Ф.ғ. к., доцент Қалшабеков А. Б
Шəкəрім Құдайбердіұлының дін жайындағы ой-толғамдары
жүктеу/скачать 86,16 Kb.
|
| 1.1 Шəкəрім Құдайбердіұлының дін жайындағы ой-толғамдары
Шəкəрім дүниетанымында «дін» жəне «діншілер» деген қос ұғым қатар қолданылады. Дін мен діншілерді бір деп қарау Шəкəрім дүниетанымын түсінбестік болар еді. Діншілер — бұл, Шəкəрім дүниетанымында, шығармашылығында ерекше сынға ұшырайтын ұғымдардың бірі. Ал дінді ойшылдың «діншіл» ұғымынан бөлек түсінгені аңғарылады. Шəкəрім «діншіл» ұғымымен қатар өз өлеңдерінде «пəншіл» ұғымын да қатар қолданып, бұларға сыни көзқараста болған. Мақаламыздың негізгі мақсаты – Шәкірімнің осы дінге, оның сенушілеріне деген көзқарасын талдау. Пәнжілдерге қатысты аяттардың бәрінде Шәкірімнің сол пәнжілдерге сын айтқанын түсінеміз. Ол үшін Шәкерім өлеңдеріндегі «Дін туралы молдалардан сұрасаң адасып, жала жабылады», «Адасқандар мен діндарлардың сынынан өттім», «Панша үшін. нан». Бес сезім: дін – қулықтың жолы, дін астында – ғылым, дін астында – залым, т.б.. Бірақ Шәкәрім айтқан мына бірер сөзге қарап, оны дінге қарсы, дінге қарсы деп тұжырымдауға болмайды. діни қабылданбайды. Шәкірім дінді терең түсінген ойшылдардың бірі екені даусыз. Шәкәрім тек жалған діндер мен діндерді сынайды. Ойшылдың айтуынша, олар жоғалған болып саналады. «Діни арбау жолынан» емес пе? Яғни, діннің өз жолы бар, бірақ діндарлар адасып кетті. Ол сынақтан өткенін айтады: «Шәкірімнің дінге деген көзқарасы туралы айтқанда, сол мәселелерден адаспаған абзал. Сонымен қатар, оның құны бар.» Шәкәрім айтып отырған «дін атын жамылған жәбірлеушілер» кімдер екеніне назар аударыңыз. «Қазір дінде бәрі жаман» дейді Шәкерім. Осының аясында Шәкерім діннен мүлде бас тартады дегенге сену қиын. Белгілі бір уақытта ғана тарайтын дін жаман дейді. Яғни бұдан сол діндерге қарап Шəкəрімнің оларға айтар өз ойының бар екендігін ұғынуға болады. Бұл кездегі діндердің бəрі — нашар, Ешбірі түзу емес, көңіл ашар. Өңкей алдау, жалғанды дінім дейді, Тексерсең ойың түгіл жаның сасар. Əлемдегі діндердің түп мақсұты Үш нəрседе бұлжымай құшақтасар: Құдай — бар, ұждан — дұрыс, қиямет — шын, Еш діннің мақсұты жоқ мұнан асар [1]. Шəкəрім кез келген діннің негізгі іргетасын құраушы, діңгегі осы үш нəрсе, бұдан асып кетер діннің мақсұты жоқ дейді. Əрі барлық діндердің мақсұты осы үш негізгі түсінікте бірігеді. Олай болса, Шəкəрімнің ойынша, дін жаратушының бар екенін мойындап, істеген ісіне қарай не бір сауап немесе жазаның болатынын қаперде ұстап, ұжданға сай өмір сүру дейді. Бұдан асып кететін ешбір дін жоқ. Шəкəрімнің ойынша, осы үш діңгекті негіз етуі тиіс дін атаулы адамдарды адамшылыққа жеткізудің орнына бір-бірімен дау сабасып, тартысқа түсіп, қоғамда адамдарды қиянатқа баруға итермелеп отыр. Шəкəрімнің дін жайында айтар ойы айқын. Ол ешбір дін қиянат жаса, дұшпан бол демейді деп отыр. Ендеше, кінə дінде емес, сол дінді ұстанушылардың оның түп мағынасын түсінбей, дінді қолшоқпарға айналдыруында. Сөйтіп есіл дін бұзылады дейді. Яғни кемшілік дінде емес, діншілдерде болып отыр. «Құран сырын түсінбей бұрса дағы, жасырылмай жарқырап тұр керемет. Жаман тəпсір жайылып жер бетіне, дін десе тұра қашты есті азамат», — дейді Шəкəрім. Білімділердің, есті азаматтардың діннен тұра қашуының негізгі себебі жаман тəпсірде деп отыр. Дін мен діншілер туралы Шəкəрімнің пікірі осындай. Шәкәрім үшін таза ақыл – діни мәртебеге жетудің абсолютті минимумы. Таза рух – адам жанының қасиеті. Жанның жаратылу барысында қасиет ретінде берілетінін тағы да еске саламыз. Пәк рух жанға жұмсалмаса, одан арылғанда, өзгермелі дүниенің сырын біліп, мәңгілікке дейін өлшейді. Осылайша, таза рух өзінің бастапқы иесіне оралады. Шәкерімнің ойы осыған негізделгені анық. Таза рух – жанның қасиеті дедік. Осы орайда Шәкәрім: «Жер жаратылмай тұрғанда, Хасти нұры менде болды!» – депті. «Жан тәніме кірсе, бұл ауру онымен бірге кірді» [1; 244]. Жанның қасиеті таза ақыл былғанбаса, сол түпкі иесін табуда дамылдамайды. Бұл таза ақылдың қасиеті жанмен бірге кірген деп тұр Шəкəрім. Бірақ таза ақылды адамдар əдетіне, дініне байлап беріп, қор қылып, жауды жар деп адасады. Шəкəрімнің дүниетанымындағы иман турасындағы ой-толғамдарды зерделей отырып, біз оның иманға байланысты «шатақ иман» жəне «шын иман» ұғымдарын қолданғанын аңғардық. Жоғарыда иман дегеннің мағынасы жаратушының бар екеніне, бір екеніне мойынұсынуда екенін айтып өттік. Ендеше, сол иман қалай шатақ жəне шын деп бөлінеді? Бұл жерде Шəкəрім аталмыш ұғымдарды шартты түрде қолданғанын түсіну қажет. Олай болмаса иман ол əрқашанда мағынасы біреу-ақ. Шəкəрім осы Аллаға иман келтіргендердің оны түсінуіне қарай иманды «шатақ иман»,»шын иман» деп шартты түрде қараған. Шын иман дегеннің не екеніне келсек, Шəкəрім шын иманға Алла тағалаға таза жүрекпен иман келтіруді айтқан. Бұнда сөзден гөрі, ішкі жан дүниеңмен сезіну басым. Сырт тазалығынан гөрі, іш тазалығына аса зейін қою. «Құран ұстап тұзақ құрма, Інжіл ұстап қақпан қылма, адам аулама», — дейді. Кез келген діншіл қиянатты болса, «жүрегі болса тайғақ саз, сопысы- нып қылма наз», — деп алдымен жүрек тазалығын қылу керек дейді Шəкəрім. Ішкі тазалық, жан дүниеңмен сезіну, шынайы қиянатсыз болу бұл шын иманға тəн. Ал шатақ иман ол сыртқы шарттар- ды орындап, оның ішке енбей қалуы. Бір қағидаға қатып қалу, ауызбен мұсылман болу, сыртын түзеп аласұру. Мұсылмандық жолдағы көптеген молдаларды сынға алғанда олардың иманын шатақ иман деп, Шəкəрім осы тұрғыдан сынға алған. Иман ең алдымен адамды қиянатсыздыққа əкеледі. Имансыз берілген білімнің өзі адамға жау болып шығуы мүмкін. Абай атамыздың балаға алдымен мұсылманша хат танырлықтай ғана білім беру керек дегенінің астарында баланы алдымен мұсылман қыл, содан кейін білім үйрет деген ой жатса керек. Əл-Фарабидей ғұламаның философияны үйренбестен бұрын имандылыққа, адамшылыққа үйрену керек деген қағидасының да астарында осыған үндес ой жатқан жоқ емес пе. Тəрбиесіз берілген білім адамға жау дегенде əл-Фараби бабамыз адамшылық ғылымы туралы айтып отыр емес пе. Имансыз адам қиянатшыл, оны Шəкəрім зəлім деп атаған дедік. Шəкəрім имансыз берілген білімнің қауіпті екенін де айтып өтеді. жүктеу/скачать 86,16 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|