Ғабиден мұстафин

217 
Sauap.org
 
— Донбасс осы ма? Жаннат та осындай-ақ шығар,— дегенде қасындағы 
қызыл галстукты бала сақ-сақ күлді: 
— Ата, бұл — Қарағанды. Болашақ Қарағанды. 
— Қойшы! Осы ӛзіміздің Қарағанды ма? 
— Ӛзіміздің ғана емес, бүкілодақтық үшінші кочегарка... 
Жұдырықтай бала атасына үйретіп тұр. Ақ бас ата мықтап ыңыранды: 
— «Кӛп  жасаған  білмейді,  кӛп  кӛрген  біледі».  Кітаптан  кӛрдің-ау, 
қарашығым!  Барсың  кӛрсін  әкең.  Тоқсаннан  асқанша  үйкүшік  болып  біз  не 
бітірдік. 
Мұндай  алыс  сапарға  жолаушы  жӛнелтіп  әдеттенбегендер  күйеу 
аттандырғандай  әбігер.  Таңқы  мұрын,  қара  келіншек  топты  жара,  алқына 
келіп, ерінің басындағы елтірі тымақты оқыстау шешті де, құлақшын кигізді. 
Жуас  ерін  жайшылықта  бидайдай-ақ  қуыратын  шығар,  бұл  жолы  ӛңі  бірақ, 
тым жылы: 
— Бодаубектің құлақшыны. «Дос басқа, дұшпан аяққа қарайды»,— деп 
қылмыңдайды. 
Күйкің-күйкің аяңдап Қанабек келеді. Жолшыбай күлімдей, қалжыңдай 
келеді: 
— Сығала  отағасы,  сығала!—деді  шалдың  қасына  жеткенде.  Шал 
суреттен жаңа ғана басын алып, күн сала қарады оған: 
— Қанабекпісің?  Қысаларда  кездесетін  патшаның  алтын  сарайы  ғой 
мынау үйің! 
Шым қорада ӛскен қарт асыра сілтеп тұр. Әзірге Қарағандыда ең үлкен, 
кӛрнекті  клуб  стандарт  тақтайдан  салынды.  Бірақ  іші-тысы  шебер 
зейнеттелген. Қанабек қарқ-қарқ күлді: 
— Қалайша менің үйім? Кӛптің үйі емес пе? 
— Сен келген соң салынды ғой. Кәрібайдың тұсында да бар-ды, осы кӛп. 
Жұмысшы ӛз сарайын патша сарайынан жақсырақ і ілады. Әне, ертеңгі 
сарайлар!—деп Қанабек суретке нұсқады да жиналыс залына еніп кетті. 
Жолаушылар  жиналыс  залына  жиналған.  Ӛңкей  қазақ.  Оларды  қоршап 
Донбасс  жұмысшылары  отыр.  Козлов,  Лапшин,  Ворона,  Ковалюктер  қазір 
қарағандылық  болса  да  Донбасқа  баратын  қазақ  жұмысшыларын  қонақ 
есебінде  құрметтеп  отыр.  Әкім,  Балжандарға  хат  беріп  сәлем  айтып,  Туыс, 
жолдастарын  сырттан  таныстырып  жатыр.  Қарт  Иван,  Антон,  Ильялар 
Ысқақты шығара келіпті. Тӛртеуі де Қарағандының ескі жұмыскерлері, ескі 
достар. Адуын Ысқақ есіп-есіп алады: 
— Иван  ең  ұзағанда  мына  тұрған  Бұқпаға  —  Кереге-кӛзге  баратын. 
Антон  Спастан  әрі  асқан  емес.  Илья  шырқадым  дегенде  «Екібастұзға»  ғана 
барды. Мен Донбасқа бара жатырмын, Донбасқа!.. 
— Иә, астың сен,— дейді Антон. Шын мойындап тұр. Мысқылшыл Илья 
қайрай түседі Ысқақты: 
— Асқан-аспағаны келгенде мәлім... 

218 
Sauap.org
 
— Әй,  әкел  қолыңды!  Ең  құрығанда  үшеуіңді  үш  ай  оқытарлық  білім 
әкелмесем атымды басқа қой... 
Қара  мұртын  сипап  қойып,  Жұманияз  орнынан  тұрғанда,  зал  ішіндегі 
гуіл басыла қалды. Ол сӛйлегенше Жанабіл Қанабекті бір қағып үлгірді: 
— Бұныңыз да үлгі ме жастарға? 
— Кәрінің  күйбеңі  кӛп  болады.  Бес  минутке  мұны  айттың,  он  минут 
кешіксем не айтар едің? 
— Комсомол кӛрігіне салып алар едім. 
— Шығар, сенен шығар... 
— Жолдастар!— деді де Жұманияз мүдіріп қалды. Уытты, ӛткір жігіттің 
ӛңі де жұмсап сала берді. Дауысынан діріл байқалады.— Бұдан жиырма жыл 
бұрын, (бала шағымда) арқамда дорба, алыстағы шым ауылдан жалғыз, жаяу 
шығып қысқы жолда жұмыс іздеп бара жаттым... Бүгін сол қазақтың баласы 
жалғыз емес, тобымен, жұмыс емес, ӛңір іздеп бара жатыр. Қастарыңыздағы 
орыс  жұмысшылары,  орыс  достарыңыз  қошаметпен  шығарып  салуға  келіп 
отыр. 
Сіздер  келеді  деп  мына  жақта  Донбасс,  мына  жақта  Кузбасс  қақпасын 
кең  ашып  қойды...  Осының  бәрі  ауыр  еңбекті  жеңілдету,  ӛнімсіз  еңбекті 
ӛнімді  ету  қамы.  Оған  тек  техниканы  меңгергенде  жетесіздер.  Жаңа 
жұмысшыларды  былай  қойғанда  ескі  қайлашы  Ысқақтың  ӛзі  жаңа 
Қарағандының  қарқынына  ере  алмайды.  Сондықтан,  Донбастың  бай 
тәжірибесін,  бізде  әзір  аз,  оларда  кӛп  социалистік  жаңа  техникаларды 
үйреніп  қайтыңыздар.  Профсоюз  атынан  қаттырақ  айтамын,  жолдастар: 
бұдан  былай  бір  машинаның  маманы  бола  алмаған  жұмысшы  ӛзін-ӛзі 
кінәласын. 
Балжан қолындағы бумасын күйеуінің алдына қоя салып ұшып тұрды: 
— Электровозды үйреніп қайтуға уәде берем, Жұманияз жолдас. 
Іле Әкімнің жуан дауысы естілді: 
— Менің құмарым врубмашина!.. 
Құтжан балуанның бригадасында істеген, кекеш бала жігіт сӛйлей алмай 
тұтығып тұр: 
— Маған го-го-го горноспасательное дело... 
Дауыстар жиылып, зал ішінде гуіл күшейіп барады. 
Жұманияз қолын кӛтерді: 
— Білем,  сусағансыздар  білімге!  Поезд  жүретін  уақыт  жақын. 
Бӛгелмелік.  Донбасқа  баратын  топты  Қанабек  жолдас  ӛзі  апарып, 
орналастырып қайтады. Кузбасқа баратын топты Сейтқалы жолдас бастайды. 
Ал, жолдарыңыз болсын, аттаныңыздар. 
Кӛпшілік  қауырт  қозғалып,  шыға  бастады.  Фойедағылар  қосылды. 
Дуылдаған  үлкен  топ  асыға  кетіп  барады,  станцияға.  Козлов  Әкімнің 
қасында, аузы әлі дамыл тапқан жоқ: 

219 
Sauap.org
 
—...Ол  менің  ескі  досым.  Ол  үлкен  мастер  ғана  емес,  үлкен  ұстаз. 
Кӛңілге  құйып  береді.  Хатта  қатты  тапсырдым,  қошаметпен  қарсы  алар. 
Ұялма, білмегеніңді сұрай беріңіздерші. 
Ковалюк, Лапшиндер Балжанды ортаға алып келеді. 
— ...Донбаста қазір біздің жаңа техниканың, бәрі бар. Электровоз онша 
қиын машина емес,— дейді Ковалюк.— Электр техникаларын үйрен. 
— Слесарьлік  ебің  болсын,—  деп  Лапшин  сұқ  қолын  кӛтерді.—  Онсыз 
жақсы машинист бола алмайсың. 
Коңырау  қағылды.  Жүгіре  келіп  вагонға  міне  бастады  жолаушылар. 
Балжан аз мүдіріп, күйеуіне күлімдей қарады да: 
— Наубасым,—  деп  иегінен  бір  қағып,  еніп  кетті  вагонға.  Кейбіреулер 
сүйісіп, біреулер құшырлана қол қысысып жатыр. Әкім жыламсырап кемпір 
шешесімен ауызы кемсеңдесіп тұрғанда поезд қозғалды. 
— Жолдарың  болсын!.,—деген  сан  дауыс,  жоғары  кӛтерілген  кӛп  қол, 
қадалған кӛп кӛз ұзатып салды поезды. 

220 
Sauap.org
 
 
ХVІ 
 
Қалалық партия комитетінде бюро мәжілісі болып жатыр. Қатал мәжіліс. 
Әркім  тӛмен  қарап  ӛз  ойына  үңілген.  Мейрамның  ӛңі  суық.  Қолындағы, 
қарындаштың  ұшымен  жазып  қойса,  сабымен  тықылдатып,  қит  еткен 
сыбырды-дыбыстарды  басып  тастайды.  Қанабек  сӛйлеп  тұр.  Ол 
жұмысшыларды  Донбасқа  апарып  салып  жуықта  ғана  қайтса  да,  кӛп 
былықтың  бетін  ашып  үлгеріпті.  Ұзын  столдың  бір  жағында  —  Щербаков, 
Бейсек,  Ырымбек,  Махметтер,  екінші  шағында  —  Жұманияз,  Жанабіл, 
Ермектер отыр. Антонина Федоровна бас кӛтермей жазуда, қасында Марияш. 
Әнеугіні үйінде Бәйтен кӛтерген қапшық бүгін бюроға түсіп, Қанабек соның 
ішін ақтара сӛйледі: 
—...Қапшықтар  бірінің  соңынан  бірі  кете  берген.  Бәйтеннің  айтуынша, 
қайсыбірі  Ырымбек  жолдастың  да  үйіне  барыпты.  Үш  магазиннің  үш  күнгі 
саудасын  бақылағанда,  Жемпаздар  нанның  ӛзінен  ғана  екі  жарым  центнер 
кем ӛлшеп, гирден жегені анықталды. Ондаған магазин, мыңдаған жұмысшы 
бар. Әр магазин осылай жесе жұмысшының қолына не тиеді? Тексерілген үш 
магазиннің  сатушылары  бастықтарының  жақыны  болып  шықты.  Ал, 
бастықтар  Махмет  жолдастың  кӛңілдесі  не  қарын  белесі  екен.  Жаңа 
жұмысшыға  карточка  кезінде  берілмей  келген.  Берілсе  түрлі  сылтаулармен 
азық-түлігі толық берілмеген. Жемпаздар ӛлген талонды тірілтіп, мемлекетке 
ӛткізіп  отырыпты.  Карточка  маңындағы  былықтар  терең  тексеруді  тілейді. 
Ұрылар ұйымдасқан түрде жеп жатыр. Таяуда Жұманияз екеуміз жұмысшы 
барактарын  араладық.  Соның  ішінде  екі  пәтер  естен  қалғысыз.  Бірі, 
Махметтің  нағашысы  Байжан  дегендікі.  Байжанның  қолында  алтын  сағат, 
келіннің, білегінде алтын білезік. Үйдің үш қабырғасына кілем құрған. Полғa 
тегіс  кілем  тӛсеген.  Сол  Байжанның  жалақысы  тӛрт  жүзге  жетпейді.  Әйелі 
ешқайда  істемейді.  Ӛзі  нан  ларегінде  сатушы  ғана.  «Қарағандыға  ескі  қара 
әбдіремен келіп еді» деседі. Екінші пәтер — ЬІрымбектің бажасы Тонтайдікі. 
Бұл,  орталық  складта  істейді.  Әйелі  босанған  екен,  тойда  кездестік.  Ат 
шаптырмағаны  болмаса,  ӛзгесі  баяғы  Бәкей  қажының  асынан  кем  емес. 
Арақтар  судай  ағып  жатыр...  Ұрылар,  рушылдар,  жерлес  сыбайластар 
Қарағанды тресінің ОРС-на шыбынша үймелепті. Газет бетіндегі «жұмысшы 
хабарын»  анықтағанымызда  осылар  ашылды.  Жабық  жатқаны  қанша?  Қап 
дұшпанның суық қолы жоқ па? Тереңірек зерттеуіміз керек... 
«Ақ  тоқаш»  атанған  Махмет  Қанабек  сӛзінен  кейін  күйген  тоқаштай. 
Терлеп, быршып отыр. Ырымбекке жапақ-жапақ қарай береді. Ырымбек оған 
бір де қарамады. Бұрынғысындай лапылдамады, шапылдамады. Жұқа танауы 
қусырылып,  сазара  қалған.  Щербаковтің  ӛңі  ӛрт  сӛндіргендей,  маңдайын 
ұстап,  тӛмен  қарап  қапты.  Жұманияз,  Жанабілдер  кӛзінен  от  шашады. 
Мейрам,  Ермек  зіл  салмақпен  сұрлана  тыңдауда.  Марияш  үлкен  кӛзін 
тӛңкере  әрқайсысына  бір  тастап  Бейсекке  келгенде  қадала  қарады.  Бейсек 

221 
Sauap.org
 
қара  тастай,  бетінде  ешбір  ӛзгеріс  жоқ.  Сонда  да  қырындай  отырып,  бір 
нүктеден кӛз алмауы — қиын ойдың шырмауы екенін сездіріп тұр. 
Қанабек  болған  соң,  Марияш  шықты  сӛзге:  бір  қолы  —  кең,  кӛтеріңкі 
кеудесінде,  екінші қолын  —  салбыратып  қозғалмай  тік  тұр.  Сӛзін  тіпті  жәй 
бастады: 
— «Жұмысшы  хабары»  ОРС-тағы  ғана  емес,  трестің  кадр  бӛліміндегі 
былықтардың  да  бетін  ашты.  Тұрлыбек,  Сембі,  Күлше  сияқты  қиырдан 
келген талай еңбекшілер бір жұма, он күн жұмысқа орналаса алмай жүрген. 
Шахталардың  жұмысшы,  қызметші  сұраған  қағаздары  аяқсыз  қала  беріпті. 
Бірақ,  Ырымбек  жолдас  ӛзінің  кӛңілдесіне,  жерлесіне  келгенде  ұқыпты 
кӛрінеді.  Он  екінші,  екінші,  сегізінші,  тоғызыншы  шахталарда  басқару 
қызметіндегі  қазақтардың  жетпіс  проценті  Қарқаралы  округінен.  Адамына 
қарамай  кӛңілдестігіне,  жерлестігіне  қарау  әдісі  бұл  шахталарды  қаншалық 
артта қалдырғанын кӛріп отырмыз. Трестің ӛзінде істеуші он қазақтың, тіпті 
мынау Махметтің ӛзі Қарқаралыдан екен. «Адалдық, іскерлік» деген партия 
ұранын ұмытқан Ырымбек жолдас. 
— Ұмытты  ма?  Ұмытпай-ақ  істеді  ме?—деп  қойды  Мейрам.  Марияш 
ашыла түсті: 
— Бәлки  біле  тұра  істеген  болар.  Әйтпесе,  еңбекке...  Қырбай,  жемқор, 
маскүнем,  бұзықтар  неге  кездесе  береді  оған?  Неге  тізгін  береді  оларға? 
Ботақарадағы,  Большая  Михайловкадағы  фабрик-завод  мектептерінде, 
техникумде  жүздеген  жас  кадрлар,  жаңа  техниканың,  болашақ  мамандары 
оқып  жүр.  Мен  осы  барып  қайтқанымда  онда  да  талай  балықтарды  кӛрдім. 
Тӛсек-орындары,  киім-кешектері  жӛнең:  уақытында  жуылмайды,  тамақтары 
дәмсіз.  Әйтеуір,  аш  емес.  Әлі  күнге  радио  жоқ.  Мәдени  тілектері 
қанағаттанбаған соң қайсыбірі оқуын тастап кетіп қалған. Кадр бӛлімі алтын 
асықтай  осы  жас  кадрларға  да  кӛңіл  бӛлмепті.  Ырымбек  жеме-жемге 
келгенде  «мен  тек  бӛлім  бастығы  ғой»  деп  бишарасиды.  Сонда  бәріне 
айыпты  Сергей  Петрович  сияқты.  Ол  қулық  тым  саяз,  Ырымбек  жолдас. 
Сергей  Петрович  қазақ  жайын  жақсы  білмейді.  Қазақ  мәселесін  Бейсек 
екеуін, шешіп жүрсің. Жазығы сендерге сенгені ме? 
— Бас  араздығын  бұл  араға  салма,—  деді  Ырымбек.  Мейрам  столды 
тықылдатқан  соң  тоқталып  қалды.  Марияш  беттегі  шіркеуден  қапелімде 
қымсынса да, тез бой жазып кетті: 
— Бұл  былықтарды  «бас  араздық»  бүркей  алмайды.  Жігер  бәрін 
араздыққа  жапсақ,  менікі  бас  арыздығы  болғанда,  сіздердікі  тап  араздығы 
болып шығады. Қалай шықса да мемлекет ісін осынша бүлдірушілер жазасын 
тартуға тиісті. 
— Контрреволюционерлер 
демегеніңе 
шүкірлік,— 
деп 
Бейсек 
жымыңдап еді. Марияш оған бұрыла, тесіле қарап тұрып, қайырды жауапты: 
— Кезі келсе оны да айтамыз. 
Шылдыр еткен қоңырау екі жақтың да үнін ӛшірді. 
— Марияш,  болсаңыз,  отырыңыз.  Сӛз  сізге  берілді,—  деп  Ырымбекке 
иек кӛтерді Мейрам. Тілді, шапшаң Ырымбек салған жерден аға жӛнелді: 

222 
Sauap.org
 
—...Махметтің  партиялық,  азаматтық,  әкімдік  дәрежесі  менімен  тең 
екені  белгілі.  Тең  бола  тұра  ол  менің  шылауымда  қалай  болады?  Партия 
шылауынан  басқа  шылау  бар  ма,  сірә?  Егер  оны  қызметке  алушыны 
айыптасақ,  алдымен  қалалық  комитет,  трест  басшылығы,  содан  кейін  ғана 
кадр  бӛлімі  айыпты.  Екеумізді  қосақтай  сӛйлеген  жолдастар  мұны  еске  алу 
керек еді. Тағылған кінәнің бірі — жерлестік жайында. Ӛз жерінен қызметкер 
алма  деген  партия  нұсқауы  жоқ  әлі.  Егер  алынған  адамдардың  ішінен 
қылмыстылар  табылса,  әрқайсысы  ӛзі  жауапты.  Марияш  пен  Қанабек 
жерлесің  үшін  де  күйдіреміз,  дейді-  Сонда  партия  тәсілін  бұзған,  руға, 
жерлестікке тартқан қайсымыз боламыз? 
— Мойынға  аларыңыз  бар  ма?.Жоқ  болса,  отырыңыз.  Басқасының  бәрі 
түсінікті,—  деді  Мейрам.  Тобықтан  қаққандай  болды.  Түйіліп  қалды 
ЬІрымбек ащы тілді салып алуға оқталса да, батылы жетпегені байқалып тұр. 
— Кемшілігім  бар  шығар.  Әдейі  істеді,  дегенге  мойындай  алмаймын. 
Сӛз берілмесе қойдық,— деп отыра кетті булығып. 
Орамалмен бетін дамылсыз сүрткілеп Махмет тұрды орнынан. Тұлыптай 
денесі, қорқақ кӛзі тіпті әбігер. Неден бастап, немен аяқтарын білмей бұлтақ-
бұлтақ  етеді.  Ӛз  кабинетінде,  жұмсақ  креслода  шалқая  отырып  сайрайтын 
қайран  «ақтоқаш»  қырғи  қуған  торғай  халінде.  Екі  сӛзінің  бірі  «партия». 
Бірақ,  партия  алдында  былықтарын  ашуға  батылы  жетпеді.  Ырымбектің 
ізімен: 
— Кемшілігім бар шығар, әйтеуір адалмын,— деп безектейді. Жұманияз, 
Жанабілдер сұрақты жаудырып отыр. 
— Бәйтеннің арқасындағы адал қапшық па? 
— Оны құдай ақына білгем де, кӛргем де жоқ. Кейін естідім. 
— Нағашыңыз  Байжанның  ашық  саудасынан  жасырын  саудасы 
кӛбейгенін білесіз бе? 
— Қайдан білейін... 
— Үйіне кіріп кӛрдіңіз бе? 
— Бірер барғаным бар. 
— Қара  әбдіресін  кӛтеріп,  сіздің  үйге  түскені  есіңізде  шығар,—  деді 
Жұманияз.—  Сол  нағашының  үйіне  барғанда  байығанын  қалай  кӛрмедіңіз? 
Әлде кӛз жұмып отырдыңыз ба? 
Махмет қақалып тұр. Ішке байланған қоя оңайлықпен түсе ме. Жанабіл 
күліп жіберді. 
— Қыздардың  әкесіне  қапшықты  ӛзіңіз  тасиды,  дейді.  Ӛткізе  алмай 
қайта арқалап шыққанда ит қамалап, жігіт қуады, сонда сіз тастай қашады,— 
дейді. Бұл да бекер ме? 
— Бекер. Қыздың жапқан жаласы. 
— Туһ,  саған  дауа  жоқ  екен!—  деді  Жанабіл.—  Осының,  былшылын 
тыңдай береміз бе? Теріс қаратып бауыздау керек! 
Мейрам  жаңа  ғана  мырс  етті.  Ауылдан  шыққан  Жанабіл  ауылдың  бір 
ауыр  сӛзін  айтып  салды.  Ауыл  ертеде мал  сойғанда аяғын  байлап  құбылаға 

223 
Sauap.org
 
қаратып, батасын істеп, жақсы тілектермен бауыздайтын. Жанабілдің «теріс 
қаратып  бауыздау  керек»  дегені,  сол  мал  құрлы  қасиеті  жоқ,  аямау  керек 
дегені ед... 
Ырымбек ызалы күлкімен кекеді: 
— Бақтыбайдан  бір-ақ  елі  кем  түстің.  Ол,  соттан  жазаның  атудан 
ауырын сұраған. 
— Айтпасаңыз да ішіңіз елжіреп отырғаны белгілі. 
Жалтырағы  жоқ  қоңырқай  кабинеттегі  сынайы  қағыстардан  от 
жарқылдайды.  Сергей  Петрович  маңдайын  ұстап,  тӛмен  қарап  отырып 
қалған.  Бар  салмақ  бір  ӛзіне  түскендей  ауыр  отыр.  Бейсек  тұрды  орнынан, 
қатыңқы-қара сүр жүзі шімірікпейді, қысыңқы қара кӛзі жасқанбайды. Үлкен 
аузындағы екі күрек тісі сойдия, сӛйлеп тұр: 
— Қалада  адам  саны  жоспардан  асқан  жоқ.  Жоспар  бойынша 
мемлекеттен  алған  азық  қорымыз  жетпейтін  түрі.  Азық  складының  бірі 
ӛртеніп кетті. Оның үстіне ұрлау, шашу кӛбейді... 
— Ӛрт  шығынын  мемлекет  ӛз  мойнына  алды  ғой  —  деді  Мейрам.—. 
Енді ұрылардың жегенін тӛле, демесек. 
— Иә,  сұрауға  тіпті  бет  шыдамайды,  сұрамасқа  тағы  болмайды.  Ӛрт 
шығынын  кем  кӛрсетіппіз.  Кейін  ашылып  жатыр...  Осындай  ауыр  халде 
коммунист  Махметтің  қылықтарын  кешіре  алмаймыз.  Ауыр жаза  керек.  Бір 
Махметпен  тазармайды  сауда  орындары.  Жаппай  сұрыптау  жүргізейік, 
қылмыстыларын аяусыз соттатайық... 
Бейсек  партия  тілімен  сӛйлеген  болып,  асыра  сілтеп  барады.  Үлкен 
шуға, науқанға айналдырмақ. «Жау әне кеттілеп» жұрттың бетін аудармақ та, 
шын  жауды  құтқармақ.  Мейрам  бұл  қулықты  айқын  кӛрмесе  де,  ұнатпай 
қалды. 
— Социализм  жаулары  әдемі  боянған.  Алданбай  аластауға,  айғай  емес, 
қырағы  кӛз,  батыл  қол  керек.  Бақшашылар  алма  құртын  ұялатпай  құртады. 
Бізде әлі де осы жағы жетпей жатыр. 
— Дұрыс  айтады,  Мейрам,—  деді  Бейсек.—  Дос  пен  қасты  айыра 
білейік.  Қауырт  жұмыстың  үстінде  асыра  сілтеу,  кем  сілтеу  әрқайсыңызда 
болады. Ырымбекті қанша айыптасақ та тек осы жӛнінде айыптайық. Азғын 
Махметке  қосақтау  обал.  Әділет,  большевиктік  қырағылық,  пролетариат 
батылдығы  керек,  жолдастар!—  деген  жалынды  сӛздермен  орнына  барып 
отырды Бейсек. 
Жұманияз, Жанабіл қатты кетті. 
— Владимир  Ильичтің:  «Ештемені  істемеген  адам  ғана  қателеспейді» 
дегені  есімізде.  Ескілікке  жаппай  шабуыл  жасалып  астан-кестен  болып 
жатқан  кезде  «қателеспедім»  деудің  ӛзі  қате.  Бірақ,  қатенің  қатесі  бар. 
Жұмысшы  табы,  оның  партиясы  алдымен  адалдықты  тілейді.  Махмет  пен 
Ырымбектің  сӛзінде  бір  ауыз  адалдық,  ӛкініш  жоқ.  Сондықтан,  оларды  аяу 
болмасын!— деді Жұманияз. Жанабіл одан асып түсті: 

224 
Sauap.org
 
— ...Қате,  қате!  Не  пәлем  қате?  Ұрлық  жаман,  қазнаны  ұрлау  одан  да 
жаман  екенін  жас  бала  да  біледі.  Бірі  —  ұры,  бірі  —  қасақана  бура  тартып 
бүлдіруші екені кӛрініп тұр. 
— Сіз сӛйлейсіз бе?— деді секретарь. 
— Сӛз жетті. Тоқтатса деймін,— деді Ермек. 
Ауыр секундтар ӛтіп жатыр. Мейрамның пікірін естуге тұна қалған бәрі. 
Бағанадан  бергі  сӛздердің  артық-кемі  болса,  оның  сӛзі  үкім  тәрізді. 
Айтпайды,  айтса  қайтпайды.  Кейде  ұсынысты  басқаларға  айтқызып,  екшеп 
барып алатын. Бұл жолы тура ӛзі ұсына бастады: 
— Бүгін  таңда  ең  осал  жеріміз  —  азық-түлік  екені  белгілі.  Еңбекші 
халық ертеңіне бола ӛте тезімділікпен істеп жатыр. Тӛзімділіктің де шегі бар. 
Нан  үшін  күрес  —  социализм  үшін  күрес.  Бұл  күресте  аяқтан  қағушыға 
рақым жоқ. Махмет Торсықбаев партиядан шығарылып, сотқа берілсін. Басқа 
ұсыныс бар ма? 
Бір адам арашаламады. Бюро мүшелері тегіс қол кӛтерді. Мейрам қысқа 
айтып, қатал сӛйлеп отыр. 
— Жолдас  Ырымбек  Кәрібаевтің  қылықтарын  ең  жеңілдеткенде  — 
бюрократизм  дейміз.  «Не  болса  ол  болсын»  деген  кӛзқарастан  туған  бәрі. 
Кадр  жайында  осы  үйге  шақырып  алып,  екі  рет  ескерттім.  Оны  ескермепті. 
Ендігі шара — қатал сӛгіс болу керек. 
— Ауыр,— деді Бейсек. 
Мейрам  қайыспады,  іле  дауысқа  қойды.  Бюро,  бір  ауыздан  қабылдады 
оның  ұсынысын.  Щербаков  жаңа  ғана  сӛз  алды.  Әлі  де  қабағы  жабыңқы, 
кідіре сӛйлеп, ауыр отыр: 
— Махмет,  Ырымбектерді  жазалаумен  жұмыс  біткен  жоқ.  ОРС-тағы 
былықтың  тамыры  тереңге  кеткен  тәрізді.  Бұл  мәселені  бізде  басқарып 
келген Бейсек Керимович болатын. Не қараған? Жауап берсін бюроға. 
— Онда  әдейі  менің  баяндамамды  тыңдаңыздар.  Дайындалуға  уақыт 
беріңіздер,— деп еді Бейсек. 
— Жарайды,—  деді  Мейрам.—  Бір  айдан  кейін  тыңдайық.  Сол 
баяндамада  қазіргі  ашылған  былықтарды  қаншалық  тазартқаныңыз  да 
кӛрінетін болсын. 
Осыған жә десіп, тарай бастады бюро. 

225 
Sauap.org
 
 
XVII 
 
Оңтүстіктен соққан жылы жел қалың қарды құртып барады. Кӛшелерден 
сарқырап  су  аға  бастады.  Деңдерді  жоталай  салған  жербарақтардың  адамы 
далада.  Қолдарында  қайла,  күрек.  Есік  алдының  тоңын  қазып,  суын  жырып 
ағызып  жүр.  Лайсаң  уақыт  аққұла  жұмыс  жасаса  да,  жанжамуар  масайрап 
қарсы алды. Әсіресе бала, үйрек, қаз, торпақтар мәз... 
Боқай  күйбеңдегелі  де  біраз  уақыт  ӛткен.  Үй  айналасындағы  қар  суын 
ойға құлатып, күрегіне сүйене ойға қарай тұр. Таңдана қарайды. Бұрын тегіс 
беткей майысып, тӛмен түсіп кетіпті. Ауыл аумағындай ойпат пайда болған. 
Ойпатқа су жиналып қақ тұрған, қақта жүзген асыранды құстар кӛрінеді... 
— Бұл шіркіндер бүйте берсе үйімізді құлатады-ау!— деді Боқай ішінен. 
Десе  дегендей,  шахтерлер  осы  белдің  астын  кеулеп  келеді.  Кӛмірі  алынған 
жер  ой  түсіп,  ӛзек  болып,  кейде  тіпті  терең  жарылып,  ырсиып  жатады. 
Жоспарсыз  салынған  уақытта  үйлер  түгіл,  ертеректе  салынған  жоспарды 
үйлердің ӛзі кӛмір құрбаны бола береді. Боқайға қазір кӛмірден де тері сіңген 
жұпыны үйі қымбат сияқты. 
— Щербаковке  айтып  қоймасам  болмас,—  деп  үйінің  тӛбесіне  шықты. 
Сыртқы қабырғасының  биіктігі бір  метрдей  ғана,  тӛбесі шатырша,  тәпелтек 
үй  қораш  кӛрінгенмен  іші  едәуір  биік.  Қазып  тереңдеткен.  Осы  үйдің, 
тӛбесіне құрым қосты буып-түйіп жинап қойыпты. Тіпті керегі жоқ, керекке 
жарары  да  қалмаған.  Сонда  да,  кӛп  жылдар  маңдай  терін  жұтқан,  баспана 
болған қара құрым жылы ұшырады кӛзге. Тастауға қимай, ештемеге жарата 
алмай тұрып: 
— Жатсын,—  деді де жылдамырақ үйіне  енді  Боқай.  Әйелі  машинамен 
іс тігіп отыр. Іші кӛтеріңкі. Қара кісі еді, бетіне ноқта түсіп, бозарыңқырапты. 
Қарағандыға  келгенде  тілі  жӛнді  шықпаған  еркек  баласы  тақылдап  сӛйлеп 
жүр.  Тӛр  алдында  жататын  түйе  жабу,  қара  тулақ,  ығысып  келіп,  босағаға 
жеткен.  Олардың  орнына  кӛнетоз  кілем,  жаңа  кӛрпе  жайылып  қалыпты. 
Қабырғада қоңыраулы сағат, бір бүйірде темір кровать тұр. Жылы, жинақы, 
таза екі бӛлмелі үйде бұрынғы қара қостың ішіндегі бұйымдардан қара тулақ 
пен  түйе  жабудан  ӛзге  ештеме  кӛрінбейді.  Бәрі  ӛзгерген,  жаңарған.  Үй 
адамдарының ойы, әңгіме тақырыптары дар жаңарыпты: 
— Кісім, мен жұмысқа бара берем,— деді Боқай. Әйелін «кісім» дейтін 
әдеті.  Аяғы  былғаныш болған  соң  тӛрге  шықпай босағада тұр.—  Тӛлеужан, 
кӛзілдірігімді әперші. 
Баласы үлкен кӛк кӛзілдірікті әуелі ӛз кӛзіне, содан кейін әкесінің кӛзіне 
әкеліп кигізді. Еркелеп, мойынға асылып жалына сӛйледі. 
— Кочегаркаға барам 
—Қой қарғам. Күйіп қаласың. От тозаң. Жер былғаныш... 
— Иә барам. 

226 
Sauap.org
 
— Отыр  әрі!  Жаман  үйретпеші  баланы,—  деп  әйелі  зекіп  қалды.  Кеш, 
жас  алған  қара  тоқал  баладан  да  ерке.  Бала  мен  байға  әмір  ете  сӛйлейді. 
Адуын  ашық.  Екпіні  қатты  болғанмен  жауары  жоқ  құрғақ  жел  сияқты. 
Кӛнтерлі Боқай онысын кӛп елемейді. 
— Әне, шешең ұрсады,— деді балаға.— Ертең демалыс, киноға апарам, 
қарғам... 
Бала  тез  жұбанды.  Жұмысшының  жұмысқа  кетуі  әйелге  бірсыпыра 
міндет  артатын:  тамақтандырады,  жұмыс  киімін  әзірлейді,  жұмыс  басында 
жейтін  тамағын  береді.  Кайтып  келгенде  жуындырып,  дастарқанды  жая 
қарсы  алады.  Қазір  мұның  бірі  жоқ.  Жұмыс  басында  монша,  столовой  бар. 
Тамақтанып,  жуынып  қайтады.  Ерке  тоқал  сондықтан  қаперсіз  отыр. 
Шынтағын шошайта, машинаны зырылдатып, танауын шүйіріп қояды. Боқай 
кӛзілдірігін маңдайына кие шыға бергенде тоқтатып алды: 
— Бүгін неге ерте кеттің? Жұмысыңда бір шатақ бар ма? 
— Жолдан Щербаковке соғам. Кӛмір жетпегендей үйіміздің астын үңгіп 
келеді. Құлата ма, түге. 
— Соған  бола  несіне  барасың,  мазасын  алып.  Құлатса,  жаңа  үй  берер. 
Жалғыз сенің үйің құламас. 
— Біткен  істі  бүлдіру  дұрыс  па,  сонда!  Екпінділер  осындайда  ӛз  ойын 
айтады. Тоқтат мыналарды деймін. Жаңа үй жұрттың бәріне жетпейді. Жаңа 
жұмысшылар лек-легімен құйылып жатыр. 
— Одан  да,  әлгі  бермекші  болған  сыйлығын  алсаңшы.  Неге  шүршітіп 
жүр,— дегенде қара тоқалдың ерні сүйректеп кетті.— Соны айт Щербаковке. 
Тез  бергізсін.  Бала  бар.  Міне  жаз  шықты,  сиырсыз  бола  ма?  Бодаубектерге 
дейін сиыр сауып отыр... 
— Кісім,  сыйлықты  кісі  сұрап  алмайды,—  деді  Боқай,—  Сабыр  керек. 
Сабырсыздықтың ақыры, ұятсыздыққа coғады. 
— Қырық  беске  келгенше  бетмоншағың  түспей-ақ  қойды,  әйтеуір. 
Тамақты  столовойдан  ішіп  қайт.  Тӛлеужан  екеуміз  Жанабілдікіне  барамыз. 
Бүгін сол үйде шілдеқана болып қалар. Кіндігін ӛзім кесем. Қалаймың... 
— Әуелі аман босансыншы бишара,— деп Боқай үйден шыға бергенде, 
Лапшин кіріп келді. 
— Жоғары шық, Костя, жоғары шық. Жақсы келдің. 
Лапшин  кішкентай  Тӛлеужанның  да  қолын  ұстап  амандасты.  Қазақша 
тӛрге,  жерге  отырмай,  бүйірдегі  екі  орындықтың  біріне  барып  отырды. 
Амандықтан кейін байыпты үлкен кӛк кӛздерімен үй ішін бір шолып етті де 
жымия  күлді.  Күлгенде  үлкен  аузы  кең  ашылып,  ірі  тістері  ақсиып  тұр  еді, 
іші де сол тістеріндей айқын кӛрінді: 
— Бәрекелді!  Кәдімгі  үй  болыпсыңдар ғой.  Күзді  күні  мен  кӛрген  қара 
лашықтан ештеме қалмаған ба деймін. 
— Біздің кісі сонда да қанағат қылмайды,— деп Боқай қалжыңдағанда, 
ауыз үйде ақ самауырға су құйып жатқан қара тоқал сампылдады: 

227 
Sauap.org
 
— Костя,  сенбе  оның сӛзіне.  Нағыз  дүниеқоңыз соның ӛзі.  Қалтасынан 
ақша  шығарғысы  келмейді.  Үй  дүзеуге,  бой  дүзеуге  ұстамаған  ақшаны 
қайтем, ӛлгенде басыма қоям ба. 
— Сіздікі  дұрыс,—  деді  Костя.—  Бірақ  мен  үшін  самауыр  қоймаңыз, 
уақытым аз... 
— Он бес-ақ минутта қайнайды. Ылғи асығып жүреді екенсің. 
— Жұмысы кӛп екені рас. Тездет, кісім, тездет. 
Боқай  мен  әйелі  екеулеп  Лапшинді  жібермеді.  Самауырды  тұтата  сала, 
қара тоқал дӛңгелек столды дӛңгелетіп әкеліп Лапшинның алдына қойды. Екі 
стакан, бір бутылканы Боқай әкеле жатыр. 
— Бұнымен  де  Қарағандыға  келген  соң  таныстым.  Шай  қайнағанша 
ермек қыла тұралық. 
Боқай  бутылканың  аузын  ашып,  қалың  қырлы  стаканға  ақ  арақты 
толтыра құйғанша, қара тоқал нан, май, консерві, колбаса әкеліп үлгірді. 
— Кәне бір қағып жіберелік, Костя! 
— Қақпастан бұрын айтатын сӛзім бар,— деп Костя қалтасынан кисетін 
алды  да  темекі  орады.  Темекісін  орай  отырып  байсалды  сӛйледі.—  Боқай, 
саған үлкен бір сӛз айтқалы, сырласқалы келдім. Сен қазір сауатыңды аштың, 
мамандық  алдың,  екпінділер  қатарына  қосылдың.  Бұндай  адам  партия 
қатарына да ӛту керек қой. 
— Енді солай жетеледің бе? Қалай жетелесең де тартынған жерім жоқ-
ты. Ойланайын. Оқудан, жұмыстан коммунист болу қиын сияқты маған... 
— Әрине қиын. Бірақ, партия ӛзі кӛмектеседі. 
— Әй, сонда да партия жолы ауыр-ау... 
— Ауыр  да  болса,  ол  жол  әркімге  ашық  емес.  Мен  сенің  партия 
қатарында  болуың  үшін  ішемін,  кел,—  деп  стаканды  соғыстырды  Лапшин! 
Боқай ішіп салып, ащы арақтан бір тыжырынды да, жадырай сӛйледі. 
— Біздің  кулак  Қалтай:  «орыстан  досың  болса,  қасыңда  қара  балтаң 
болсын» деуші еді. Сол орысқа сонша неге Сенбеді екен! Сен — орыс, мен — 
қазақпын,  Костя.  Еш  жақыным  сенен  артық  жақсылық  кӛрсеткен  жоқ. 
Сондықтан сенен артық жақыным да жоқ. 
— Орыстың  Қалтайлары  да  қазаққа  сенбеген,—деді  Лапшин.—  Бүгін 
сені мен біздің сенісуіміз, дос болуымыз— партия жұмысының нәтижесі... 
Бұрқ-бұрқ қайнап самауыр келді. Қара тоқал әңгімені бӛлді: 
— Екіншіде семіз қатыныңды ерте кел, арықтап қалмас. 
— Арықтайды  деп  қорықпаймын-ау,  сендердің  меймандос  екендеріңді 
білген соң осы үйден шықпай қоя ма, деп қорқамын. Тамақсау антұрған. 
Боқай  жымың-жымың  күліп  отырды  да,  Костяның  бұл  қалжыңына 
жауап ретінде қазақ мақалын ӛзінше орысшаға аударып берді: 
— Раньше казахи говорили: если твоя лошадь много кушает — бог тебе 
дает;  если  твоя  жена  много  кушает,—  бог  тебя  бьет.  Значит  бог  тебя  бьет, 
Костя? 
Костя қарқ-қарқ күліп жіберді. 

228 
Sauap.org
 
— Ертедегі қазақтардың тағы бір сӛзін айтқаның қайда: «қатын билеген 
үй қараң қалады» - дейтін бе еді. Осы үйді кім билейді? 
— Жаңа заманда бай-кулактар ғана емес, мақалдар да шатысты білем,— 
деді Боқай мырс етіп. Үшеуі бірден күлді. 
Лапшин  кеп  отыра  алған  жоқ,  рақмет  айтып  орнынан  тұрды.  Боқай 
онымен ере шықты. Ойындағы күдігін жолшыбай айтып келеді. 
— Мен  треске  соға  жүрем.  Кӛрдің  бе,  үйіміздің  астын  кеулеп  келіп 
қалғанын. Біз келгенде осынау ойпаттар қырат еді, кӛмірін алған соң шӛгеді 
екен, жер... 
— Жер  барағың  құласа,  жилкомбинаттардан  үй  береді,  несіне  барасың 
треске. 
— Жалғыз  менің  барағым  құлай  ма,  жаңа  үй  жұрттың  бәріне  жете  ме? 
Құлатпау керек. Әзірше бері беттемей тұра тұрсын. Кӛмір жетпей жатыр ма! 
Әңгімемен  столовойдың  деңгейіне  жеткенде  Боқай  Лапшиннен 
айрылып, треске бұрылды. 
Тӛңірегі  қоршалмаған  столовой  үйінің  ық  жағында  бос  жайық  жердің 
үлкен  үйіндісі  тұратын.  Сол  үйіндінің  түбінде  үш.  адам  кӛрінеді.  Киімдер 
жӛнең.  Ӛңдері  сынық.  Қайыршыға  ұқсамайды.  Буыншақ-түйіншектерін 
жастана,  жантайып  жатыр.  Алыстан  шаршап  келген  тәрізді.  Боқайдың 
сәлеміне бурыл сақал отағасы ернін ғана жыбырлатты. Қасындағы жігіт пен 
келіншек елеген де жоқ. Аяқтарын жимай, бастарын кӛтермей, қабақ түйген 
бұлар кім?— деп Боқай тұр. 
— Отағасы, бұл қай жатыс? 
Отағасы біразға дейін үндемеді. Үндеп еді даусын тым тӛмен шығарып, 
еріне сӛйледі: 
— Мыңбай марқұм малай жалдарда: біздің үйге барсаң жатып ішесің—
деуші  еді.  Аңқау  жігіттер  оны  жан  тыныштық  десе  керек.  Жұмыстан 
қалжырағанда  жатып  ішкендерін  талай  кӛрдім.  Бұл,  сол  сияқты  бір  жатыс 
қой. 
Боқай түсінбеді. Шал шаршап жатса да әлдекімді шалып жатыр. 
— Кімге айтылған ӛкпе? Қайдан жүрсіздер? 
— Ешкімге  арнамаймын.  Кімге  батса  сол  алсын.  Сен  сұрап  қайтесің, 
інішек. Қаңғырған бір шалмын. 
— Азар  болса  түбіңіз  шикі  шығар.  Айта  беріңіз.  Бұл  қалада  түрлі 
адамдар бар. 
 
 
 
 
— Сазайымды тартсам арман не. Нахақ қинаса не дер едің? 
— Япырай, ынтық қылмай шешілсеңізші. 
— Неге ынтығасың? Кімсің ӛзің? Кӛрінгенге кей-гей тартар күйім жоқ. 

229 
Sauap.org
 
— Мехцехта  кочегармын.  Анау  биік  тұрбаның  түбінде  істеймін.  Атым 
Боқай, екпінді жұмысшының бірімін. 
— А-а!  Екпіндімісің  шырақ,—  деп  қыңыр  отағасы  басын  кӛтерді. 
Толғанып  отырып,  сӛзді  түйдегімен  тастады  енді.—  Байлардың,  қындағы 
кездіктей  ӛткір,  жылпос  сенімді  қолқанаттары  болатын.  «Екпінді»  деген  де 
осы  қаланың  атқамінері деседі.  Іштегіні  кӛрге  ала  кеткенше,  қолқа қылдың, 
саған тастап кетейін. Алатаудың бауырында найман дейтін ел бар. Ел ішінде 
бай емес, кедей емес, Маусымбай дейтін шал бар. Кемпірі қайтыс болған соң, 
шал жалғыз ұзатқан қызын іздеп Семей келеді. Күйеу баласы мен ӛз баласы 
Қарағандыға  жүргелі  жатыр  екен.  Ере келеді.  Қала бейтаныс,  қалта пұлсыз. 
Әр  шахтаның,  әр  контордың  есігін  қағып,  сегіз  күн  жүреді  үшеуі.  Жұмыс 
кӛп,  сылтау  одан  да  кӛп.  «Бүгін»,  «ертең»,  біресе  «дастабырнаның  мері 
кӛмескі», біресе «арапша жазылыпты», әйтеуір титық құрыды. Сол сандалған 
үшеуі  біз  боламыз.  «Қарағандыға  барсаң  күмп  ете  түсесің»  деген  лақаппен 
шығып қалып едік, жәшіктердің ортасына келіп «күмп»-еттің осы жәшіктерді 
жинаушы  сүйегімізді  де  жинап  алар.  Қайыр  сұрап  күнде  ӛлгенше,  бір-ақ 
ӛлген артық... 
— Түңілмеңіз,  Маусеке!  Түңілмеңіз,—  деп  Боқай  шыжалақтай 
бастады.—  Маған  еріңіздер,  тура  Щербаковтың  ӛзіне  ертіп  апарайын,  ол 
бұның бірін білмейді. 
— Бардық, кӛрдік бәрін! Жетеді осы... 
— Онда  горкомға  жүріңіздер,  Мейрам  бәрінің  әкесін  танытады.  Бірін 
қалдырмай айтып беріңіз... 
Маусымбай ауыр күрсініп, қолын сермеді. 
— Горкомға да бардық. Мейрамды мен сенен бұрынырақ кӛргем. Түзде 
кӛретін жігіт екен.. Сұлу әйелден күзетші қойыпты. Ол есікті басып енгізбеді, 
ӛзі кӛрінбей тығылып қалды. 
— Жоқ, Маусеке, ол ӛйтпейді... 
— Кӛңіл торықпаса күйдіргі сӛз шықпайды ауыздан. 
— Мен қазір келем,— деп тұра жӛнелді Боқай. Саспайтын адам жебелей 
басты  аяғын.  Былай  шыға  ӛзіне-ӛзі  сӛйлеп  барады.—  Жаным-ау,  жер  ауған 
орыс-қазақ  кулагы  да  істеп  жүр  ғой.  Жұмысшы  керек.  Бұларды  неге 
сенделтеді?.. 
Боқай  салған бойы горкомға  келді.  Антонина  Федоровна орнында  жоқ. 
Үш-тӛрт адам секретарьға жолығуға кезек күтіп отыр. Тосса кешігіп қалатын, 
тӛргі есікті ақырын ашып сығалап еді: 
— Кіріңіз-кіріңіз,—  деді  Мейрам.  Орнынан  тұрып  қарсы  алды.— 
Күйіңіз қалай? Жеңгейдің, інішектің дені сау ма? 
— Шүкір, Мейрамжан, шүкір. 
— Қазандарыңыз не күйде? 
— Жақсы істеп тұр. 
— Мамандықты арттыру жағы қалай? 

230 
Sauap.org
 
— Ол жағы да жаман емес еді. «Тӛрт амал» деген есеп бар екен. Басты 
қатырыңқырап жүр. Соны үйренсең аға кашагар боласың, дейді Козлов. Қазір 
бӛлуден ӛзгесін білдім. 
— Қусырып  тастапсыз  ғой,—  деп  күлді  Мейрам,—Тәжірибенің  ӛзін 
елеусіз ӛткізбеу керек, о да ғылым... 
Әбден-әбден. Қазан жайында біреу орыс тілінде қалыңдығы екі елі кітап 
жазыпты.  Жастар  кітабын  қолынан  тастамайды,  мен  кітапсыз  үйрендім. 
Оқытып  байқасам,  сұбықан  Алла,  мен  еткен  тәжірибенің  бәрі  сол  кітапта 
тұр... 
Ғылымда  Боқайдың  сӛздері  қызық.  Ӛзі  жаңа  кӛрген  соң,  атам  заманғы 
ескіні  жаңартып  айтады.  Ғылымды  баулуға  зеректігі  жетпесе  де,  ӛмірге 
құмарлығы  жетіп  жатыр.  Мейрам  бұл  қасиетті  ӛзгеше  бағалайтын.  Тағы  да 
бір қозғап қойды: 
— Қаупіңіз  күшті  деседі.  Бел  тӛмен  түсіп  бара  ма?  Үй  құлайтын  емес 
пе? 
— Япыр-ау, қайдан естіп қалдың, Мейрамжан?! 
— Айтылған сӛз ертелі-кеш естілмей қалмайды. 
— Ауызға  мықты  болу  керек  екен.  Дәу  де  болса  Жанабіл  шығар, 
жеткізген? 
— Әйтеуір сырласыңыздың бірі. 
— Иә,  соны  айтқалы  шығып  едім...  Тоқтат,  шырағым,  бүлдірмесін 
қаланы.  Ӛзіңе  белгілі  әр  үйді  қарлығашша  салғанымыз  қайда?  Кейін 
келгендердің кебі білмейді оны. Құдайға шүкір, кӛмір телегей-теңіз.. 
Мейрам  Боқайдың  қамқорлығын  күле  тыңдады.  Шағын  тілектен  үлкен 
сүйіспендік кӛрсетіп отыр ол. Ауыр еңбектен орнаған қаланың бір мұржасы 
қисаймаса  екен  дейді.  Мейрам  үлкен  мұратқа  жету  жолында  үлкен  бейнет, 
үлкен шығындар да болатынын ұғындырды: 
— Бұл қалада кӛмірден қымбат ешнәрсе жоқ. Кӛмір үшін талай үйлерді, 
талай  ойларды  сындырамыз  әлі.  Уайымдамаңыз.  Бір  кезде  баспана  арман 
болса,  бұл  кезде  саңғыраған  сарай,  кӛп  этажды  комбинаттар  салу  арман. 
Больше  Михайловканың  бержағынан  жаңа  қала  орнағалы  жатыр.  Кӛмірлі 
Қарағанды  мен  жаңа  Қарағандының  арасында  трамвай,  автобустар  жүреді. 
Жүмысшылар  ең  алдымен  екпінділер  бұрын  жандарал  тұратын  жақсы 
үйлерге орналасады. Жер барақ енді бетке шіркеу болды, Боқай... 
— Койдым,  Мейрамжан,  қойдым,—  деп  қолын  кӛтерді  Боқай.— 
Уақытыңды алмайын. Мен де асығыспын. Мынау столовойдың жанында үш 
адам  отыр.  Алыстан  келіпті.  Жаным  ашыды.  Бүкіл  Қарағандыдан  торығып 
отыр. Соларды бірдеме қыла гӛр... 
— Осынша  жұрт  сыйғанда  сыймаған  неткен  жандар  бір  шатағы  бар 
шығар. 
— Мен  де  түсіне  алмадым.  Әйтеуір  кулакқа,  бұзыққа  ұқсамайды, 
жасқанбай сӛйлейді. Тілі мірдің оғындай, ӛңбенімнен ӛткен соң келдім. 
— Кадр бӛліміне — Ырымбекке жіберіңіз. 

231 
Sauap.org
 
— Бармаған мекемесі қалмапты. Ӛзіңе де келген екен. Қатты ӛкпелі... 
— Маған келген жоқ. Білмеймін. 
— Ол біледі. Тіпті ашына кӛрінеді. 
— Ашына кӛрінеді? Аты кім? 
— Маусымбай. 
Мейрам ойланып есіне түсіре алмады. Бір кӛрген адамын ұмытпайтын. 
Ұмытқанын мойындамады. 
— Кім де болса келтіріңізші. Кӛрейік. 
Боқай асыға шықты үйден. Қуанышын анадайдан білдірді Маусымбайға. 
— Айттым ғой! Ол ондай жігіт емес, жүріңіздер. Күтіп отыр. 
Маусымбай  қозғала  қоймады.  Тағы  да  жантайған  екен.  Үнсіз,  ойлы 
жатыр. Қасындағы жігіт пен келіншек оған жапақ-жапақ қарайды. «Барайық» 
деуге  батпайды.  Боқай  «бол-болдың»  астына  алып  тұр.  Әлден  уақытта 
ыңырана басын кӛтерді қарт. 
— Енді  ешкімнің  алдына  барман  —  деп  жатып  едім.  «Қойман»  деп 
тұрсыңдар, болмас. 
Орындарынан созалаң тұрып, үздік-создық жүріп келеді. Аяқ алыстары 
ауыр.  Бір-бір  түйіншектері  бар.  Екі  қабат  үйдің  жоғарысына  кӛтерілерде, 
Боқай  бәрін  жинап  ӛз  қолына  алды.  Секретарьдың  кабинетіне  түйіншектер 
қоса енді. Мейрам шошығандай ұшып тұрды орнынан. 
— Япыр-ау, Маусекең бе?! 
Қара  сақал  күмістей  жылтырап  бурыл  тартқан.  Ӛткір,  ойлы  кӛздің 
ұшықтары  іріңдеген.  Қызара  бӛрткен  толық  бет  қаны  қашып,  толыға 
түсіпті—күлтілдеген  ісік.  Қайырма  жағалы  қара  шапан  кір,  жұлым-жұлым. 
Бастағы  тымақтың  тӛбесі  де  мыжырайған.  Бұрын  —  кербез,  орта  бойлы, 
иықты,  кеуделі  жайқан  қарт,  қазір  —  құнысып,  күлімсі  иісі  аңқып  тұрса  да 
тәкаппар тұр. 
— Иә, сол Мәусекең,— деді ызбармен. 
Мейрам  сілейіп  қалыпты.  Ақсұр  жүзі  күп-күрең.  Қой  кӛзі  қанталап, 
ойнақшығанда  от  шашады.  Ұят  пен  ыза  бірден  қысқан  түрі  бар.  Кімнен 
ұялып,  кімге  налығаны  белгісіз.  Сирек  ашуланатын  сырға  берік  кең  адам, 
тарылғанын сездірмен десе де, ӛңі, булыға дем алысы бәрін сездірді. Әлден 
уақытта ӛзіне-ӛзі келгендей. Бірақ әлі де түнеріп жай бастады сӛзін: 
— Елден қашан шықтыңыздар? Қанша болды бұнда келгелі? 
— Елден  шыққалы  ай  жарым.  Семейден  шыққалы  жиырма  күн.  Бұнда 
келгелі сегіз күн. 
— Мына кісілер кім? 
— Бірі туған балам, бірі күйеу балам. 
— Ал, не іздеп жүрсіздер? Не кешті бастан? Айта беріңіз. 
— Ӛзің айтпақщы, ӛмірдің бетінде қалқып жүр екем, астына түстік. Бар 
сӛз  мынада,—  деді  де  Маусымбай  тес  қалтасына  мықтап  тыққан  арызын 
алып,  столдың  үстіне  тастады.  Араб  әрпімен  жазылған  арыздың  кӛшірмесі. 
Кӛлемі  оншақты  бет.  Кӛргендерін  ӛз  қолымен  жазыпты.  Мейрам  оқып 

232 
Sauap.org
 
отырып,  оқтын-оқтын  басын  шайқайды.  Ашулы,  зілді  қарт  бойдағы  уытын 
барынша тӛксе керек.—«Ол заманда бұл заман:ӛзен жайлап, су сұраған, елде 
отырып,  әлсіреген  жанды  естімеп  ем,  сол  ӛзім  болдым.  Қарағанды  —  ел. 
Кӛмір — теңіз. Басшылары мынау депті бір жерінде — Ырымбегі ұры иттей, 
Бейсегі жарау жыландай, Мейрамы ӛзін ӛзі қамаған, әр шахтада бір жылмаң, 
қайсыбірін  айтасың.  Сегіз  күн  сегіз  хикая.  Соның  ішінде  баламның  баласы 
жас нәрестенің ӛлімі бір тӛбе. Ӛзек талды, кӛз қарайды. Сонан соң жаздым, 
ел ағасы. Бұл арызым жеткенше, кеудеде дем жетер ме? Лақ құрлы бақырмай 
ӛлуді бойға ар кӛрдім...» 
Мейрам  арызды  әбден  оқып  шығып  қайырып  берді.  Білімі,  сақтығы, 
қайраты, құмарлығы жетеді-ау деген жігіт те терең ӛмірдің түбін тегіс кӛре 
алмапты. Ӛкінішті, күйінішті халде отыр. 
— Айып ауыр, ауыр да болса кетереміз,— деді күрсініп,— үлкен кісіге 
шағыпсыз. Үлкен әңгіме қозғалар. Оған дейін менде барды ала тұрыңыз... Не 
сұрайсыз? 
— Нан сұраймын. Күрек берсең ӛзім қазып алам. 
— Жер  үстінде,  жер  астында,  далада,  қала  тӛңірегінде  жұмыс  бықсып 
жатыр.Қайсысы қолайлы? 
— Кеңірек жерге, мал ішіне барған тәуір болар. 
— Дұрыс!—  деп  қоңырау  қақты  Мейрам.  Антонина  Федоровна  енді.— 
Мына кісілер бұдан бұрын болды ма, осында? 
— Болды. Сізде уақыт болмаған соң қайырып жібергем. 
— Уақыт  болсын,  болмасын,  кім  келіп,  кім  кеткенін  мен  білуім  керек. 
Моншаға түссін, киім, тамақ берілсін. Қалалық, советке айтыңыз... 
— Бүгін мен қонақ қылайын. Орналасқанша бізде жатсын,— деді Боқай. 
— Ертең  күн  жексенбі  ғой.  Горкомның  кӛлігімен  біздің  Жайлаубай 
отағасының  үйіне  апарып  тастаңыз.  Бірер  жұма  тынықсын.  Мүмкін,  сонда 
мал басында қалып қояр. Маусеке, ӛзге әңгімені кең отырып сӛйлесерміз. 
Антонина  келгендерді  ертіп  шығып  кетті.  Мейрам  әлдекімге  «бес 
минутте жет» деп телефон арқылы әмір етті. 
Бес минут ӛткен жоқ, әскери адам енді. Денесі тіп-тік, ӛңі сұп-сұр. Биік 
қабақтың астында арнасы терең, кішірек кӛкшіл кӛзі тым ӛткір, бриллиантша 
жайнайды.  Шешініп  келіп  блокнотын  қолына  ала  отырды.  Бір  сӛзді  бос 
жіберер  емес.  Қозғалысынан,  кӛзқарасынан  ӛзгеше  ептілік,  сақтық 
байқалады. Мейрамның аузын бағып қалыпты. Мейрам салған жерден кейіп, 
міней сӛйледі: 
— Жолдас,  Пономарев! Жұмыста  авария, жұмысшы қазнасында ұрлық, 
ӛрт, жұмысшы жетпей жатқанда жұмыссыздар, торығушылар кӛріне бастады. 
Бұған, сірә, кӛңіл бӛлесіздер ме? 
— Бӛлеміз,—  деді  Пономарев.—  Бірінші  шахтада  уклонный,  тӛбесіне 
шпур  қойып,  бұзбақшы  бопты  біреу.  Склад  электр  проводынан  емес,  басқа 
«проводтан» ертеңгені анықталып келеді. Шет, Жаңаарқа аудандарында мал 
дайындайтын мекемелер малын уақытында жеткізе алмаған соң, сойып ӛттей 

233 
Sauap.org
 
жеткізбек  болған.  Қаншама  етті  сасытып,  ӛртеп  жіберген  хабарын  алып 
отырмыз. Жаңа сізден шыққан Маусымбай сияқтылар жалғыз болмас... 
— Сӛйтіп,  бақылап,  біліп  қана  қоясыздар  ма?  Контрреволюциялық 
әрекет тек қарулы күшпен бе екен?! 
— Сіз  тарығып,  асығып  отырсыз,  Мейрам  Омарович.  Жау  тереңге 
тығылған. Тапқанша сол болып жатыр. Кәрі мыстан сияқты неміс, ағылшын, 
жапон, американ шпиондары ішкі жаумен қосылып, біздің жас разведканың 
кӛзін  алдауға  талай  сиқырлар  жасап  жүр.  Жерді  қазып  кӛмір  шығарудан, 
бұларды қазып шығару қиынырақ. 
— Ырымбек кім болды? Білетін күн бар ма, сірә? 
— Бар. Бекер күмәнданбағансыз, расқа шығып келеді... 
Мейрам ұшып тұрды орнынан. Сӛзінде әдеттен тыс шапшаңдық бар: 
— Рақмет!  Рақмет!—деді  Пономаревтың  қолын  ұстап.—  Ал  енді,  бар 
пәле  соның  маңында.  Қаза  түсу  керек.  Бұны,  партия  атынан  берілген  қатал 
тапсырма деп ұғыныңыз. 
— Хұп!—деді де, басын бір иіп Пономарев шығып кетті... 

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: