Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының ұлт-азаттық қозғалыстағы орны мен рөлі
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
| 90. ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының ұлт-азаттық қозғалыстағы орны мен рөлі. Қазақ зиялалары қазақ халқы-ң имп-я құрамында өзгелермен теңқұқықты болуына қол жеткізу жолында жеткізді. Олар қазақ мем-кеттілігін қалпына келтіру-ң әдіс – амал-ын қарастырды, өз халқы-ң отаршылдық езгіден азаттық алу жолындағы күресіне көмектесуге ұмтылды. XX ғ-ң бас-ғы қазақ зиялы-ы Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Тынышбаев, М. Шоқай, Х. Досмұхамбедов, Ж. Досмұхамбедов, Ә. Ермеков, Ж. Ақбаев, О. Әлжанов, т.б. танымал тұлға-р ұлтты басқа халық-мен терезесі тең даму жолына бастай білді. Ұлт зиялы-ы қазақ қоғамы-ң оянуына жәрдемдесіп, халық-ң құқық-қ, эстетика-қ санасы мен өнегелі ой-өрісіне зо ықпал етті. Олар өз улгі-өнегесімен қазақ-ң болашақ қоғам қайраткер-і М. Жұмабаев, С. Сәдуақасов, Қ. Кемеңгеров, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, А. Сейітов, Х. Болғанбаев сияқты көптеген жас ұрпақты тәрбиелеп өсірді.Қазақ зиялыл-ы өздірі-ң мақала-ры мен шығарма-ры Қырым татар-ң «Тәржіман», Еділ бойы татар-ң «Ихтисад», «Шора», «Уақыт» және «Жұлдыз» сияқты басылым-да жариялады. Онда патша үкіметі әкімшілігі-ң қазақ-ң ежелгі заманнан бергі ата қонысын тартып алып, оларды жаппай қуып шығып саясатын сынады. Мақала автор-ы сон қат қазақ халқына христиан дінін күштеп таңып, оларды шоқындыруға қазақ-ң ана тілін қолданыстан ығыстырып шығаруға тырысқан келеңсіз әрекет-ге қарсы күресті.Жалпыұлттық демократиялық қозғалыс-ң көсемі Ә.Бөкейханов-ң өмірі мен қызметі. Қазақ халқы-ң ұлттық – демократиялық қозғ-ң жұрт кенінен таныған көсбасшысы Ә. Нұрмұхамедұлы Б. болды.XIXғ-ң соңы мен XXғ-ң бас кезінде Ә.Б. әуелі Тобыл губерниясын зерттейтін, кейін Ф.Щербинаның статистика-қ экспедициясы-ң жұмысына белсене қатысты. Осы кезеңде ол қазақ елі-ң экон-қ жай-күйін, шар-ғын, этнографиясын, тұрмыс-салтын, материалдық және рухани мәдениетін зерттеді. 1903ж Петербургте «Ресей. Өлкеміздің толық геогр-қ сипаттамасы» деген ортақ атпен осы басылым-ң 18-ші томы жарық көрді. Оның авторлары-ң бірі Алаш қозғалысы көшбасышы Ә. Б. еді.Омбы жандарм басқармасы бастығы-ң мойындағанындай, ол «барлық митингілер мен петициялар-ң ж/е үкіметке қарсы үгіттер-ң ұйытқысы, даладағы қазақтар-ң барлық мәдении – саяси қозғалысы-ң көшбасшысы және жетекшісі » болды. 1905ж Ә.Б. Ресей конституциялық демократ-р (кадет) партиясына мүшелікке қабылданды. Осы жылы Қарқаралыда орыс отаршылдығына қарсы өткен қозғ-қа басшылық жасап, петиция ұйымдастырды. Ресей-ң I Мем-тік Думасына Семей обл-нан депутат болып сайланады.1905-1907 ж кадеттер-ң «Степной край», «Иртыш», «Омич», «Голос» атты газет-інде белсенді түрде мақала-р жазып тұрды.1913ж Ә. Б ұлт –азаттық қозғалыс жетекші-і А. Байтұрсынов ж/е М. Дулатовтармен тұңғыш жалпыұлттық баспасөз ұйымы – «Қазақ» газетін ұйымдастырды. Газет бет-інде халыққа білім беру, ұлттық сана сезімді ояту, хақында көптеген құнды дүниелер жарық көрді. Ә. Б. ғылыми жұмыспен де белсене айн-ты. Ә. Б. 1917ж 21-26 маусымында Орынборда I бүкілқазақ сьезін өткізіп, «Алаш» партиясы-ң II бүкілқазақ сьезінде «Алашорда» үкіметі құрылып, Ә. Б оның төрағасы болып сайланды. Кеңес өкіметі кезінде ол бірыңғай ғылыми, әдеби, аудармашылық қызметпен айналысады. Жазықсыз қуғынға ұшырап, 1937ж ату жазасына кесіледі. 1989ж ақталды.1913-1918ж «Қазақ» газетінде редактор болып, халық өмірін көкейтесті мәселелер-н көтереді, елді өнер-білімге үндейді. А. Байтұрсынов Алаш қозғалысы тұсында күрес-ң алғы шебінде болады. Кеңес өкіметі кезінде ол қазақ халқы-ң сауатын ашып, ағарту жолына білжола түседі. Көптеген өлең-жыр-ында халық-ң арман-тілегін, мұң–мұқтажын жырлады, халықты өнер білімге, мәдениетке шақырды. Патшалық Ресей-ң қанаушылық – отаршылдық саясатын сынады , ел – жұртты миссионер-дің жүгенсіз қылығынан сақтандырды.Ә. Б-ң сенімді серіктері-ң ж/е ұлт – азаттық қозғ-на белсенді қатысушы-ң бірі М. Дулатов (1885-1935) болды. Ол Торғай облысы Торғай уезі-ң Қызылбел атырабында д. к. Алғ-қы білімді ауыл мектебінен алған. Торғайдағы 2сыныптық мектебінде оқыған. 1904ж Омбыға барып, онда Ә. Б. және А. Б-пен кездеседі,саяси қызметке белсене араласа бастайды. Патша отрашылдығына ашық қарсы шығып, жер мәселесін көтереді. Қазақ-дан жерді тартып алуға, мұсылмандықты қудалауға тыйым салуды талап етеді. 1909ж «Оян, қазақ!» атты жыр жинағы жарық көрді. Автор қазақ халқы-ң ауыр жағдайын мешіт-р мен медересе-р ашуды, жастарға ислам рухында тәрбие беруді жақтады. Семей округ-ң соты-ң прокуроры былай деп жазды: «Оян, қазақ!» кітапшасы өзінің мазмұны жағынан қырғыз (қазақ – авт.) жасақ-ына арн-ған үндеумен тең, ол мем-тің қаз-гі қоғ-қ құрылысын құлатуға шақырады». Алаш қозғ-сы жетекші-ң бірі белгілі қоғам қайраткері, педагог, тарихшы Мұхаметжан Тынышбаев (1879-1937) болды.1907ж II Мем-к Думаға Жетісу губерниясынан депутат болып сайланады. Думада Ресей-ң отаршылдық саясатына қарсы бағыт ұстанған М. Тынышбаев бар өмірін туған халқы-ң азаттығы үшін арнады, осы жолда қурбан болды.Саяси реакция өршіп тұрған ж-ры Алаш қозғалысы көсбасшылары-ң бірі, ойшыл, оқымысты, мем-т және қоғам қайраткері Мұстафа Шоқайдың (1890-1941) саяси көзқарасы қалыптаса бастады.Қазақ-ң III және IV Мем-к Думаға қатысуына тйым салынуына қарамастан Мұстафа Шоқай мұсылман-р фракциясымен тығыз байл жасап, белсенділік танытты. Сол фракция арқ Мем-к Дума депут-ң назарын қазақ халқы басынан кешіріп отырған ауыр жағдайға аударып отырды. М. Шоқай ғұмырын Орта Азия мен Қ-н халықтары-ң азаттық күресіне арнады.Қазақ-р ара-да Ішкі Ордадан шыққан саяси қайраткер Бақтыкерей Құлмановтың есімі кеңінен танымал болды.Ішкі Ордадағы әкімшілік жұмыс-ында болған ж-да ол мектептер мен емдеу орын-ының ашылуына барынша зор күш – жігер жұмсады, Ресей Мем-к Думасына қатарынан 2 рет депутат болып сайланды. Осының өзі – ақ оның халық ар-да орасан зор беделі-ң бар екенін көрсетті.Қазақ халқы-ң тәуелсіздігі үшін күрескен отаншыл патриоттар-ң бірі Көлбай Тоғысов еді. Ол талантты журналист, көрнекті қоғам қайраткері болды. 1905 ж-ғы қарашада Қарқаралыда патша үк-не қарсы қарсы өткен наразылық митингісі бастамашы-ң бірі болды. Мақала-ң бірінде: “Біздің ана тілімізде кітап-р басып шығаруымыз сондай-ақ мектептер, ауруханалар салуымыз к/к. Біз сауатты әрі білімді халық болуға тиіспіз.”
жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|