Фармакогнозия – ғылымы және оның негізгі даму сатылары
ДӨШ қорларын бағалау және ұқыпты пайдалану
жүктеу/скачать 450,68 Kb.
|
Жабайы түрде өсетін дәрілік өсімдіктер.
| ДӨШ қорларын бағалау және ұқыпты пайдалану.
Өсімдік қортануы − елдің табиғи қортануының құрамдас бөлігі. Өсімдік қортануы деп адамның материалдық немесе эстетикалық өнімдерді алу үшін пайдаланатын өсімдік тектес (балдырлар мен саңырауқұлақтарды қоса алғанда) объектілерді атайды. ДӨ қортануы деп медициналық практикада пайдаланылуы мүмкін өсімдік объектілерінің жиынтығын түсінеді. Ресурстану бір-бірімен тығыз байланысты теориялық және практикалық жақтары бар тараптар. Ресурстану қызметінің теориялық жағы ресурстарды жүргізу теориясының жалпы ережелерін және аумақтарды ұзақ мерзімді және бірмезгілдік ресурс танушылық бағалауға арналған әдістемелерді әзірлеуден тұрады. Сонымен қатар табиғатты қорғау, аумақтарды экологиялық аймақтандыру, антропогендік әсер ету нәтижесінде шикізатты ластанған аймақтандыру дәрежесін зерттеу және т. б. мәселелер кіреді. ДӨ жаңа өскіндері анықталған кезде қоршаған орта факторларының өсімдік бөлшектеріндегі әсер етуші заттардың пайда болуына және өсу фазасына байланысты пайда болу серпініне әсері зерттеледі, ол ДӨШ жинау мерзімін оңтайландыруға және дайындамалардың өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Биохимиялық зерттеулер ДӨ-де әртүрлі БАЗ болуын анықтауға мүмкіндік береді, оларды білу өте маңызды, құрамында жоғары әсер ететін заттар бар шикізат алу үшін. Бұл жұмыстар ДӨШ дайындау мәселелеріне, ДӨ-дің табиғи өсінділерінің сақталуы мен қалпына келтірілуіне байланысты теориялық және практикалық маңызы бар. Экспедициялық тексеру бірнеше кезеңдерден тұрады: ▪ ресурс танушылық зерттеу объектілерін іріктеу; ▪ қажетті мәліметтерді жинау бойынша далалық зерттеулер экспедициясы; ▪ далалық зерттеу кезінде алынған деректерді камералдық өңдеу және есеп беру құжаттарын құрастыру. Жалпы ТМД-да жабайы өсетін ДӨ шамамен 60 түрінен дайындалатын шикізат пайдаланылады. Бұл түрлердің бір бөлігі мәдени жағдайға енгізілді, сондықтан оларды табиғатта жинау маңызды емес (мс.валериана, синюха). Жоспарлауға болатын дайындамалардың көлемі Денсаулық сақтау қажеттілігінен туындайды. (мысалы, қайың жапырақтары) өте көп болғандықтан олардан шикізат қорын жинау, дайындау, және зерделеу өзекті емес. Сонымен қатар, Қызыл кітапқа енгізілген ареалы шектеулі өсімдіктер түрлері, сондай − ақ шикізат көздері тапшы ДӨ - бірінші кезекте және толық зерттеуге лайық. Бұдан басқа, ТМД елдерінде интродукцияланған және өсірілетін ДӨ шикізатының қорын, экспортталатын (орляк папоротник, шағын барвинок және т.б.), дәрілік тағамдық (мүкжидек, Черника, Брусника), витаминдік, жеміс, ағаш, техникалық және басқа өсімдіктердің қорларын зерттеу қызығушылық тудырады. Жалпы өсімдіктер қорларын дайындау немесе анықтау кезінде алдымен өсінділер мен алқаптардың орналасқан жерін зерттеу барысында жергілікті жерде белгілейді. ДӨ өсінділерінің ауданын анықтау үшін, анықталған ДӨ массивтері шартты белгілер жүйесінің көмегімен топографиялық карталарға салынады. Содан кейін, осы массивтердің кескіндерін қандай да бір қарапайым геометриялық фигураға теңестіріп, ұзындығын, енін, диаметрін және басқа да параметрлерін өлшеп, осы фигураның ауданын есептеу жүргізеді өсімдіктер өсіндіде біркелкі емес өсіп, жеке қопалар құрғанда, алдымен осы түр кездесетін барлық аумақтың ауданын анықтайды, содан кейін түрмен айналысатын дарақтардың пайызын есептейді. "ДӨ түсімділігі" және "шикізат қорының тығыздығы" ұғымдары бірдей болмаса да, ресурстанушылар оларды синонимдер ретінде жиі қолданады: түсімділік (шикізат қорының тығыздығы) – ДӨ орналасқан аудан бірлігінен алынған шикізат фитомассасының шамасы (мс, 2- га). ДӨШ дайындаушылар өз жұмысында ДДСҰ халықаралық ережелерін және ДӨШ жинау және кептіру жөніндегі мекемелердің нұсқаулықтарын, ДӨ қорғау және ұтымды пайдалану жөніндегі шараларды басшылыққа алуы тиіс; ДӨ басқа өсімдіктерден айыра білуі тиіс. ДӨЖ сапасы дайындау мерзімінің сақталуына, дұрыс жинау технологиясы мен кептіру режиміне байланысты. * ДӨШ дайындау-бұл бірізді кезеңдерді қамтитын процесс: жинау,кептіру, стандартты күйге келтіру, орау және сақта. Барлық кезеңдерде дайындау процесінің стандартты жағдайы, қаптамасы және сақталуы Бір мақсат – БАЗ кешенін шикізатқа сақтау және НБ талаптарына жауап беретін стандартты шикізатты алу. "ДӨШ жинау" ұғымы түсіндіруді талап етпейді. "ДӨШ жинау" жинағын жинаушылар арнайы дайындықтан, шарт жасалғаннан және жинау құқығына куәлік берілгеннен кейін жүргізу керек. ДӨ сирек кездесетін және қорғалатын түрлерін дайындау ішінара және шектеулі жинау құқығына лицензия алғаннан кейін ғана мүмкін болады. Бастапқы өңдеу дайындалатын шикізатты кептірудің алдында өсімдіктердің кондициялық емес бөліктері мен бөгде қоспаларды жоюды қамтиды ҚР-дағы ДӨШ қортануы шексіз емес және фармакологиялық өнеркәсіп үшін қызығушылық тудыратын көптеген өсімдіктер "Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына" енгізілген, қорғауға мұқтаж өсімдіктер ретінде. Оның ішінде, сирек және жойылып бара жатқан ДӨ жатады: Қорғау іс-шараларының қатарына БАЗ барынша жинақталу кезеңінде ДӨ жинау жатқызуға болады, бұл өңделетін ДӨ көлемінің төмендеуі кезінде ДӨ қажетті сандық шығуын қамтамасыз етеді. Сондай-ақ жиналған ДӨШ кептіру процесінде және қайта өңдеудің кейінгі технологиялық процестерінде сапасын жоғалтпауы маңызды. Қарқынды қозғалысы бар жолдар бойында өсетін өсімдіктер, өнеркәсіптік кәсіпорындардың жанында. Өсімдіктерде әртүрлі улы заттар (ауыр металдар, бензопирен және т.б.) пайда болуы мүмкін Ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар маңында және көліктің қарқынды қозғалысы бар жолдардың жиегінде (жол жиегінен 100 м жақын), сондай-ақ ірі қалалар шегінде, ластанған жыралар мен су қоймаларының бойымен ДӨШ жинауға болмайды. Дәрілік өсімдіктерді дайындаудың екінші бір жағын да ескерген жөн. Дұрыс жоспарланбаған және дайындықты ұқыпты, тиянақты өткізбеу жеке түрлерді ғана емес, кейбір жағдайларда түгелімен басқа түрлерді де өте үлкен апаттық жағдайларға ұшыратуы мүмкін. Шектен тыс ұрықтарды жинау, өсімдіктердің жер асты мүшелерін, тамырларын және тамырсабағын жинау өсімдік популяциясының толық жойылуына алып келеді. Бұл қауіп ареалдарды шамалы (көлемі) сирек түрлерге ғана емес, қарапайым түрлерге де әсер етеді. Мұндай қиындықтардан шығу үшін, дәрілік өсімдіктерді дайындау барысында барлық операцияларды қатаң бақылау керек. Дәрілік өсімдіктерді жинауға денсаулық сақтау қажеттілігіне және жеке қолданысқа дайындау арнайы рұқсатпен және бұл жұмыстың техникасына сәйкес білімі болған жағдайда ғана рұқсат беріледі. Қазақстандағы кейбір дәрілік өсімдіктерді жинаудың жылдық мөлшері туралы мәлімет (Егеубаева, Аверина 1999) № 1 кестеде келтірілген. Жалпы дәрілік өсімдіктің жер үсті мүшелерін тек ауа-райы құрғақ кездерде ғана жинайды. Ескеретін нәрсе, шаң басқан немесе әртүрлі насекомдармен жарақаттанған немесе тат саңырауқұлақтарымен ауырған дәрілік өсімдіктерді жинауға болмайды. Бүршіктерді ерте көктемде жинаған дұрыс, яғни наурыз (март) – суәр (апрель) айларында әрі таралмаған ісінген кезінде. Медициналық мақсатпен өсімдік қабықтарын тек жас бұтақтардан алған дұрыс. Шөптесін өсімдіктерді гүлдеген кезінде жинайды, оларды төменгі жапырақ деңгейінде кесіп алады. Жапырақтарды гүлдеу алдында немесе гүлдеу басталғанда немесе толық гүлдегенде жинайды. Өсімдік өліп қалмау үшін жапырақтардың көбісін жинамай қалдырады. Гүлдерді гүлдеу енді басталғанда жинаған дұрыс. Медицинада шырынды және құрғақ жемістерді пайдаланады. Одарды тек піскен кезде ғана жинаған дұрыс. Шырынды жемістерді таңертең ерте немесе кешке жинайды. Оларды жинағанда үлкен сақтықпен езіп алмай жинап, ішінде тартып-керіп қойған қалта немесе қабы бар себетке салады. Тез түсіп шашылып қалатын жемістері бар өсімдіктердің жемістерін жинағанда олардың гүлшоқтарын кесіп алып бауға (сноп) байлап көлеңкелі жерге жемістері пісіп жетілгенше іліп қою керек. Сосын сондай кептірілген бауларды өңдеп жемістерін алады. Тұқымдарды піскеннен кейін жинайды, қыста зең (плесень) пайда болмас үшін шаңнан, әртүрлі қоспалардан тазартады, таза ауада кептіреді. Тамырлар және тамырсабақтарды күзде өсімдіктің жер үсті мүшелері сола бастағанда дайындайды. Жерден күрекпен қазып алынған тамырларды және тамырсабақтарды сілкіп-сілкіп, тазалап жуып қағазда, матаға немесе таза жерге жайып кептіру керек. Жалпы өсімдіктерді кептірудің 4 әдісі бар: 1. Табиғи, бұл жағдайда шикізатты қағаздың немесе матаның бетіне жайып қойып жиі-жиі аударып тұрады. 2. Көлеңке кептіру, бұл жағдайда жақсы желденетін жабық ғимараттың ішінде кептіреді. Табиғи нақыштары сақталады. 3. Күн түскен жерде кептіру, бұл жағдайда өсімдіктер қабығы, тамырлары, тамырсабақтары, тұқымдары және жидектері кептіріледі. 4. Жылулықта кептіру (қолдан жылыту арқылы), бұл жағдайда температураны реттеп тұруға болады, шикізат тезірек кебеді. Дәрілік өсімдіктер түрлеріне байланысты әдебиеттерде олардың қайсысын қай мезгілде жинауға болатындығын көрсететін күнтізбесі болады (Мухитдинов Н.М. Паршина Г.Н. 2001). Сол күнтізбесіне байланысты жинау керек. Мысалы, кәдімгі емен (Quercus robur – Дуб черешчатый), ешкітал (Salix caprea – Ива козья) шипалық қасиеті бар бөліктерін қабығын наурыз (март) айында жинайды. Ал қотыр қайыңның (Betula pendula) және қара теректің (Populus nigra – Тополь черный) бүршіктерін сәуір (апрель) айында жинау керек. Қара аңдыздың (Inula helenium – Девясил высокий) тамырларын тамырсабатарын; сасықтамырдың (Ferula foetida – Ферулла вонючая) түйнек-пиязшықтарын; кәдімгі бақбақтың (Taraxacum officinale – Одуванчик обыкновенный) тамырларын сәуірде (апрель) жинау керек. Ал дәрілік қырмызыгүлдің (Calendula officinalis – Календула лекарственная), орман құлайырының (Malva silvestris –Просвирник лесной) гүлдерін шілде (июль) айында жинау керек. Ал итшомырттың (Hippophae rhamnoides – Облепиха крушиновая) жемісін қарашада (ноябрь), кәдімгі аршаның (Juniperus communis – Можжевельник обыкновенный) бүрін-жидегін желтоқсанда (декабрь) жинау керек. Яғни, жүктеу/скачать 450,68 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|