Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің себеп/і, барысы, ерекшелік/і ж/е оның тарихи маңызы
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
| 77.Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің себеп/і, барысы, ерекшелік/і ж/е оның тарихи маңызы:Ресей импе-ң қазақ далас.ғы хандық билікті жоюы,шекара-қ аймақ-рда жаңа бекініс/ді салып, қазақ жер/н күштеп тартып алуды одан әрі жалғастыруы,қазақ қоғамында әлеу-к қатынас/р-ң шиелінісуі К. Қасымұлы-ң бастаған ұлт-азат-қ көтеріліс-ң шығуына себеп б.ды. Қазақ/р-ң ХҮІІІ-ХІХ ғ/рды болған барлық басқа ірі көтеріліс/рінен Кенесары көтеріліс-ң ерекшелігі, - оған 3жүз-ң бұқара халқы түгел қатысты. Көтеріліс-ң бүкіл халықтылығы, кең қанат жаюы, айқын көрінген саяси сипаты Кенесары көтерілісі-ң өзіне тән ерекшелігі еді деу к-к. Көтеріліске қатысушы ру/р-ң саны 1843-1845 жж көбейе түскен. Кенесарыны анағұрлым белсене қолдаған/р: Қыпшақ, Төртқара, Жағалбайлы, Табын, Тама, Бағаналы, Шекті, Алшын, Керей, Жаппас, Арғын рулары т.б. Кенесары көтерілісіне ру шонжар/ры – би/р ж.е басқа ірі феодал.р қатысты. Мысалы, Ш. Едігенов, Шорман Күшінов, Мұса Шорманов т.б.Кенесары 1837 ж көктемде, өзі көтеріліске шығар алдында, патша үкіметін Көкшетауда ж.е Ақмолада, яғни Кенесары-ң өзі-ң тұрған жерінде бекініс жүйесін салудан бас тарту қажеттілігіне көзін жеткізу үшін әрекет-р жасаған болатын. Бұл кезде Қоқан хан-ғы иелігінде көшіп-қонып жүрген Кенесары, осы мақсатпен патша үкіметіне арнап, наразалық білдірген бірнеше хат жолдады. «Ата – баба/рымыз мұра еткен, - деп жазды ол осындай хат/р-ң бірінде, - Есіл, Нұра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Тобыл, Құсмұрын, Оралға дейінгі Тоңзақ т.б. қазіргі патша тұсында бізден тартып алынып, ол жер/рде бекініс/р салынып, сонысымен тұрғын/рды өте қиын жағдайға ұшыратуда. Бұл тек біздің болашағы-з үшін ғана емес, сонымен бірге бүгінгі өмір сүруімізге де қауіпті». Күткендей-ақ бұл хат/р жауапсыз қалды.Орт.жүздегі бытыраңқы көтеріліс ошақ/ры Кенесар-ң басшылығымен 1837-1838 ж/р аралығында біртұтас қозғалысқа біріге бастады.1838 ж.Ақтау мен Ақмола арасындағы разъезге Кенесары әскері шабуыл жасап, онда орн-н Симонов-ң отрядын талқандап, 10 пистолет, 9 мылтық, 13 қылыш, 7 найза, 495 мың оқ, 490 пистолет патронын же т.б. қару-жарақтарды қолға түсірді. 1838 ж-ң күзінде Кенесары сарбаз/ры патша үкімет-ң жазалаушы әскер/рімен бірнеше қарулы күреске түсті. Со/рдың ішінде айрықша кескілескен айқас мықты бекініс/р-ң бірі болып саналатын Ақмола приказы үшін б-ды. Оны аға сұлтан полковник Қоңырқұлжа Құдаймен.ң әскер/рі мен әскер старшыны Қарбышев басқарған жақсы қаруланған гарнизон қорғайтын. Кенесары қарсы жақт-ң едәуір әскер/рін тұтқындап, қару-жарақ/рды олжалады.1838 ж-ң аяғына қарай Кенесары Ырғыз бен Торғай жаққа көшті. Ол кезде бұл жер/р Орынбор әскери губернаторлығына қарайтын. О-ң ген.л-губер.ы граф В.А. Перовский еді. Ол көтерілісші/рмен ара-қатынасты бейбіт жолмен шешуге тырысты. Келіссөз/р барысынды В.А.Перовский уақытша келісімге келді. Ол б-ша Кенесары шекара шебіне шабуыл жасамауға уәде берді. Бұл тыныштық 1842 ж дейін созылды. Дегенмен, бұл кезде де Бат.Сібір отряд/рымен қарулы қақтығыс/р тоқталған жоқ.1841 ж.қыркүйекте қазақ-ң 3жүзі-ң өкіл/рі жиналып Кенесарыны ата-бабамыз-ң салты б-ша ақ киізге салып көтеріп, бүкіл қаз.хал-ң ханы етіп сайлады.Орынбор әкімшілігімен уақытша бітімге келген кезде, 1841-1842 жж.Кенесары Қоқан хандығы-ң қол астындағы қазақ жер/рін қайтару үшін күрес жүргізеді. Соғыс нәтижесінде, Созақ, Сауран қала/ры азат етіледі. Түркістанды қоршайды. Қоқан хандығы келіссөз жүргізуге мәжбүр б-ды.1842 ж.В.А. Перовский Петербургке қызметке кетіп, о-ң орнына генерал-губернатор б-п Обручев келді. Перовскийге қарағанда о-ң Кенесарыға ж.е арадағы мәселені шешуге көзқарасы басқа еді. Соны пайдаланып, Горчаков сол ж.Сотников басқарған отрядты К-ң ауылын шабуға жібереді. Сөйтіп, патша әкімшілігімен жасалған бітім Горчаков тарапынан бұзылды. 1843 ж.27 маусымында Николай І қазақ даласына көтерілісті басу үшін әскер жіберу туралы өкім шығарды. К-ң басын әкелген адамға 3000 теңге сыйылық жариялады. Патша әкімшілігі 1844 ж.көктемінде қатарынан 3отрядын жіберуді ұйғарды. О/р Ор бекінісінінен, Ұлытаудан ж.е Тобыл өзенінен бір мезгілде аттанып, К. жасақтарын жан-жақтан қоршап, о/рға шешуші соққы беру қатаң тапсырылды. Бұған қоса Бат.Сібір ген.л-губер.нан Лебедев ж.е Фалилев басқарған екі патша үкіметіне берілген сұлтан/р-ң басшылығымен қазақ/р-н қосымша отряд/р жасақталды. Барлық соғыс операциясын басқару ген.л-майор Жемчужниковке жүктеледі. Бұл кезде К. санында 20 мыңдай әскер бар еді. Патша отряд/р-ң бастарын біріктірмей, жеке-жеке соққы беруді шешті. Жауынгер/р-ң бір бөлігін Сібірден шыққан отрядқа қарсы жіберді. Кейін Лебедев Кенесарыға қарсы күресте дәрменсіздік көрсеткені үшін Орынборға шақыртылып, орнынан босатылып, сотқа берілді. Бұл кезде Кенесары өзі-ң негізгі күшімен Константиновск бекінісін шапты. 1844 ж.шілде-ң 20-нан 21-не қарайтын түні Өлкеаяқ өзені-ң жанында Ахмет Жантөрин-ң отрядын тұтқындап қоршап, толық қиратты.1846 жыл/р-ң басында Кенесары әскере/рімен Балқаш көлі маңайына қоныс аударды. Патша үкіметі Кенесары басқарған көтеріліс/рді жоюға ген.л-майор Вишневский басқарған әскер/рді жіберді. Кенесары 1846 ж.Қоқанға қарсы күресте Әулиеата (Тараз), Мерке қала/рын алады. 1846 ж.Кенесарыны қолдаушы Ұлы жүз-ң Саурық батыры қырғыз/р-ң Жаманқора деген батырын өлтіреді. Қырғыз/р оған жауап ретінде Саурық батыр-ң ауылына шабуыл жасап, жігіт/рімен бірге оны өлтіріп, мал-мүлкін тонап кетеді. Осындай шиеленіс/р-ң нәтиежесінде 1847 ж.Кенесары 10 мың сарбазымен қырғыз/р жеріне басып кіреді.К-ң соңғы шайқасы Кекілік сеңгірінде өтті, қырғыз манап/ры, Вишневскийдің отряды ж.е Қоқан хандығы-ң әскер/рі «Алмалы сай» шатқалында 3жақтан К әскерін қоршады. Күш-рі әлденеше есе көп жау әскерімен қаһармандық күресте К 32 қазақ сұлтан/рымен бірге қаза тапты.К.Қасымұлы басқарған ұлт-азаттық көтеріліс-ң жеңілуіне бірнеше себеп/р б-ды. О-ң ішінде ең бастысы бүкіл қазақ халқы-ң біртұтас бірікпеуі, кейбір ру басшы/р-ң өз бетіне бас болмақ болуы, ру-қ жіктелу, қазақ феодал/р-ң Ресей мемл-тін қолдауы. К-ға Ресей, Қоқан, Бұхар хандық/рымен күресуде күші тең болмады. Сонымен қатар ол өзін жақтамаған қазақ ж.е қырғыз ауыл/рын шабуы сол жер-ң халқы-ң наразылығын тудырып, көтерілісті әлсіретті. Сонымен, К.Қасымұлы бастаған ұлт-азат-қ көтеріліс жеңіліс тапқанымен, ол қаз.хал-ң тарихында мәңгілік өшпес із қалдырды ж.е тарихи маңызы зор б-ды.
жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|