Ф.ғ. к., доцент Қалшабеков А. Б
Зерттеу жұмысының мақсаты
жүктеу/скачать 86,16 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеудiң дерек көздерi
- Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi
- Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы
| Зерттеу жұмысының мақсаты:Шәкәрімнің “Мұсылмандық шарты” еңбегі арқылы қазақ халқының көнеден келе жатқан адалдық, имандылық,еңбекшілдік,білімдік адамға керек қасиет екенін дәлелдеу.
Қазіргі заманымызда адамдар адалдық , адамшылық, білімділік, өнерлік, еңбексүйгіштік туралы көп айтады. Ал мен өзім Шәкәрім ақын жырлап өткен «Мұсылмандық шарты» еңбегін ұнатамын. Осы жұмысым арқылы оны дәлелдегім келеді. Зерттеудiң дерек көздерi:Тақырыпты жазу және ашу барысында Ш.Құдайбердіұлының өз жұмысын талдап, қорытындыладым. Нурпейiсов С. Елубай, А. Нуршайков К. Зархановна З. А. Жиенбаеваның ғылыми мақалалары, «Словоискусство» З. Кабдолова, «Көркем әдебиеттi талдау әдiстерi» Алпысбаеваның; Ғабдуллиннiң «Уақыт құпиясы» шорттары қолданылды. Сонымен қатар, мерзiмдi басылымдар, ғылыми журналдар мен интернеттегi материалдар қаралды. Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi:Зерттеу барысында талдау, жүйелеу, жалпылау және салыстыру әдiстерi қолданылды. Зерттеу жұмысының құрылымы:Жұмыс кiрiспеден, екi негiзгi бөлiмнен және қорытынды бөлiмнен тұрады. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы Бес жасында ауыл молдасына оқуға жіберіліп, бала Шәкәрім парсы, араб тілдерін тез меңгеріп алады. Жеті жасында жетім қалып, Абай Құнанбаевтың атасы Құнанбайдың қолына түседі. Шәкәрімнің балалық шағы мен жастық шағы рухани ізденіс, даму, қазақ және шетел әдебиетін оқу, ғылым мен білім алуда өтті. Ойшыл музыкамен де айналысқан: ол музыкалық аспаптарда ойнап, музыка жазған. Ол сурет салумен, тас оюмен, киім үлгілеумен айналысқан, скрипка мен бубен ойнауды білген, атқа мінген, бүркітпен аң аулаған. 14 жасында Абайдың ықпалымен өлең жаза бастады. Жақсылық пен жамандық, өмір мен өлім, руханият туралы тақырыптағы өлеңдер шығара бастады.. Абай оның нағыз тәлімгері және рухани ұстазы болды. Ғылым әлеміне енгеннен кейін (Хафиз, Физули, Науаи сияқты Шығыс ойшылдарының еңбектерін, сондай-ақ Байрон, Пушкин, Толстойдың шығармаларын зерттеді) ол халықпен жақынырақ танысу үшін саяхатқа шықты. 20 ғасырдың басында Шәкәрім шығармашылығы оның өрлеуімен айқындалды. 1906 жылы Меккеге, Мысырға, Ыстамбұлға барып, кітапханаларда жұмыс істеп, сатып алған кітаптарын Семейге пошта арқылы жібереді. Оның өмірінің соңғы кезеңі 1905-1907 жылдардағы революциямен, Столыпиндік реакциямен, Бірінші дүниежүзілік соғыспен, 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыспен, ақпан және қазан төңкерістерімен, азамат соғысымен және мемлекет құрушы революциямен тұспа-тұс келген қиын болды. Кеңес өкіметінің. , ұжымдастыру. дүниетанымына үлкен әсер етті. Философ «Қалқаман-Мамыр» мен «Еңлік-Кебек», «Ұмытылған жазбалар», «Нартайлақ пен Айсұлу» және «Қодардың өлімі» поэмаларын, «Әділ мен Мария» әңгімелерін, «Бәйшешек- Қайғылы» шығармаларын жазды. Руханият тақырыбы жәнеадам танымы жайлы тақырыптар, оны жетілдіру жазушының лирикалық және философиялық еңбектеріндегі басты тақырып болып табылды. Ш.Құдайбердіұлы сонымен бірге аудармашы болып та жұмыс жасаған: А.С. Пушкиннің "Боран" және "Дубровский", Бичер-Стоудың "Том ағайдың кабинасы" романы, Лев Толстойдың әңгімелерін аударған. Шәкәрім Құдайбердиевтің лирикасы мен философиялық ойлары бүкіл қазақ халқының бай рухани мұрасын білдіреді. Көптеген дана ойлар мен шындықтарды ұлы ойшылдың көптеген ертегілерінен, афоризмдерінен және жұмбақтарынан білуге болады. Өлеңмен жастайынан әуестенген Шәкәрім өмір бойы өз шығармашылығында Aбай салған жолды ұстанумен өтті. Сондықтан да Aбайдың шын мәніндегі шәкірті, рухани мұрагері болып саналады. Шәкәрім өз бетімен заманына сай жеткілікті білім алды. Шығыс және Батыс әдебиетін зейін қойып оқып, араб, парсы, түрік және орыс тілдерін еркін меңгерді. Aлғашқы шығармаларында жастарды Aбайдан үйренуге шақырады («Жастық шақ туралы», «Кәрілік», «Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық»), адам ниетінің түзулігін, адалдықты жырға қосты («Өмір», «Сәнқойлар», «Құмарлық», «Қалжыңбас»), оқу-білімге шақырып, адал сезім, таза сүйіспеншілікті жырлады. («Жастарға», «Aнық асық әулие», «Шын сырым»). Шәкәрім өзі өскен ортадағы ру таласы, күншілдік, тақ таласы сияқты жағымсыз кұбылыстарға сын көзімен карады. Бұл мәселелерді «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек», «Айсұлу-Нартайлақ» поэмаларында, «Әділ-Мария» романында ашып көрсете білді.1905-1906 жылдары Шәкәрім қажылыққа барады. Жолжөнекей ақын Парижде аялдама жасайды. Стамбұлда да тоқтаған деген жорамал бар. Осы қалалардың кітапханаларынан алған материалдары бойынша «Түрік», қырғыз, қазақ және хандар шежіресі» және «Мұсылмандық шарты» еңбектерін жазды. «Ләйлә-Мәжнүн» (1907) поэмасында Шәкәрім көпшілікке белгілі шығыстық сюжетті негіз етіп алып, махаббат пен кұштарлықты жырға қосты. 1917 жылғы Қазан төңкерісін үлкен үмітпен қарсы алып, оған өзінің өлеңдерін арнады. Шәкәрімнің халық арасында беделі жоғары болғанына қармастан, «Кеңес өкіметінің жауы» деген жалған айыппен түрмеге жабылды. Көп ұзамай абақтыдан босап шыққанымен, 1931 жылы сатқындардың қолынан қаза табады. Шәкәрім Құдайбердіұлы «Үш анық» аталатын философиялық «Мұсылмандық шарты» деген трактаттар авторы, көптеген орыс және Шығыс әдебиетінің озық үлгілі аудармалары Шәкәрім қаламынан туған. А.С.Пушкиннің «Дубровский» және «Боран» повестерін өлеңге түсіріп, Л.Н.Толстойдың Физули мен Хафиздің туындыларын қазақша тәржімеледі. Ұлы Абайдың реалистік дәстүрін жалғастырушы ұлы ойшыл ақын Шәкәрім шығармашылығы өзінің кең тыныстылығымен, шыншыл да сыншыл әуенімен ерекшеленді.Оның әдеби мұрасы сан алуан: философия, этнография, әдет-ғұрып және дін тақырыбы. Шәкәрім ғұлама ғалым әрі композитор ретінде де танылды. Қазақ әдебиетінің бірегей классигі, ұлы Абайдың мұраттас мұрагер шәкірті, аса ірі ақын, ойшыл философ, тарихшы ғалым . Шәкәрімнің әкесі Құдайберді мен ұлы ақынымыз Абай ағалы-інілі туысқан адамдар. Шәкәрім Құдайбердіұлы — шығармалары арқылы, өз өмір жолы мен шығармашылық қызметі туралы мол деректер қалдырған қаламгер. Ақынның көптеген өлеңдері, «Мұтылғанның өмірі» поэмасы, «Түрік: қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі», «Үш анық» кітаптарындағы кездесетін өмірбаяндық деректер шоғыры мен танымдар қайнары ақын өмірі мен шығармашылығын зерттеушілерге біраз көмегін тигізетіні анық.Ақынның талассыз ізденістері мен қажырлы еңбектері нәтижесінде: «Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі» (Орынбор, 1911 жыл), «Мұсылмандық шарттары» (Орын-бор, 1911 жыл), «Үш анық» (Алматы «Қазақстан» 1991 жыл), «Иманым»— өлеңмен жазылған философиялық трактат сияқты ғылыми еңбектер, «Еңілік-Кебек», «Қалқаман-Мамыр», «Нартайлақ пен Айсүлу», «Ләйлі-Мәжнүн», «Дубровский» сынды эпикалық поэмалар, көптеген лирикалық өлеңдер, жиырма шақты әндер дүниеге келіп, әдебиетіміз бен мәдениетіміздің алтын қорына қосылды, халқымыздың рухани қазынаына айналды. Ғалымның 1905—1906 жылдар аралығындағы Меккеге барған қажы сапары туралы ақын шығармаларывда аз-ды-көпті айтылғанына карамастан ол арнайы зерттеуге тұратын кәделі нәрсе. Шәкәрім өзінің қажы сапары туралы: «… Мен пақыр 1905 жылдан 1906 жылға қарай қажыға барғанда тақияны кердім»— деп жазды, Семей облысының сол кездегі уақытша генерал-губернаторы генерал-майор Гал-киннын 1906 жылы 8 наурыздағы дала генерал-губернаторына жазған № 637 қатынас қағазында: «Представляя при сем четыре заграничных паспорта за 88 641, 642, 643 и 644 отобранные от возвратившихся от паломничества киргиз Бугулинской волости Семипалатинского уезда, Курманкожи Кубеиова, Кутана Джулджасарова из Чингизской волости, того же уезда Шакарима Худайбердина и Куранчи Чокина, донопшу, что» означенные паломники, по прибытии в пределы своего уезда, были сквидетельствованы в состоянии здоровья и оказались здоровыми»,— деп жазған екен. Бүған қарағанда Шәкәрімнің қажы сапарының бары келіс жолы жөнінде толық ақпарат беретін архивтік құжаттар табылып калар деген сенім бар. Ал жоғарғы архив құжатын қарап, Шәкәрім Құдайбердіүлының Меккеге барарда алған шетелдік паспорты 6443 нөмірлі екенін білуге болады. Шәкәрімнің Мекке бару сапарының басты мақсаты әдеттегі қыр қазағының құдай үйіне тәу етіп, кажы ата» ту емсесті. Өзінің дін төркіндерін зерделеу ниетінен туған ғылыми сапар деп үғыну керек. Оған оның қажы болып келгеннен кейінгі жазған еңбектері далел бола алады. XX ғасырдың алғашқы жылдары Шәкәрім шығармашылық қызметінің өрлеу жылдары болды. Ақын 1911 жылы Орынбордан екі кітабын, «Түрік, қырғыз қазақ һәм хандар шежіресі», (Мұсылмандық шарттарын бастырып шығарса, 1912 жылы Семейде «Ярдем» басласынан, «Қазақ айнасы», «Қалкаман Мамыр», «Жолсыз жаза» («Еңлік-Кебек»), үш бірдей кітабын бастырып шығарды. 1931 жылы қазанда аяулы ақынға ГПУ жазықсыз жала жабылып, әділетсіз жазаланып, атылды. Үлкен талант, ғұлама ғалым ұзақ жылдар бойы жерсіз, кебінсіз айдалада жатты. Ақын қайтыс болғаннан кейін тоталитарлық Кеңес үкіметі ұзақ жылдар буржуазиялық-ұлтшыл «Алаш» партиясының қызметінде болды, ұжымдық үгіт-насихат науқаны бай-кулактармен ауызбіршілікте болды және оны заңсыз және дәлелсіз қастандық жасады деп айыптады. Кеңес Одағының құрылысы. 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басы қазақ әдебиетінің кемелдену, мән-мағынасының тереңдеу, мазмұнды ойларын жалпылау, көркем сөзбен жеткізу, халықты өрлеуге шақыру, кәсіби кемелдену кезеңі болды. Осы кезде бұрын стандартталмаған және қайта қолданылған көшпелі мазмұнның, әртүрлі формалардың, біртектес стильдік тілдік өрнектердің сапалы көркемдік әдіске айналу дәуірі басталып, қазақта ерте философиялық ойдың танымдық өрісінің одан әрі жанданып, жаңаруы байқалады. философия. Бұл үрдіс ең алдымен Абай, оның талантты шәкірттері, әсіресе Шәкәрім шығармашылығында кеңінен көрінді. Ауыз әдебиетіндегі философиялық ой-пікір, дүниетаным Шәкәрім шығармаларында жалғасын тауып, әлемдік философтардың көзқарастарының қазақ дүниетанымымен байланысының жай-күйі жазба әдебиет процесінде көрініс тапты. Ал Шәкәрім шығармашылығындағы «сырлы мағыналар қазынасын» бірлесіп ашу – алдағы күндердің таусылмас игілігі. жүктеу/скачать 86,16 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|