  асады. 
Программалау  тілінің  операторлары  –  амалды  орындауға  компьютерге  берілген 
тапсырманың алгоритмі. 
Қазіргі таңда көптеген программалау тілдері бар: Qbasic, Turbo Pasсal және т.б. 
Өңделетін  ақпараттың  күрделі  болып  келуі  де  мүмкін.  Оны  өңдеу  алгоритмдік, 
проектілік  (жобалық)  тәсілдермен  орындалуы  мүмкін.  Алгоритмді  (не  сәйкес  келетін 
программаны) түрлі жолдармен құра беруге болады, бірақ ыңғайлы болатын ең түсінікті 
тәсілді таңдап алған дұрыс. Мұндай тәсілдердің бірі – программа тиянақталған түрлі ішкі 
бөліктерге  бөлініп  алынады  да,  бөліктер  бөлек-бөлек  құрылып,  негізгі  программаға 
біріктіріледі.  Мұндай  бөліктерді  программа  модульдері  деп  атайды.  Программалаудың 
ыңғайлы тәсілдерінің бірі – модульдерді көмекші (ішкі) программалар ретінде құру және 
оларды ретімен орындалатын етіп, жоғарыдан төмен қарай программалау. 
Алгоритм құрудың бұдан да бөлек көптеген тәсілдері бар; жоғарылау, кейін қайту, 
рекурсивтік тәсіл. 
Жоғарылау  тәсілінде  алгоритм  алдымен  есептің  бастапқы  шешімін  дайындаудан 
басталады.  Одан  әрі,  есептің  дәл  шешімін  табуға  бағытталған  арнайы  блоктарға  жоғары 
көтеріледі.  Одан  да  көтерілу  жағдайы  болмаса,  алгоритмді  орындау  тоқтатылады. 
Жоғарылау тәсіліне қарапайым мысал ретінде төменде жоғары оқу орнының құрылымдық 
схемасы көрсетілген (1-сурет). 
 
 
 
 
 
 
1-сурет. Жоғары оқу орнының құрылымы. 
Мұндай  құрылымды  жоғары  немесе  төмен  бағытталған  тәсіл  бойынша  дайындау 
қиын емес. 
Төмендеу  әдістерінің  бірі  –  алгоритм  (программа)  құруда  мұрагерлік  тәсілін 
пайдалану.  Мұрагерлік  –  программада  негізгі  класс  типінің  туынды  иерархиялық 
кластарда да сақталуы. Мысалы, жануарлар дүниесі – негізгі класс, иерархиялық түрде – 
құс,  балық,  жерде  жүретін  жануарлар  болып  түр-түрге  (туынды  кластарға)  бөлінеді. 
Мысалы, қарлығашты сипаттау керек болса, оның жеке қасиеттері – жақсы ұшады, денесі 
ықшам және т.б. – сипатталуы тиіс. 
Деректерді  белгілі  бір  абстракциялы  түрде  көрсетіп,  кластарды  пайдаланатын 
модульдік  программалау  тәсілі  –  объектілі-бағдарлы  программалау  (ОБП)  тәсілі  деп 
аталады.Қазіргі  кезде  кең  тараған  ОБП  тілдері:  Visual  Basic,  Delphi,  Borland  C,  C++  for 
Windows, Java және т.б. ОБП тілінің дәстүрлі программалау тілдерінен өзгешелігі  – онда 
мынадай ұғымдар негізге алынған: класс, объект, өңдеу әдісі (әдіс), объект қасиеті және 
оқиға. 
Объект  –  қасиеттер  мен  әдістердің  жиынтығы.  Қасиет  –  объектінің  мінездемесі. 
Әдіс  –  объект  орындай  алатын  әрекет.  Оқиға  –  қандай  да  бір  әрекетке  жауап  ретінде 
объект  сипаттамасының  өзгеруі.  Класс  –  программада  объектілердің  біркелкі 
құрылымына негізделген жаңа тип. 
Ректорат 
Факультеттер 
Кафедра, оқытушылар 
тізімі 
Мамандық, студенттер 
тізімі 

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
170 
Алгоритмдер көрсетімінің әдістері. 
Алгоритм - информатиканың іргелі түсініктерінің бірі.  
Алгоритмдер сипаттамасының, көрсетімінің әдістері көп. Біз төртеуіне тоқталамыз: 
табиғи тіл, графикалық тіл, алгоритмдік тіл және программалау тілі. Көрсетімнің әр түрі 
алгоритмдерді сипаттаудың өз орындаушысына  бағытталған өзіндік қүралдары бар: 
—
 
табиғи тіл (орыңдаушы - адам) - орыс, қазақ, ағылшын тілдерінің сөздері ; 
—
 
графикалық  тіл  (орындаушы  -  адам)  -  әрекеттер  сипаттамасы  бар 
графикалық схемалар (блок-схемалар); 
—
 
алгоритмдік тіл (орындаушы-адам) - өрекет немесе орындаушыға арналған 
командалар мағынасы берілетін табиғи тілдің белгілі сөздері; 
—
 
программалау  тілі  (орындаушы-компьютер)  –  программалау  тілінің 
командалары. 
Егер  алгоритмдердің  жасалу  қүрылымын  қарасақ,  олардың  жасалуының  үш  негізгі 
түрін атап көрсетуге болады: сызықты, тармақталған, циклдік. 
  Егер  орындаушы  командаларды  бірінен  соң  бірін  ілесу  төртібімен  орындайтын 
болса, алгоритм сызықты деп аталады. 
  Орындаушының өрекеттері  кейбір шарттарды тексеру нәтижелерімен белгіленетін 
болса, ол алгоритм тармақталган болып саналады. 
  Жеке  командалар  немесе  команда  топтары  көп  рет  қайталанатын  болса,  алгоритм 
циклдік деп саналады. 
  Іс жүзінде алгоритмдердің көбінде үш қүрылым да  болады.   
Компьютер,  біз  білетіндей,  сандық,  мөтіндік,  графикалық,  дыбыстық  деректерді 
өңдей алады. 
Программалау  тілінің  командаларымен  өңделетін  деректер  шамалар  деп  аталады. 
Шамалар  сандық  (бүтін,  заттық),  символдық  жөне  логикалық  болады.Шама  атымен, 
түрімен (типімен) жөне мағынасымен сипатталады. 
Мысалы,  25,1.0134,  «Мен  информатиканы  үйренемін»  деректеріне  ат  бере  аламыз: 
25-ті  деп  белгілейік,  1.0132-ні  В2  деп,  «Мен  информатиканы  үйренемінге»  С  деген  ат 
меншіктейік.  
Осы  жерде  N-нің  мағынасы  бүтін  сан  екенін,  В2-нің  мағынасы  заттық,    С-тің 
мағынасы  мәтіндік  немесе  бедербелгілік  екенін  атап  өтейік.  Деректерді  компьютер 
жадында  сақтау  және  кейінгі  олар  орнын  бір  мағыналы  анықтаумен  байланысты, 
шамаларға немесе деректерге ат берудің басқа да мәні бар. 
Деректерді өндеу алгоритмдерінде қолданылатын сөздер — "деректер", "деректер 
тізімі", "шамалар", "шамалар тізімі", "айнымалылар", "айнымалылар тізімі", 
"параметрлер", "параметрлер тізімі" — бұлар өзінің мағыналары жағынан бірдей. 
 
Бақылау сұрақтары: 
1.
 
Алгоритм ұғымын түсіндіріңіз? 
2.
 
Алгоритмнің қасиеттерін атаңыз. 
3.
 
Алгоритмнің берілу тәсілдері? 
4.
 
Алгоритмнің блок-схема түрінде тұрғызылуын түсіндіріңіз. 
5.
 
Алгоритм көрсетілімінің әдістерін атаңыз. 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 
 
1. С.Симонович, Г.Евсеев, А.Алексеев «Специальная информатика», Москва, «Аст – 
Пресс – книга», 2003г. 
2. Симонович С. В. И др.   «Информатика. Базовый курс.», Санкт-Петербург, Питер, 
-2001г. 
3. Фигурнов В.Э.   «IBM PC для пользователя», Москва,  ИНФРА-М,  -1998г.,  изд.7. 

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
171 
4.  Е.К.Балапанов,  Б.Бурибаев  «Новые  информационные  технологий.  30  Уроков  по 
информатике», Алматы, 2001г. 
5.  А.В.Андреев,  И.Б.Беккерман,  В.И.Гриднев  «Основы  информатики  и 
вычислительной техники», «Феникс», 2002г. 
6. Ермеков Н.Т. и др. «Информатика: базовый курс», Алматы «Атамұра», 2003г. 
7. Сеннов А.С «Курс практической работы на ПК», БХВ – Петербург, 2003г. 
9. М.Қ.Байжұманов, Л.Қ.Жапсарбаева “Информатика” Астана, 2004. 
10. О.Камардинов «Информатика» I, II том. Алматы, 1994г. 
11.  Қ.А.Ахметов,  Б.Д.Шарипова,  Г.К.Ордабаева,  А.А.Тенгаева  «Информатика», 
Алматы, 2007ж. 
12.  «Халықты  компьютерлік  сауаттылыққа  оқыту  бойынша  электронды  оқулық» 
Ұлттық ақпараттандыру орталығы, 2007ж. 
Тақырыбы: Қазіргі замандағы жоғары деңгей тілдері: қысқа мінездеме, негізгі 
түсініктер. Объектіге бағытталған программалау технологиясы.  
1. Кіріспе. Программалау тілі - Турбо Паскаль. 
2. Паскаль тілінде программалаудың жалпы түрі. 
3. Паскаль тілінде сызықтық программа құру. 
4. Паскаль тілінде тармақталу (шартты өту), шартсыз өту және таңдау командалары. 
1. Кіріспе. Программалау тілі - Турбо Паскаль. 
       Паскаль  бағдарламау  тілі,  XVІІ  ғасырда  өмір  сүрген  француз  ғалым-  философы  Блез 
Паскальдің  құрметіне  аталып  отыр.  Осы  тілді  құрастырушы  Швейцариядағы  жоғарғы 
политехникалық  мектептің    инфроматикалық  институтының  профессоры    Никлаус  Вирт 
болып  табылады.  Паскаль  тілі  жөніндегі  алғашқы  дерек  1971  жылы  пайда  болып,  содан 
бері тілдің дүниеге келген жылы болып табылады.  
     Тілдің ерекшеліктеріне тоқталып өтелік : 
-
 
Тілдің қарапайымдылығы оны тез арада жете меңгеруге мүмкіндік береды. 
-
 
Деректердың  құрылысына  қарай  сандық,  белгілік  және  екілік  информациямен 
жұмыс жүргізуге және күрділі алгоритмді бағдарлама  жасауға қызмет етеді. 
     -   Жүйелік бағдарламалауда кеңінен қолдалауына оның өте тиімді бағдарламалау құру 
мүмкіңдігі сіптігін тигізді. 
Белгілі  бір  есепті  шішуде,  есептеу  жүргізуде  қажетті  іс-қимылдарды  нақты    түрде 
ретімен  сипаттайтін  іс  -  әрекеттер  жоспарын  бағдарлама  дейміз.  Іс  -  әрекеттердің 
аяқталған тізбегін беретін жазуды алгоритм дейді. Кез – келген есепті шешудің өзіндік бір 
алгоритімі  болады.  Сонымен      бағдарлама  тиісті  алгоритмдік  тілде  жазылады  Паскаль 
тілінде  жазылған  бағдарлама  ағылшын  сөздерінен  құрылған  қызмет  сөздері  тізбегінен 
тұрады .Әрбір аяқталған іс – қимылдан соң нүктелі үтір қойылады. 
Ал,  қазіргі  кезде  кеңінен  қолданалатын  программалау  жүйесінің  бірі-  Turbo  Pascal. 
Американың  Borland  корпорациясының  бұл  өнімі  сол  корпорацияның  қызметкері 
Андерсон  Хейлсбергтің  жетекшілігімен  құрастырылған.  Бастапқыда  Паскаль  тілі 
программалауды алғаш үйренушілер үшін өте тиімді құрал болып табылады. Қарапайым 
Паскальды  өңдеудегі  А.Хейлсбергтің  үлкен  еңбегінің  нәтижесінде  Turbo  Pascal  қазіргі 
заман  талабына  сай,  қуатты  программалау  жүйесіне  айналады.  Turbo  Pascal  –  жоғарғы 
деңгейлі программалау жүйесі. Оның логикалық құрлымы әр түрлі есептерді дәл шешуге 
көмегін  тигізеді.  Сондықтан,  оқушылар  мен  студенттерге  программалаудың  қыр-сырын 
меңгертудің маңызы зор. 
PASCAL тілінде қолданылатын негізгі белгілер:  
1.
 
Латын алфавитінің әріптері 
2.
 
Араб цифрлары 0 – 9  
3.
 
Арифметикалық амал белгілері 
    + (қосу),  - (айыру),  ´ (көбейту),  ⁄  (бөлу) 
4.  қатынас немесе шарт белгілері 
<, >, =, <= (≤), >= (≥), <> (≠) 

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
172 
5.  Басқа белгілер: ; , : , (), [], .. 
Орыс  алфавитінің  әріптері    түсініктеме  беру  үшін  қолданылады.  Айнымалыларды 
белгілеу үшін тек қана латын алфавитінің әріптері және цифрлар қолданылады. Мысалы 
А, А
1
, b
2
, ас.  Сандар әдеттегідей жазылады.  
55 => 55 
1,2 => 1.2 
1,5 E5=>1,5∙ 10
5 
= 15000 
Стандартты функциялар. Паскаль тілі программа жазылу барысында жиі қолданылатын 
көптеген стандартты функциялармен қамтамасыз етілген.  
             1-кестеде жиі қолданылатын арифметикалық стандартты функциялар келтірілген.                                                                                                                   
                                                                                                            1 кесте.          
                         Стандартты функциялар 
 
Математикалық функциялар 
Паскальда жазылуы 
sin 
x
 
sin(
x
) 
cos 
x
 
cоs(
x
) 
 
 
))
(
1
(
/
(
1
arcsin
)
(
/
sin
cos
/
)
(
cos
sin
2
X
SQR
SQRT
X
ARCTAN
x
x
arctg
x
X
SIN
X
COS
x
x
ctgx
X
COS
X
SIN
x
x
tgx








 
aгсtg 
x
 
агсtаn(
x
) 
ln 
x
 
1п(
x
) 
е
х
 
eхр(
x
) 
| 
x
| 
аbs(
x
) 
x
2
 
Sqr(
x
) 
x
 
Sqrt(
x
) 



x
x
arctg
x
2
1
arccos
 
 
 
ARCTAN  (SQRT  (1-SQR  (X))  / 
X) 
 
arcctg x = arctg 
х
1
 
ARCTAN (1/X) 
lg x = 
10
ln
ln x
 
 
LN (X)/ LN (10) 
log
2
3 = 
2
ln
3
ln
 
LN (3) / LN (2) 
 
 
 
Ескерту!  Тригонометриялық    функциялардың  аргументтері  радианмен  берілуге 
тиіс..  Егер  аргумент  градуспен  берілген  болса,  онда  оны  рад  =  град.
180

  формуласы 
арқылы радианға ауыстыру керек.. 

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
173 
 
Turbo  Pascal-да  дәрежелеу  операциясы  жоқ.  Егер  дәреже  бүтін  сан  болса,  онда 
аргументті  сонша  рет  өзіне  өзін  көбейтуге  болады  немесе  (Дәреже  бүтін  сан  емес 
жағдайда да) келесі  формулаларды қолдануға болады  
x
n
n
e
x
ln


. 
x
n
n
n
e
x
x
ln
1
1



. 
 
Арифметикалық  өрнектердің  қатесіз  жазылуы  және  нәтижесінің  дұрыс  табылуы 
үшін төмендегі ережелерді ескеру қажет. 
1.Екі амал қатар жазылмайды (x + - y өрнегі дұрыс жазылмаған, өрнек x + (- y) 
түрінде жазылуы керек). 
2.Үстемділігі жоғары амалдар бірінші орындалады (мына өрнекте 5*x-y/k алдымен 
көбейту мен болу амалдары, сонан соң алу амалы орындалады). 
3.Егер  барлық  амалдардың  орындалу  үстемдігі  бірдей  болса,  олар  солдан  оңға 
қарай  орналасу  ретімен  біртіндеп  орындалады  (100/i*f  өрнегінде  алдымсн  100  і-ге 
бөлініп, сонан соң нәтижесі  f-ке көбейтіледі ). 
4.Жақшаның ішіндегі амалдар алдымен орындалады ( (5+g) / (a+q) өрнегінде бөлу 
амалы ең соңынан орындалады). 
 5.Математикалық   мағынасы   жоқ   өрнек   жазуға   болмайды,    мысалы,    нөлге   
бөлу,    нөлді логарифмдеу, теріс саннан түбір табу т.с.с. 
6.Паскальда өрнек бір жолға тізбектеліп    жазылады. 
7.  Тек дөңгелек жақшалар қолдануға тиіс (Ашылған жақшалар саны жабылған 
жақшалар санымен бірдей болуға тиіс) 
 
       Мысалы:      Математикалық түрі 
               Паскаль тілінде жазылуы 
І) 8t
3
-dх+q-4                                   8*exp(3*ln(t))-d*x+q-4 
                            2) sin[ln(cosx+sinx)]                       sin(аbs(1п(соs(х)+sіn(х)))) 
                            3) sіn
2
х-tgх
2 
                     
 sqr(sіn(х))-sin(sqr(x))/соs(sqг(х)) 
                                     4)  
b
c
a
a


sin
cos
                                  

 

b
c
a
a


)
sin(
/
)
cos(
 
                            5) 
ay
xe
z
x

2
                                 
 
y
a
x
x
z
sqr
*
*
)
exp(
*

 
                   6)
3
2
sin x
в

                              
  




x
sqr
в
(sin
ln
*
3
/
1
exp

 
                   7) 
v
w
b

6
                                 
 


 
v
sqrt
w
b
*
ln
*
6
exp

 
                   8)
7
2
5
log
q
                              



  


5
ln
/
))
ln(
*
7
exp(
ln
q
sqrt
sqr
 
 
 
2. Паскаль тілінде программалаудың жалпы түрі.  
Мән беру, енгізу және баспаға шығару командалары. 
 
1.
 
Программаның жалпы түрі: 
 
PROGRAM –тақырып аты: 
LABEL – қажетті қатарларды белгілеу                 сипаттау  
CONST – тұрақтыларды сипаттау                         бөлігі 
TYPE – түрлерді сипаттау 
VAR -  айнымалыларды сипаттау 
 
PROCEDURE –         ішкі программаға және  

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
174 
FUNCTІON –             функцияға қатысу 
 
BEGІN –  
  Команда 1               операторлар бөлігі 
  Команда 2                      
END -                                
 
Сипаттау бөлігінде кейбір қатарлар болмауы мүмкін. Ал тақырып пен  операторлар 
бөлігі міндетті түрде болуы қажет. 
LABEL – 5, 15 
CONST А = 2.6,  В = 3.5 
 
Паскальтілінде мәліметтердің келесі түрі қолданылады. 
 
ІNTEGER – бүтін 
REAL – нақты 
CHAR – символдық 
BOOLEAN – екілік 
 
Мысалы: 
 
VAR 
  х, у: REAL 
  і, k: ІNTEGER 
  c : CHAR 
 
Мән беру (тағайындау) командасы 
 
Командасының жазылуы:  V:A 
Мұндағы: 
 
V- айнымалы;   A – өрнек және шама;  : = - мән беру белгісі 
 
мысалы: Y:=SІN (SQRT (x)) 
 
КОМАНДАНЫҢ ОРЫНДАЛУЫ 
 
  5 _ 12_6.2      
a)
 
A=5  B=12  C=6.2   
b)
 
A=5  B=12  C=6.2 
 
БАСПАҒА ШЫҒАРУ КОМАНДАСЫ 
 
Қолданылатын негізгі оператор: 
WRІTE – шығару 
КОМАНДАНЫҢ ЖАЗЫЛУЫ 
а) WRІTE (A,B,C) 
б) WRІTELN (A,B,C) 
в) WRІTE (‘A=’A); 
г) WRІTE (C:3:1) 
 
Команданың орындалуы 

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
175 
а) 5_12_6.2    E.00 
б) 5_12_6.2   E.00 
в) A = 5 
г) 6.2 
 
3. Turbo Paskal программасында сызықтық программаларды құру. 
Turbo Paskal программасы жүктеу үшін Turbo.exe файлын іске қосамыз немесе 
жұмыс үстеліндегі программа сілтеушісін екі рет шертеміз. Сол кезде 1-суреттегідей 
экран пайда болады.  
 
1-сурет. Turbo Paskal программасының көрінісі. 
1 мысал: 
 
 Дөңгелектің ауданын есептеу программасын құрайық:  S = πR
2
  
 
PROGRAM  M1; 
VAR  R,S : REAL; 
BEGІN 
  READLN (R); 
  S:=3.14 * SQR(R); 
  WRІTE (S: 5: 2); 
END. 
Мәліметтерді Paskal терезесіне енгіземіз (2-сурет) 
 
2-сурет. Мәліметті енгізу жолдары. 

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
176 
Файлды сақтау үшін F2 батырмасын шертеміз, шыққан сұхбаттық терезеге файл 
атауын және тиіпн енгіземіз (3-сурет): 
 
 
3-сурет. Файлды сақтау жолы. 
 
Программаны орындау үшін  + пернелерін басамыз. Экран қара түске 
боялады.  R-дің мәнін енгіземіз және -ді басамыз. Экран көк түске боялады. 
Нәтижені көру үшін  + пернелерін басамыз. 
 
4. Паскаль тілінде тармақталу (шартты өту), шартсыз өту және таңдау командалары. 
Тармақталу (шартты өту) командасы. 
 
Бұл командада қолданылатын негізгі операторлар 
 
ІF – егер 
THEN – онда 
ELSE - әйтпесе 
 
2 мысал: 
  z = 











1
0
,
0
,
0
0
,
3
,
0
2
2
y
y
y
y
y
y
функциясын есептеу программасын құрайық: 
PROGRАM  M2; 
VAR   y, z : REAL; 
BEGІN 
  READLN (y); 
  ІF y < 0     THEN  z :=SQR (y)-0.3  ELSE   
   ІF y >1  THEN  z :=0  ELSE  z :=SQR (y) + y; 
  WRІTE (z : 6 : 2); 
END. 
 
3 мысал: 
 







0
,
cos
0
,
sin
2
x
x
x
x
у
 функциясын есептеу программасын құрайық. 
program m3; 

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
177 
var   x, y : real; 
begіn 
  READLN (x); 
  іf x >= 0   tһen : = sіn (SQRT (x))  
else  y:= cos (SQR (x)); 
  wrіte (y : 5 : 2); 
end. 
 
4 мысал:  






0
,
0
,
3

х
х
х
х
у
 
 
Program M4; 
Var  x,y: real; 
begіn 
readln (x); 
Іf   x >=0  tһen  y := sqrt (x) 
else y : = exp (1/3*ln (x)); 
wrіte (y : 5 : 2); 
end. 
 
Шартсыз өту командасы. 
 
Қолданылатын негізгі оператор GOTO - өту 
 
5 мысал:  
 
PROGRAM  M5; 
LABEL 20; 
VAR   x, y : REAL; 
BEGІN 
  x:=5.1;  y:= 3.2; 
  GOTO 20; 
  WRІTELN (x-y); 
  20: WRІTELN (x+y); 
END. 
Таңдау командасы. 
  
Қолданылатын негізгі операторлар 
 
CASE – жағдай  OF – одан    END - соңы 
 
6 мысал: 
«+» - таңбаны басқанда қосу 
«-» - таңбаны басқанда айыру 
« * » - таңбаны басқанда көбейту 
«/» - таңбаны басқанда бөлу  
 
сөздері шығатын программаны құру. 
 
PROGRAM M6; 

ТУ Ф 703-05-12. Пәннің оқу –әдістемелік кешені. СМЖ ТУ. Екінші басылым.
 
178 
  VAR   S: CHAR; 
BEGІN 
  WRІTELN (‘таңба енгізу’); 
  READLN (S); 
  CASE  S  OF 
‘+’: WRІTELN (‘қосу’); 
‘-’: WRІTELN (‘айыру’); 
‘´ ’: WRІTELN (‘көбейту’); 
‘/’: WRІTELN (‘бөлу’); 
END; 
END. 

жүктеу/скачать 5,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: