Ж ә ,  ж етеді,  Д әм е ш !  Айтысып  уақыт  өткізбейік!  2.  Иә,  Отан

Ж АЙ  СӨЙЛЕ МНІ Ң  ТҮРЛЕРІ
СӨЙЛЕМНІҢ  АЙТЫЛУ,  МАҚСАТЫНА  ҚАРАЙ  БӨЛІНЕТІН  ТҮРЛЕРІ
Қ андай  сөйлем  бол са  д а,  сөй леу  процесінде  белгілі  бір  мак- 
сатпен  айтылады.  А дам   не  б ір д е м е   ж ай ы н да  х а б а р л а у   макса- 
тын,  не  бір д ем е  ж айы нда  сұр ау,  білу,  ж а у а п   алу  мақсатын,  не­
месе  біреуге  бұйы ру  мақсатын  кәздеп,  бол м аса  б ір д ем е  туралы 
езін ің  ерекше  көңіл  күйін  б іл д ір е  айтады.  Осындай  мақсаттар- 
ға  сәйкес,  сөйлемдер  төрт  топқа  белінеді: 
хабарлы 
сөйлем, 
сұ- 
раулы 
сәйлем, 
бұйрықты 
сөйлем, 
лепті 
сөйлем.
Айтылу  мақсатына  лайық  эр  сейлем  түрінің  интонадиясы  Ьо- 
лады.
ХАБАРЛЫ  СӨЙЛЕМ
Бір  істің,  қүбылыстың  не  бір  оқиғаның  ж а й -ж ап сар ы н   оаяндау, 
х а б а р л а у   мақсатымен  айтылған  сей л ем д і 
хабарлы 
сөйлем  ден- 
міз.  Мысалы:  А с қ а р   ке ш  жатса  да,  б е л г і л і   м е р з і м д е   турды.  А р -  
қа н ың  ма йд а  
қ о ң ы р   жазы.  О р а з   терезеден  б а с ы н   с ұ ғы п  
тұр 
екен  ( З . Ш. ) .
Айтылған  ойдың  тыңдаушыға  түсінікті,  әсерлі  болуы  сөйлем- 
нің  айтылу  интонациясына  д а   байланысты  болады.  Х абар лы   се й ­
лем  әдетте  бірсыдырғы  бәс ең   дауыспен  айтылады.  Д ұ р ы с   құрыл- 
ған  хабарлы   сөй лем ді  айтканда  дауы с  көтеріңкі  шығып,  сөйлем- 
нің  соқына  қарай  бәсеңдеп  тынады.  Мысалы:  Ж а б а й   жа у а п   щ и -  
тара а л м а д ы   ( Ғ . М . ) .
507-жаттыгу.
 
Хабарлы  сөйлемдерді  интонациясына  карай 
ажырата 
отырып,  тексті  мәнерлеп  оқыңыз.
I.  Үш  күндік  ж олды ң  бүгінгі  соңғы  күніне  бал а  ш әкірт  барын 
салды.  Қорықтан  күн  шыға  атқа  мінейік  дегі  асыққан-ды.  Бүны 
қаладан  алып  қайтқалы  барған  ағайыны  Байтасты  д а   таң  атар- 
атпаста  езі  оятып  еді.  Күн  үзын  аттан  д а   түспей,  өзге  жүргінші- 
лерден  оқ  бойы  алда  отырған.  Қей-кейде,  өзін е  таныс  Көкүйірім 
мен  Буратиген,  Тақы рбұлақ  сияқты  қоныс-құдықтардың  тұс-тұ- 
сыиа  келгенде,  бал а  оқш ау 
ш ы ғ ы і і
, 
астындағы  ж а р а у   қүла  бес- 
тісін  ағызып-ағызып  та  алады.
II.  Д о ң ы з  жылы  жылқысын  ж ұтатқ ан  әкем  содан  кейін  аса 
тиышсыз  болды  д ес ед і.  Оған  себеп  —   доң ы зды ң  ж а зы н д а   елге 
қарызға  үлестіріп  берген  малдары.  Бүл  м ал дар ды  
әкемнің  тез 
ж инап  алғысы  келеді.  Ал 
қар ы зға  ал ған дар ды ң   көпшілігінде 
қолма-қол  қайтарып  берерлік  күш  жоқ...
508-жаттыгу.
 
Оқытушының 
айтуы 
бойынша 
белгілі  бір 
т а к ы р ы п к а  
текст  құрастырып,  онық  ішіндегі  хабарлы  сөйлемдерді  көрсетініздер.
232

СҰРАУЛЫ  СӨЙЛЕМ
Біреуден  бірдеме  туралы  білу,  ж ау а п   алу  мақсатымен  айтыл- 
ған  сөйлем 
сұраулы  сөйлем 
дейміз.  Сұраулы  сөйлемді  айтқап- 
да  дауыс  сөйлемнід  аяғына  қарай  біртіндеп  күшейе  түсіп  тыма- 
ды.  Ж а з у д а   соңына  сүрау  белгісі  (?)  қойылады.  Мысалы:  А у ы л -  
д а р ы ң на н   не х а б ар   бар? Десятниктерің  кім?  (Ғ.  М. ) .
Сүраулы 
сөйлемнің  құрамында 
оныд  сұр ау 
мағыпасыіі 
айқындай  түсетін  қосымша  морфологиялық  белгі  ретінде  сурау- 
лык  шылаулар  ( м а   - м е , ,  б а- б е,   п а - п е ,  ш е )   с ұ р а у   есімдіктері 
жиі  қолданылады.  Мысалы:  Е л   көшіп  оісатқанда,  жігіт  босай 
м а ?   (С.  М. ) .   Б ұ л   жумыс  ң а н ш а ғ а   с оз ыл мақ? 
А с қ а р  
сөзіне 
жұрг  сенбесе  ш е ?   (3 .  111.).
Қ а за қ   тілінде  сұраулы  сөйлемпің  тек  дауыс  ырғағы  арқылы 
ж асалуы   сөйлеу  тілімізде  кездескенімен,  ж а з б а   одебиетте  сирек 
болады.  Мысалы:—  Мынау  —  «Қ ы з ы л   отаудың»  бастығы  Бек- 
тасова  Әсия  деген.  әйел.
—  Ә  й  е л ?—   де п   қ а л д ы қ   Қ а ли с а   екеуміз.
—  Қ а р а ң ғ ы д а   ат  сүрініп  жүрмесе?—   д е д і   Сақтаган  (С.   М. ) .
Е с к е р т у .   Кейбір  қүрм алас  сейл ем д ер дің  құрамына 
жай
сөйлем  сұр ау  формасында  кіргенімен,  сейлем  түгелімен  алғаида 
хабарлы   болып  айтылады  да,  аяғьіна  нүкте  қойылады.
Мысалы:  Ш а л а   үй қы  б о л у д а н   ба,  ә л д е   а у ы р   ойдың  қалжьі- 
ратуынан  ба,  үй  і ші ндегі   а д а м д а р д ы ң   түгелімен  түсі  қашып, 
түнде түгіл  к ү нді з д е   мең-зең  боп жүрді   (С.  М. ) .
509-жаттығу.
 
Тексті  мәнерлеп  оқьш  шығып,  сөйлемдерді  айтылу  мақ- 
сатына  карай  ажыратыңыз.
Мен  ол  қыста  б ізд ің   ауылда  Н ұрбек  бір  ж ұ м а   жатып  айтқан 
әндерінен  біреуін  д е   ести  алмай  қалдым.  Міне,  енді  ғана  естіп  ке- 
лемін  оның  әнін.  Әні,  шынында  да,  там аш а  екен.  Еңдеше,  мен  не­
ге  жылаймын?  Өз  аулымда,  өз  үйім де  қызғыштай  қорғаған  ба- 
лапаны  мен  қайда  келе  жатырмын  қазір?  Ол  қайда  қалды  қа- 
зір?..  Мінезінің  .былайша  қаталдығы  бол м аса,  не  қиянат  көрдім 
одан?  Өзінен  тумадым  дем есем,  туған  шешемнен  кем  болып  па 
еді  ол  маған?  Егер  мені  уысынан  шығармай  өсірсе,  залалыма 
ма  еді  ол  менің?  П а й д а м а   емес  пе  еді?...Алақанына  сап  сонша 
аялағаи  ә ж е м е   не  көрсетіп  кеттім  бүгін?  (С.  М. ) .
510-жаттығу.
 
Текстегі  сұраулы  сөйлемдерді  жасалу 
жолына 
карай 
ажыратыңыз.
1.  К үрең  ат,  күрсінесің,  зорықтың  ба?
А рқадан ікүдер  үзіп  торықтың  ба?
М ендей-ақ тыныс  таппай,  елді  тастап,
Сенделген  сергелдеңге жолықтың .бз?
(С.  С.).
233

2.  Б этестің  былай  да  босап  келе  ж а т қ а н   ж үй к есін   одан  ж а м а н   бо- 
сатқанын  не  қылғаныд?  Ал  еиді  былай  өтсек  қайтеді?  (С.  М . ) .
3.  —   Н еге  шақырғанын  б іл м е д ід   бе?
—  Тағы  д а   меніц  үсынысымды  сө з  қып  ж атқ ан  болар.
—  Сөз  кылса  ше?  ( 3 .   Ш. ) .
1.  Б үдан  ж иы рм а  ж ы л   бүрын  осы  а р а д а   осы  қала  болған 
ба?  2.  Рас,  Д ә м е ш   өз  ж ү р е г ін ің   соғысын  өзі  түсіне  ме  екен?  3.  Бір 
қалған  к әділ   ж іб и   ме?  4.  М әселені  күн  бүрын  дайы ндамай,  сал- 
ды р-салак  бю р оға  қоя  ма  екен?  5.  Хатшы  болып  Серегин  неше 
жыл  істейді?  6.  Бүл  б р и гад ан ы д  ақсауы да  не  себеп  болды  екен. 
П еш   пе,  ж оқ,  б а с қ а д а й   бір  сыр  бар   ма?  Кіммен  ақылдасса?  С а ­
ратова  ма?  7.  Е нді  ол  О раз  тұғырына  қайта  қонатыд  күс  емес... 
Б ұ ғ а д   кім  кінәлі?  Қайыр  ма?  Д ә м е ш   пе?  О р а з д ы д   өзі  ме?  8.  Ж а - 
дағы  бір  сүдгуір   үйректер  қай да  қонды  екен?  9.  —   Мүмкін  ыаған 
Б әтес  қ осы л ар?—  д е д і  Н ұ р б е к   қал ж ы дды   дауыспен.
511-жаттыгу.
 
Хабарлы,  сұраулы   сөйлемдерді 
а р а л а с т ы р а  
тур-турщ 
п а н д а л а н ы п   «Менің 
сүйетін  кітаб ы м »  дегеп  тақырыпта  ш ы ға р м а   жазы>;ч  ;
БҰЙРЫҚТЫ  СӨЙЛЕМ
Біреуге  бұйыру  не  бірдецені  талап  ету  мақсатымен 
айтыла- 
тын  сөйлемді 
бұйрықты  сөйлем 
дейміз.
Бұйрықты  сейлем  үкдеу,  шақыру,  іске  косу,  өтіну,  жалыну, 
кедес  беру,  тілек  ету  мағыналарында  да 
айтылады.  М ұн дайда 
сөйлем  б ә с е д   дауы спед  айтылып  ж а з у д а   сөйлемніц  содыиа 
нүк- 
те 
койьтлады.  Ал  сөйлем  шын  м әдіндегі  бүйыру,  қатал  талап  ма- 
ғынасында  кетерідкі  дауыспен  айтылғанда,  содына 
леп  белгісі 
қойылады.  Мысалы:  Көрсетпе  к ө з   жасыңды!  Б а ла м ,   жөніңді  айт- 
шы  ( М.   Ә. ).   Кел ,   б а л а л а р   о қ ы л ы қ   ( Ы.   А л . ) .   Қ а р ы н д а с ы м ,   ондай  
өтіріқті  а ғ а ң а   айтушы  б о л м а   (Ә.  Ә.).
Бүйрықты  сөй лем н ід баяндауы ш ы :
1.  Бұйрык  р айды д  II  ж ағы н ы д  ж екеш е,  кепш е  түр іи де  айты­
лады.  Мысалы:
Мақтан  ц у м а ,   к е р ек   қ у ,
О й с ы з д а р ғ а  ң о с ы л м а   ( А б а й ) .
Ж ү р ,   ж а р ы с а й ы қ !—   Б ұ р ғ ы ш ы л а р д а н   б а с қ а л а р ы ң  
осы  ма- 
ңайдйн к е п г і ң д е р !  —   д е д і   (Ғ.  М .) .
2.  Бүйрык  райды д  III  ж ағы н да  айтылады.  Мысалы  Мылтық- 
пай  тез  көшсі н  ( М .   Ә.).
3.  Етістіктің  екінші 
ж ағы на 
-шы,  -ші
 
ж үрн ақтары   қосылып 
айтылады.  Мысалы:
—  Өскенбайыил, 
қ о й с а ң ы з ш ы !   Қойсаңш ы 
(М.  Ә.).
—   Жігіттер-ау, 
ң и м ы л д а с а ң ы з д а р ш ы і 
Кәне,  
о с и   б ала -  
ның  б әйгес і н 
б ер м ей   к в р ш і!
512-жаттығу.
  Бұйрықгы  сөйлемдерді  тауып,  жасалу  жолдарын  керсетіңіз.
234

1.  Қарашы,  достым,  ғасырлар  бойы  сарғайып  ж атқ ан  cap  да- 
ламыздың  да  ж айнағалы  тұрғанын!  2.  Иә,  Қуан,  қуан  енді,  қарын- 
дасым.  Қуаншы  енді,  қалың  елім!  3.  Қуаныңдар,  шаттана  қуаның- 
дар!  Бірің  емес,  бәр ің  куаныңдар!  Е гілу  мен  езілу,  қайғы  тартып, 
қан  ж ұту  біздсрге  салт  болмасын!  Ж оғалсын  қасірет!  Ж асасы н 
достық  пен  махаббат! 
(Ә.  Ә.).  4.  Ауыздарыңа  сақ  болын,- 
дар  (Ғ.  М. ) .
513-жаттығу.
  Текстен 
бұйры қты  
сөйлемдерді  тауып,  өз  интонациягы- 
меи  ,\:әнерлеп  оқыцыз,  тыныс  белгісін  түсіндіріқіз.
і.  Аш уға  еріп  кастасудың  не  лайығы  бар?  Достасып  аттана- 
йык.  2.  Әркімнің  ж үрегінде  тұрған  қақ  болса,  аршып  аттанайық 
та,  қалған  көңіл  болса,  қалауын  достықтан  тапсын  да.  3.  Адам- 
ныц  жанынан  сырлы,  адамның  жанынан  ж ұ м б а қ   не  бар  екен!
4.  Үстірт  қарасаң,  ештеңе  аңғарыла  бермейді.  5.  Ал  үціле  кетсең, 
қызығына  кенеле  бересің...  6.  Кейде  асыл  іздеп,  шылаулы  тар- 
ғыл  тасына  кезігесің,  қазына  табасың.  7.  Адам,  неткен  керемет- 
сіц  сен!  (М.  И.).
8.  Немене,  балам?  Неден  ширықтың,  жөніцді  айтшы!  9.  Абай- 
ж аи,  тодған  жоқпысың,  әй?  Қайда  ж урдің ?  Кел,  шешін,  шай  ішіп 
жылыншы.  10.  Түндікті  жауып,  есікті  түріп  қойшы!  Абайға  күн 
түспесін.  11.  Жарықтығым,  ендігәрі  Абайды  бұндай  жерге  бас- 
тай  көрме!  Басың  ж ас,  үлкеннің  ондай  пәлесінен  өзің  д е   аулақ 
жүр!  Ө зімен  кетсін!  12.  Апа,  т ө с е к с а п   берші,  жатқызшы.  13.  Ж ол- 
дары ң  болсын!  Ри за,  қош  болып  аттанындар  (М.   Ә.).  14.  Басқа 
оқудыц  жолы  бар  ма?  Ақыл  айтыңызшы!  (М.   Ә.).
514-жаттығу.
 
Текстегі  сұраулы,  бұйрықты  свйлемдердің  жасалу  жол- 
дарына  және  интонациялық  ерекшеліктеріне  қарай  ажыратыңыз.
I.  —  Сен  ез  ем іріңде  не  бітірдің?  Д осы ң а  кайырымды  кеңес 
бер дің   бе?  Балаға  жымия  қ а р а д ы ң б а ,  сірә?
—  Мен  ж а м ан дап   отырмын  ба?  Ж а м ан ды қ   туралы  айтып 
отырған  жоқпын  ба?  Ж ам ан ды қ   пен  ж а м а н д а у   екі  түрлі  нәрсе 
емес  пе?  Ж а м а н д а у  деген  иттік  болса,  ж ам ан д ы қ  деген  бәле  емес 
пе?  Бәлеге  қарсы  тұрмасақ,  кандай  қатерге  үрынатынымызды 
білесің  бе?  (Ә.  Ә.).
II.  — Ж ә ,  ендеше,  ойланып  болды ң  ба  кешегіні?
—   Қешегіні?  Ойланыгі  деймісің?  Қәне,  бері  акелші!
—  Сен  бүл  уды  маған  Абайға  беріп,  жоқ  қыл  деп ұсынып  тұр- 
сыц  ғой, ә?  Берілмейді  бұл  у, сандалмаңдар!
—   Сен  өзіқ  Абайды  Тобықтының  ғана  Абайы  деп  білсең керек, 
оның тауарихтың  Абайы  екенін  ойлаймысың?  ( М.   Ә.)
515-жаттығу.
 
Сөйлемдерді  мәнерлеп  оқып  шыгып,  тыныс  белгілерінің 
сөйлем  соңында  қойылуын  түсіндіріңіз.
235

Совет  тұтатқан  ж аңа  өмірдің  ұшқынын  сөндіре  ала  ма  олар. 
Сөндіре  алмаса,  тағы да  өртенгеніміз  бе  біздің?  Ж оқ,  әкем  өртен- 
генмеи,  мен  өртенбеспін  енді!  Тамырынан  ж ұлған  көктей  кіп-кіш- 
кене  күнімде  қайлардан  қайларға  куып  әкеткен  тағдыр,  өскен 
топырағыма  қайтадан  көктегелі  келе  жатқан  мені  сол  топырақ- 
тан  жүл^  алмас  енді!  Туған  ж ерім е  деген  мөлдір  махаббатьімды 
енді  ешкім  де  сөндіре  алмас!  Мен  енді  оның  жаңа  ұшқынына 
косыла  бірге жалындармын!
ЛЕПТІ  СӨЙЛЕМ
Айтушының  түрлі  көқІл  күйін  білдіру  м-ақсатымен  айтылған 
сөйлемді 
лепті  сөйлем 
дейміз.
Лепті  сөйлемнін  мағыналары  куаныш,  сүйсіну,  көксеу,  аяу, 
өкіну,  шаттану,  қорқу,  зеку,  жирену,  мысқылдау,  таңдану,  риза- 
лык,  білдіру тағы  сол  сияқты  мақсатта  айтылады  да,  айтылу әуені, 
интонациясы  өте  асқақ,  кетеріңкі  болады.  Ж азуда  лепті  сөйлем- 
нің  соңына  леп  белгісі  қойылады.  Мысалы: 
О  д а   бі р  ң ы з ы к   дэі/ір 
е к е н - a y l   Ші ркі н,   қайта  а й на л ып   к е л е р   ме  еді!  (С.  М. ) .   Яп ырмай,  
м ы н а   ж е р г е   а у ы л   орнап, 
д ү к е н   қ ү р ы л ғ а н ы   ж а к с ы  болд ы-  
а у ! ( С . Ш .).
Лепті  сөйлемнің  мақсатына  сай  айтылғап  кез  келген  хабарлы, 
сұраулы,  бұйрықты  сөйлемдер  лепті  сөйлемге  айналып  кете  ала- 
ды.  Мысалы:
Хабарлы
М ы н а у   қоян  жепті  гой. 
Сұраулы
Н е  к ү ді гі ң і з   б а р   еді? 
Қ а н д а й   а й ғ а қ   таптыңыз?
Бүйрықты
Т е л ғ а р а   күиііктің  о я н б ағ а-  
нын  қ а раі иы  (Ғ.  М. ) .
Лепті
М ы н а у   қоя н  жепті ғой\   (М.   Э.). 
Лепті
Н е   к ү д і г і ң і з   б а р   еді!
Қ а н д а й   а й ғ а қ   таптыңыз!  (Ғ.  М. ) .
Лепті
Т е л ғ а р а   күшіктің  о я н б а ғ а н ы н  қара- 
шы!  (Ғ.  М . ) .
Лепті  сөйлем  ерекше эмоциямен,  сезіммен  айтылады.
Лепті  сөйлемнің  жасалуына  ерекше  интонациямен  бірге  түрлі 
одағай сөздер,  демеуліктер қатысады.
Мысалы: 
К,an,  әттеген-ай!— д е п   өкі нді м  мен ,—   аттың  нашар- 
л ығ ы н - а й   ( Б . М . ) .
Кейбір  сейлемдер  әрі  лепті,  әрі  сүраулы  болып  айтылады. 
Мүндай  сөйлемнің  соңына  әрі  сұрак,  әрі  леи  белгісі  қатар  қойы- 
лады.  Мысалы: 
Ос ы  ма  еді,  о с ы н д а й   м а   ең  мені   тосқан  қу- 
ажал!  (М.  9 . ) .
516-жаттыгу.
 
Лепті  сөйлемдерді  мәнерлеп  оқып,  қалай  жасалғанын
айтыңыз.
236

«Лыпып  тұрғанын!»— деп  ойлады  Еламан  Сабырға  риза- 
лықпен  күлімсірей  қарап.  «Жанып  тұрған  от!  Болайын  деп  тұр! 
Ж іб ер м ес ем ,  сағы  сынады-ау!  Тәуекел,  ж іберсем  бе  екен?!»
—  Ж оқ ,  Сабыр  шырақ.  Ж алғы з  барам  дегенің  болмайтын 
нәрсе,  колхозға  қайт,— д ед і  председатель.
—  О  не  дегеніціз?  Ж ұ р т   жапа-тармағай  кетіп  жатыр,  қатар- 
д а н  қал ай  қалмақпын?  (Т.  Нұрт.).
517-жаттыгу.
 
Мәнерлеп  оқығаннан  кейін  сураульі,  лепті  және  бұйрық- 
ты  сөйлемдердіц  тиісті  тыныс  белгісін  қойып  көшірідіз.
I.  1.  —
Ал  мына'бір  сурет  нені  бейнелейді...
— 
деп  сұрадым.
—   К олхозьш ы зды ң  ж айлауы  ғой.  2.  Коллектив  куанышының  дә- 
мін  қарш адайынан  татқан  ж а с   ұланның  тәтті  қылығы,  тамаша- 
сы д-ау  сен  3.  Ж ең ін ің   ұшын  қалай  дейсіз,  осылай  бүріп  келтіп- 
ген  қонымды  ма.  Өдіріне,  етегіне,  беліне  дейін  аударыдызшы 
К ел ісе  ме  Б елбеуі  тым  ж алпақтау емес  пе.
4. 
•—  Сіздер  алмайтын  болдыңыздар  ма  олай  болса,  маган 
рүқсат етідіздер  — дед і  бір  ж а с   әйел.
—  М аған  чек  жазып  беріңізші  — дед і  әйел  үстінен  нальтоны 
шешпестен дүкеншіге  барып  (М.   И. ) .
II.  Д ә л   осы  минутта  ол  пе  ойлады,  пендей  киялға  шомды.  Ои- 
шасын  мен  біле  алмадым.  Мүмкіи,  ол  ор  семьяныд  калауы  бұлбұ- 
лы  болғысы  келді  ме  екен.  Әлде  тіпті 
ә і і
 
емес,  өз  бойында  Gap 
өнерден  әдемілік  іздеп,  сошлд  лоззатын  татсам-ау  деген  сезімнід 
шырынын  жүтып  отырмағанын  да  кім  білсін  (М.  И.).
618-жаттыгу.
 
Төмендегі 
бұйрыкты,  лепті  сөйлемдердегі  сөздердіц  ор- 
пып
  ауыстырып  жазыдыздар.  Сонда  қалдай  өзгеріс  болады?
—  Тарт  қолыдды!  Отыр  орныда!  (Ғ.  С.) .
—  Жүрейі.кші,  н е д е   болса!— д ед і  Ж арасов.
—  Айттым  бағана  саған  И зе   басыңды!
—  Керегі  ж ок  сөзіңнід!  Тартыдыз  қолыдызды!  Тұр  былай 
жолымыздан!
—  К ұ т ы л м а й с ы ц   сөзііМді  т ы д д а м ай !
—  Ше г ін   кейі н!— деп  берді  (М.   Ә.).
Ж А Й   С Ө Й Л Е М Н І Ң   Қ Ү Р Ы Л Ы С Ы Н А   Қ А Р А Й   Т Ү Р Л Е Р І  
Жалпы  түсінік
Қ азақ   тілінде  өзініц  жалпы  құрамы,  кұрылымьша  карай  жай 
сөй л ем дер дід  ж а л а д ,  жайыл.ма,  жақты,  жақсыз,  белгісіз  жакты, 
атаулы,  толымды,  толымсыз  түрлері  болады.  Ж ай  сөйлемніц  бұ- 
лайша  бөлінуі  әсіресе  тұрлаулы  м үш елердід  оныд  ішінде  баста- 
уыш  құрамыныд  грамматикалық  сипаты,  сөйлемді  қүрастыруда- 
ғы  алатьш  орпы,  қызметіне  байланысты.  Осыған  орай  сөйлем  бір 
кұрамды  (бір  тұрлаулы  мүшелі)  немесе  екі  қүрамды  (екі  түр л ay-
237

лы  мүш елі)  болып  қалыптасады.  Бір  құрамды  сөйлемдерге  ж ақ- 
сыз,  бел гісіз  жакты,  атаулы  сөйлемдер  жатады .
ЖАҚТЫ  Ж Ә Н Е  Ж А Қ С Ы З  С Ө Й Л ЕМ Д Е Р
Ж А Қ Т Ы   С Ө Й Л Е М
К ез  келген  ж а й   сейлем  е з ін ід   бас  мүш елерініц  яғни  тұрлаулы 
мүш елерініқ  сипатына  қарай  ж ақты  н ем есе  ж ақсы з  болады.
Бастауышы  сөйлем  ішінде  тұрған  немесе  баяндауы ш   арқылы 
жасырын  бастауышы н  тауып  алуға  болатын  с ө й л е м д і  жақты  с ей- 
лем  дей м із.  Мысалы:  А б а л   өз  әкесі нің  ж а у а б ын   г а н а   б і лме к  
е д і  
(М.  Ә.).  
Енді 
қ о р ы қ п а й м ы н .  
Қ а й т а  
б е р і ң і з  
(Г.  М . ) .  Б  а  л  қ  а ш  о т ы  з  б  і  р  д  е,,  Ж   а  д   ы  л  о н   с  е  г  і  з- 
д  е  (С. 
М . )
.  А л м а т ы   күн  сайын  керкеюде.
Ж а к   бел гісіз  болып,  істелетін  іс,  қимыл,  әрекет  ж алп ы л ам а 
т үр де  үш  ж а қ қ а   бірдей  катысып  айтылған  бастауышы  ж оқ   сей- 
л ем дер   д е   болады.  Мысалы: 
ұ л  ы  қ 
б  о 
л 
с  а 
ң 
,  к  і  ш  ік  б 
о л  
. 
Кеп  т ы  ң  д   а , 
аз 
с ө й л е .  
Ж  ү  й  р  і  к т і 
к е  к  і  л 
қ  а  р  ғ ы - 
с  ы н  а  н  б  а  й  қ  а  й  д  ы  .  ,  Ү я лм ас   бетке  талмас  жақ  б е р е д і   (ма- 
қ а л )   .  М е н і ң  теріме  с е н г  қаптап  қ о я р  ма   еді  (А .  Ф. ) .   Осы  таза 
а у а н ы  к е у д е ң д і   толтыра  жута  б е р г і ң   к е л е д і   (С.  Ш а й м .)   Патиіа 
з а м а н ы н д а   е з і л г е н  х ал ық тар д ы ң  к ө р г е н   ку н і н   итке  б е р с і н   (С.  М.).
Істелетін  іс,  қимыл  үш  ж а қ қ а   бірдей  қатысты  болып  келген 
бастауышы  ж о қ   сөйлемді  б е л г і с і з  
ж а  қ  т ы 
с ө  й  л  е м 
д  е  й - 
м і з
.
Бастауышы  ж о қ   бел гісіз  ж ақты   с е й л е м д е р д ід  баяндауыштары 
әдетте  ж ек еш е  2,  3  ж а қ т а р д а   тұрғанымен,  нақты  сол  ж ақтарды  
білдірмейді  де,  сондықтан  бастауыштары д а   болмайды.

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: