Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
Абылай хан мемлекет қайраткері, саясаткер және дипломат АБЫЛАЙ
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
| 70. Абылай хан мемлекет қайраткері, саясаткер және дипломат АБЫЛАЙ (Әбілмансұр, Сабалақ)(1711-1781 жж.), ұлы мемл.т қайраткері, дипломат, саясаткер, 3 жүздің басын қосушы ұлы хан. Ханның аты атасының атымен ұқсас. Әкесі Уәли мен атасы Абылай мұсылманның қасиетті орталық/ң бірі Түркістанды билеген. Абылай тарих сахнасына 18ғ.ң 30ж.да көтерілді. Оның жасынан халқының азаттығы үшін ойрат/ға қарсы күреске белсене қатысуы жергілікті тұрғын/ арасында беделін көтерді. Көреген саяси қайраткер ретінде қалмақ/мен қатерлі соғыс/дан шаршаған қазақ/ң шиеленіскен ахуалын біршама бәсендету үшін диплом.қ жол/ды пайдаланып, қазақ-ойрат тартысының қарқынын басуға тырысты. Әбілкайырдың сыртқы саясаттағы, әсіресе Ресей тұрғысындағы шараларын толық құптамаса да, онын басты бағытының саяси астарын түсіне білді. 1740 ж. тамызда Орта жүздің ханы Әбілмәмбетпен, тағы да баска 120 старшынның қатысуымен Орынборға келіп, орыс үкіметінің қамқорына кіруге келісімін білдірді. Қазақ елінің тұтастығын сақтау мақсатында Цин империясымен де қарым-қат./н суытпады. Қарапайым сұлтан болса да Пекинге елшілік аттандырып, қазақ/.ң, жағдайын Ресейден тәуелсіз жағдайда шешуге ат салысты. Кытай мемл.мен қарым-қат./ды бір жүйеге келтіру арқылы Ресей тарапынан саяси қауіпті бәсеңдетті. Абылайдың қолбасшы, саяси қайраткер ретінде ерекше күшеюі 1738-1741ж қалмақ/ң жойқын шапқ.на қарсы күресте көзге түсті. Бір қақтығыста жекпе-жекте қалмақ қонтайшысы Қалдан-Сереннің баласы батыр Шарышты өлтірген 19 жасар Абылайдың ерлігі халық арасына тарап кетті. 20 жасында хан сайланған Абылай жарты ғ.ға жуық хандықты абыроймен басқарады. Ол зерделі саясаткер, білімдар дипломат, дарынды қолбасшы болды. Оның көздеген мақсаты мемл.ті нығайту еді. Ол сыртқы жаулардан қорғану үшін 3 жүзді біріктіруді жүзеге асыра бастайды. Жоңғария әлсіреген сайын Абылайда Ресейден ығысып, Пекин сарайына жақындады. Көреген мемл.к қайраткер Ресейден төніп келе жатқан кауіпті дер кезінде түсінді. Сұлтанның ендігі саясаты жонғар-қытай тартысынан қазақ елін алыстау ұстап, елдің дербестігін толық қалпына келт.п, Шығ Түркістанмен іргелес өңірдегі ойра/ң уақытша билігінде қалған жер/ді кайтадан қайтару еді. Осы мақсат үшін қытай әскерімен соғыскан Абылай дипл.қ айла-амал/ды ұтымды пайд.п, өз максатына жетті. Әбілмәмбет ханның Түркістан өлк.не көшіп кетуі Абылайдың мемл. қайраткері ретіндегі беделін арттыра түсті. Ақ киізге көтерілмесе де, сұлтан мемл.аралық қарым-кат/да, қазақ жұртының өз ішінде хан ретінде танылды. 18ғ.ң 40ж.да Абылайдың көш-конысы Есіл өз.і бой.да, Көкшетау өң.де, Ертістің жоғ. ағысында орн.ты. Орта жүздің ру/н жақсы білген, шегедей кадағалап билеген Абылай тез арада Ор.қ Азиядағы ең беделді қайраткер ретінде белгілі болды. 1740 ж.тамызда ол Орта жүз ханы Әбілмәмбетпен, т.б. 120 старшынмен Орынборға келіп, орыс өкіметінің «қамқорына» кіруге келісімін білдірді. Сонымен бір мезгілде қазақ халқының тұтастығын сақтау мақсатында Шың империясымен де қарым-қат.н суытпады. Петербург пен Пекинге елшілік/ аттандырды. Ол Ресей мен Қытай имп.ң өзара қайшылық/н қазақ хандығы мүддесіне пайд.п отырды. 1778ж қыста II Екатеринаның талабымен Көкшетаудағы ханның аулына жіберілген капитан Бреховтың миссиясы сәтті аяқталды. Абылай Ресейдің сый-құрметінің астарын түсінді. Капитан Брехов Абылайды 3жүздін ханы, халық басын иген мемл қайраткері болғанын растады. Ырық/на көнбей, өзінің хандық билігін күшейте бастағанынан қауіптенген Ресей мемл.ті оны биліктен тайдырудың жоспарын ойластырды. Сібір шек.қ шебінің командирі ген-майор Огарев күш жұмсап, Көкшетау өңіріне әскер төгіп, хандыкты Абылайдан тартып алудың жоспарын ұсынды. Халықтың кең қолдауынын нәт.де ол залымдық пікір жүзеге аспады. Абылайдың хандық мемл.ті барлық билеудің, басқарудың жүйесі қалыптаскан біріккен феодалдық ел болды. Қырғыз/ды, қоқандық/ды, еділ қалмақ/н, ойрат/ды сан рет талқандауы оның ірі қолбасшылық, саясаткер қасиетін де айқындады. Ол бірнеше тілді білді, кытай тілінде жазды, еркін сөйледі. Абылай 69-дан аса бергенде, сындарлы саясатшы, сарабдал мәмілегер ретінде ол көрші мемл./ң бәрімен арақашықтықты сақтай отырып, терезесі тең байланыс жасай білген көреген басшы. Жоңғарияға қарсы азаттық күрестегі, халықтың басын біріктірудегі рөлін, Ресей және Қытай мемлекет/мен дұрыс дипл.қ қатынас орнатып, іс жүзінде елдің дербестігін сақтап қалу қайраткердің арманы еді.
жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|