Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
Бөкей ханд-ғы Исатай Тайманұлы және Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерілістің себептері, барысы, ерекшеліктері
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
- Бұл бет үшін навигация:
- 75.1822-1824 ж.ж. Сібір және Орынбор қазақтары туралы Жарғылар.
- Нәтижесі
| 74. Бөкей ханд-ғы Исатай Тайманұлы және Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерілістің себептері, барысы, ерекшеліктері.І. Көтер-ң себ-і мен сылтауы. Бөкей ордасы тікелей патшаға Петербургке бағ-тан, онда қазақ өзгеше мынандай басқару жүйесі болды: Жерге жеке меншік енгізілді; Салық түрлері көбейтілді (салық мөлшері 10-50 мың сом);1827ж. 12 биден тұратын «Хандық кеңес» құрды.1833ж. Жәңгір туысқаны Қарауылқожаны Каспий бойы рул-ына билеуші етіп тағайындады. 1836ж. Жасқұс деген жерде хан сарайын салу бас-ды. Қосымша салық енгізілді. ІІ. Көтер-с барысы.1836ж. – беріш руы, Жайық бөлімі-ң старшын-ы Исатай мен Махамбет хан бұйрық-ын орындаудан бас тартты. Олар-ң қол астына қосымша 20 ауыл көшіп келді.1837ж. қазан. - Көтерілісші-р Балқы би-ң (Жәіңгір-ң досы) ауылына шаб жасады.1837ж. қараша. – Тастөбе деген жерде 3500-дей көтер-ші полковник Геке бастаған зеңбірекпен қаруланған отрядтан жеңілді. Көтер-ң басым бөлігі ауыл-ына тарады. Исатай мен Махамбет жанында азғантай серік-і қалды.1837ж. желтоқсан – Исатай мен Махамбет Жайық-ң шығ-на қарай жасырын өтіп кетті. Мақсаты – Кенесары көтер-не қосылу.1838ж. шілде – Ақбұлақ деген жерде ақырғы шайқас болды. Махамбет қоршауды бұзып өтіп, көтер-ті жалғастыра берді. Хиуа ханынан көмек сұрап ала алмаған Махамбат көтер-ті тоқтатып Қараой деген жерде жанұясымен жеке үй болып отырды.1846ж. – Махамбетті Баймахамбет сұлтан-ң жіберген адам-ы жауыздықпен өлтірді.Көтер-ті басуға көмектескені үшін Баймахамбет сұл-ға, т.б. билеуші-ге әскери атақ-р мен сыйлық-р берілді. Көтер-ді жазалауды Перовский-ң бұйрығымен Геке ұйымдастырды.Истайды 1812ж Бөкей хан беріш руы-ң старшыны етіп тағайындады.1814ж. – Орынбор билеушісі Исатай-ң старшындығын бек-ті. 1817-1823ж. – Исатай Орынбор губернатор-ң жаласымен сотқа тартылды.1804 – 1846ж. – Махамбет өмір сүрген ж-р.1824 – 1829 ж. – Махамбет Жәңгір хан-ң баласы Зұлқарнайға ақылшы болып, Орынборда тұрды.1829 ж. – шаруа-р көтер-не қатысқаны үшін түрмеге қамалды. ІІІ. Бөкей орда-ғы толқу-р.1842ж. – Жәңгір хан саясатына қарсы ордада жаңа қозғ. баста-ды. Басшы-ы: Аббас Қошайұлы, Лаубай Мантайұлы.1844 ж. – Аббас пен Лаубай тұтқындалды.1847 ж. – Лаубай түрмеде өлді, Аббас Лефляндияға қара жұмысқа айдалды.Көтер-ң тарихи маңызы.И.Т. мен М.Ө. басқарған көтеріліс-ң орасан зор тарихи маңызы болды. Бұл патша өкіметі құрған жаңа әкімшілік-аумақтық бірлік-ң аумағында қазақ-ң отаршылдыққа қарсы ірі баскөтеруі еді. Оның ұлт азаттық сипаты басым болды. Көтер-с аяусыздықпен басылғаннан кейін де жалғаса берді. 1842ж Жәңгір ханға қарсы Аббас Қошайұлы мен Лаубай Мантайұлы бастаған баскөтерулер болып өтті.Жәңгір хан көтер-ң кейбір талап-ын орындауға мәжбүр болды.Атап айтқанда, халықтан жиналатын алым-салық төлемін едәуір жеңілдетті. Патша үкіметіне наразылық білдірген старшын-ң пікірімен санасу керектігін түсінді.
75.1822-1824 ж.ж. Сібір және Орынбор қазақтары туралы Жарғылар. 1822 ж«Сібір қырғызд.ң жарғысы»(Cібір ген.-губерн.ры Сперанский мен көмекшісі Батеньков1822 жылғы 22 маусымда патша «Сібір губернияларына арн.ған мекемелер», «Бұратаналарды басқару туралы жарғы», «Қырғыз-қайсақтары» басқару туралы жарғы, этаптар туралы жарғы, жер міндеткерлігі туралы ережелер, астық қорлары, шаруалар мен «бұратаналар арасындағы борышкерлік міндеттемелер» тур. ережелер үшін негіз болған 10 заңды бекітті «Сібір... мемкемелеріне» сәйкес, азиялық Ресей 2 генерал-губернаторлыққа: орталығы Тобыл болған Батыс Сібір, орталығы Иркутск болған Шығыс Сібір генерал-губернаторлығына бөлінді. Біріншісіне Тобыл, соңғысының құрамына Томск губерниялары енгізілмекші болып ұйғарылды.Орта жүздегі дәстүрлі мемлекеттілікті таратып, хан атағын «мүлде артық» деп жойып жіберген үкімет Сібір қазақтары туралы жарғыға сүйеніп, басқарудың жаңа нысанын енгізді. 3-тарауға сәйкес, Оңт-бат Сібірді мекен-н қазақтар «көшпелі бұратаналар сословиесі» болып есепт-ді және тең құқықтарды пайд-ды, ал «сібір қазақтары елі» ең алдымен 1838 жылы Бат Сібір қаз-ын шек-қ басқару құрылғанға дейін Омбы облысына бағынып келген сыртқы округтерден құралды. Жарғымен міндеткерлік пен салықтардың жаңа санаттары енг/ді. Бұл орайда М. Сперанский мен оның төңірегіндегілер әдейі бесжылдық жеңілдік белгіледі н/е көшпелі хал/ң барлық санаттарын барлық алымдардан босатты; мұндай бетбұрыс бұрынғы феодалдық жүйе бойынша міндеткерлік атқаруға: көшпелі аудандарда зекет пен соғым, егіншілікті аудандарда ұшыр төлеуге дағдыланған халық наразылығының алдын алуға ұмтылысқа байланысты болса керек..Нәтижесі:- Қ.ды басқару жеңілдетіліп өзара рулық қырқыстарға соққы берілді.- өлкені шаруашылық жағынан игеруге қолайлы жағдай жасады.- Ресейдің отаршыл саясатын кеңейтуге жол ашты.- Хандық билікті жойды.- Округ(15-20 болыс,басқарушысы-приказ және аға сұлтан), Болыс (10-12 ауыл, басқарушысы-болыс сұлтаны) және ауылдан (50-70 шаңырақ, басқарушысы –ауыл старшыны) тұратын әкімшілік құрылым қалыпт-ы.- Сот ісі 3-ке бөлінді: Қылмыстық істер, талап ету, шағым айту 1824 жыл «Орынбор қырғыздарының жарғысы» (Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссен)1824 жылғы Орынбор қаз-ы туралы жарғы алғашқы патш-қ реформа ретінде, бүкіл дәстүрлі билік құрылымын қиратып, әлеуметтік-саяси және шаруаш. өмірдің барлық жақтарын қамтыды, қазақ қоғамы ішіндегі, ең алдымен патш/қ өзгерістерді, негізінен, қиналмай қабыл/ған шеп маңайындағы ауылдар арасындағы және кең далада еркін көшіп жүріп, көшпелі тәу/тің ең берілген жақтаушылары ретінде сұлтандардың, билердің ақыл беруі бойынша патш. өзгерістерге көнбегендер арасындағы онсыз да өткір қайшылықтарды тереңдетіп, Кавказдағы, Еділ бойының түркі тілдес аймағындағы және далалық табиғи ландшафты реформаның іске асырылуын белгілі бір дәрежеде қиындатқан Қ.ғы отаршылдыққа қарсы топтардың бірігуін күшейте түсті.- Орталықтан басқару нығайтылды.- Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкіндік туды.-1824 ж кіші жүздегі хандық билік жойылды. -Жарғы б-ша Кіші жүздің әкімшілік құрылымы бөліктерге (батыс, орта, шығыс. Басқарушысы – сұлтан) оның ішінде Дистанцияларға (54, 1831ж басқарушысы- ру шонжарлары), оның ішінде ауылдарға (басқарушысы– ауыл старшыны) бөлінді. жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|