Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
Қ-ң Ресей имп-сы құрамына кіруінің 1-ші кезеңіне сипаттама
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
| 66. Қ-ң Ресей имп-сы құрамына кіруінің 1-ші кезеңіне сипаттама (XVIII ғ. 30-40 ж.)Қазақ хал-ң тарихында XVIII ғ-ң басы аса бір ауыр кезең болды. Тәуке хан 1718ж. қайтыс болған соң қазақ жүз-і арас-ғы саяси ж/е шаруа-қ байл-тар әлсіреп, билеуші топ-р арас-ғы алауыздық-р барған сайын үдей түсті. Т.хан тұсында бір орт-қа бағ-ған Қазақ ханд-ғы саяси бытыраңқылыққа ұшырады. Тәукеден кейін Қазақ х-ғы іс жүзінде жеке-жеке хандық-ға бөлінді. Осы кезеңде Қазақ х-ң сыртқы жағд. да, шиеленісе түсті. Жоңғ.шапқ-ғы күшейді.XVIII ғ-ң 20 ж-ң соңы мен 30 ж-ң басындағы жеңістер-ң нәт-де жоңғ-р қазақ-ң біраз жерін босатуға мәжбүр болады. Қазақ-р осы шайқ-да біріксе ғана біртұтас күш ретінде елі мен жерін қорғауға шамасы жететінін көрсетті. Алайда, Ұлы хандық билік үшін күрес қазақ-ды тағы бөлшектеді. Ұлы хандықтан үміткер Кіші жүзден-Әбілқайыр, Орта ж-н-Сәмеке өздерін елеусіз қалдырды деп, Аңырақайдағы жеңістен соң шайқас алаңын тастап кетіп қалды. Осы ішкі алауыздық-ды, қырқысу-ды пайдал-н жоңғ-р қайта шабуылға кірісті. Осындай қиын-қыстау жағдай Әбілқайыр ханды Ресей мем-ті сияқты одақтас іздеуге мәжбүр етті.1730 ж жазда Әбілқайыр Уфа наместнигі арқ.Петербургке С.Құндағұлұлы иен Қ.Қоштайұлын елші етіп жіберіп, Ресей имп-ң бодандығына қабылдауды өтінеді. Хатында Ә.хан Орта ж/е Кіші жүз қазақ-ымен түгел Ресей бодан-н қабылдайтынын атап көрсетті. Ә.-ң өтінішін қабылдау-ң себ-і орыс патшасы I Петр-ң XVIII ғ басында Қазақ х-ғы тур.айтқан пікірінен белгілі: “...барлық Азия ел-і мен жер-іне кірудің кілті мен қақпасы дәл осы орданың өзі ғана, осы себептен де солар арқ.барлық Азия елдерімен қатынасатын жолымыз болуы үшін қазақ ордасы Ресей-ң қол астында болу керек”.Осы мақсатта ол қазақ жеріне 1713-1720 жж. Бірнеше экспедиция-р жібереді. Алғашқысын 1713ж. князь Александр Бековия-Черкасский басқарды. 1715 ж. И.Д.Бухгольц экс-сы жасақталды.1731 ж 19 ақпанда Ресей-ң патшасы Анна Иоановна қаз-ды Ресей бодандығына қабылдау жөніндегі құжатқа қол қойды. Бұл құжатта былай деп жазылған: 1-ден, қазақ-р патшаға берік болма ж/е салық төлеп тұруға уәде берсе, 2-ден, Ресей азамат-ы қазақ-ды ренжітпесе, қорлық көрсетпесе, 3-ден, қазақ-ға біреулер шаб.жасаса, Ресей имп-сы оларды өз азамат-рындай қорғаса, 4-ден, тұтқынға түскен орыс азамат-ын қайтарып, башқұрт ж/е қалмақ-мен тату боламыз деп қазақ-р уәде беріп отырса, біз оларды Ресей имп-ң қол астына аламыз да, оның боданы деп есептейміз. Осы грамотаны қаз-ға жеткізу үшін 1731ж 31 сәуірде Ресей Кіші жүзге Сыртқы істер коллегиясы-ң тілмәші А.И.Тевкелев бастаған арнайы елшілік жіберді. А.Тевкелев елшілігі 1731 ж 5 қазанда Ырғыз өз-ң бой-ғы Майтөбе деген жерде отырған хан аулына жетеді. Алғашқы келіссөздерде-ақ Әбілқайыр х-ң өтірігі шыға бастайды. Ол тур. П.И.Рычков: “Тевкелев ордаға келгенде, халық ханға “мұндай мәселені бізбен ақылдаспай жалғыз шештің” деген мағынада көптеген ауыр айыптау-р тағып, соған байл-ты аса зор кедергі-ге жолықты”, - деп жазды. Ә.хан Ресей патшасына өтініш жасау себеп-ін де атайды. Олар, 1-ден, ел ішінде беделден айырылған хандық билікті орыс патшасы-ң қолдауына сүйене отырып, қайта жандандыру ниеті-ң бар екендігі болса; 2-ден орыс әкімшілігінен казак әскер-нің, башқұрт пен қалмақтар-ң қазақ ауыл-ына шаб-на тыйым салуды өтініп, сол арқ. қазақ-ға негізгі қарсыласы жоңғ-р қалмақ-мен күресуге мүмкіндік туғызу еді.1-ші болып бодандыққа Әбілұайыр ант берді, оған Бөкенбай ақсақал, содан соң Есет батыр қосылды. Сол арада адалдыққа 27 ақсақал ант берді. Сонымен қаз-гі кейбір басылым-да жазылып жүргендей бастапқыда антты 27 емес, ханна басқа 29 адам бекітті.Ресей патш-ғы қазақ ханд-н түгел өзіне қарату мақ-да бұл өлкеге бірнеше экспедиция жасақтады. 1734ж мамырда қырғыз-қайсақ экс-сы құр-ды. Көп кешікпей оны Орынбор экс-сы д.а. Ол экс-ны сенат-ң обер хатшысы И.К.Кириллов басқарды. Ол өлген соң 1737 ж Н.Татищев келді. Бқл экс-ң мақсаты Кіші ж/е Отар жүздегі ықпалды Шыңғыс ұрпақтары-ң бадандығын нығайту болды.1735 ж Ор өз-ң бой-да Орынбор бекінісі сал-ды. Орынбор ген-губеранторы И.И.Неплюев бұдан былай қазақ қоғамындағы хан-р билігін әлсірету, осы мақ-та жалпы қазақтық хандық билікке ұмтылған бірде-бір сұлтанға қолдау көрсетпеу,хандық билікті біржола жойғанға дейін сайланған бірлі-жарым хан-ды патша грамотасы арқ. бекітіп отыру, сөйтіп хан лауазымын орыс әкімшілігі-ң шенеунігі дәрежесіне түсіру ұстанымын ұсынып, патша кеңсесін осы жолға салды. Мұндай саясат-ң астарында қазақ қоғ-да енді қайтып бір орт-қа бағ-ған билікті болдырмау, сөйтіп қазақ билеуші-і топ-ы арас-да өзара тынымсыз бақталастық күрес туғыза отырып, соңғы шешім қабылдау ж/е “төрелік тұжырым шығару” құқын орыс әкімш-к орын-ң қолына беру пиғылы жатты. Бұл кез империялық жүйе-ге тән саясат-ң көрінісі еді.1740ж Қытаймен бейбіт бітім жасаған жоңғ-р 1741 ж Орта жүз қазақ-ң жеріне басып кіреді. Күтпеген соққыны қазақ-р қайтара алмай, Кіші жүз жеріне шегінуге мәжбүр болады. Әбілқ. хан дереу Ресейден әскери көмек сұрайды. Бірақ Ресй имп-сы көмек көрсетпейді, өз азамат-ы ретінде санап, сыртқы жаудан қорғамайды. Бұл жерде Ресей-ң екіжүзді саясаты қөрінеді ж/е Орта ж-ң Ресей протекторатын қабылдауы жай ғана сөз жүзінде қалып, ешқандай саяси мағынасы болмаған деп айтуға болады. Ресей имп-сы Қазақ х-ң күшеюін н/е біртұтас болғанын қаламады. Себ-і, ондай мем-ті бағындыру қиын болатынын түсінді. Сон-тан Ресей қазақ билеуші-рін бір-біріне айдап салу ж/е түрлі сыйлық-р мен атақ-р таратып, өз мақ-на пайданлану, қазақ жерін Ресей имп-ң отарына айналдыру саясатын ұстанды.XVIII ғ-ң 30-40 ж-ры-ақ Кіші ж/е Орта жүз қаз-ң Ресей протекторатын қаб-на қарамастан, олар-ң бағынуы нақты болмады. С-бі, қазақ билеуші-і бұл кезде жоңғ-мен қырғи-қабақ соғ-та еді. Оның үстіне Қ-тан шекарасында күшті Цинь имп-ң пайда болуы күрделі саяси жағд-ң тууына ж/е қаз-ң Ресей ықпалынан шығып кету қаупіне әкеліп соқты. Жоңғ-ң шаб-н Ресей тиімді пайдалануға тырысты. Ресей әскери күшт-і Қаз-мен шекара айм-да бекініс-р салуды үдетті. XVIII ғ-ң 30-40 ж-ры Қ-ң солт-бат шек-да Верхнеяицкіден Звериноголов бекінісіне дей. созылған Үй бекініс шебін салды.Ресей имп-сы қаз-қ жерін отарлау саясатын барған сайын күшейтті. Шекаралық өкімет билеушісі И.И.Неплюев “бөліп ал да, билей бер” принципіне негізделген идеялары мен жоспар-ы қолданысқа кірді. Осылай 1730-1740 жж. Кіші ж/е Орта жүз билеуші топ-ң Ресей бодандығын қаб-уы нәт-де солт-бат Қ-тан жері Ресей имп-ң отарына айналды.
жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|