Ғылым тарихы және философиясы пәні бойынша магистранттарға арналған ДӘрістер
Томас Кунның ғылыми революция теориясы
жүктеу/скачать 1,12 Mb.
|
ИФН-Дәрістер (1)
Томас Кунның ғылыми революция теориясы.Ғылыми білімнің дамуы мен оның психологиялық пен әлеуметтік реконструкциясы туралы Томас Кун өзінің «Ғылыми революцияның құрылымы» атты шығармасында жариялаған. Бұл шығармада жеке ғалымның және ғылыми ұжымдардың қызметінің психологиялық пен әлеуметтік факторлары қарастырылған. Кунның пікірінше ғылымның дамуы – ол екі кезеңнің бір-бірін ауыстыру процесі – «нормалы ғылым» және «ғылыми революция». Екіншісі ғылымның тарихында біріншіге қарағанды аз кездеседі. Кунның концепциясының әлеуметтік-психологиялық аспекті – ол ғылыми ұжымның өкілдерімен нақты бір парадигманы ұстану, яғни, бұл оның ғылымның әлеуметтік құрылымында алатын орыны, ғалым ретінде қалыптасуындағы ұстанатын принциптері, мейірі мен эстетикалық себептері мен мәнері. Осы факторлар ғылыми ұжымның негізін құрастырады. Кунның концепциясында парадигма деген сол ғылыми ұжыммен қолданатын жалпы идеялардың жиынтығы мен методологиялық ұстанымдары. Парадигмаға келесі екі қасиеттер тәрізді: 1. ол ғылыми ұжымның қызметінің негізі болып қабылданады, 2. ол өзгеріс сұрақтарды, яғни зерттеушілерге жол ашады. Парадигма – ол әр ғылымның бастамасы, мақсатқа сай фактілерді іріктеуге және оларды сараптауға бағытталған. Парадигма әлде «пәндік матрица» келесі маңызды компоненттерден тұрады: 1. «мағыналық жалпылау» - ол ғылыми топтың мүшелерімен логикалық түрде күмәнсіз және қайшысыз қолданатын пікірлер; 2. «парадигманың метафизикалық бөлшектері», мысалы,: «жылу дегеніміз затты құрастыратын бөлшектердің кинетикалық энергиясы»; 3. құңдылықтар, мысалы, болжауға қатысты, сандық болжаулар сапалықтан үстемді болу қажет; 4. жалпы бәрімен қабылданған үлгілер. Осы компоненттердің барлығы ғылыми ұжымның барлық өкілдерімен білім алу кезеңінде қабылдану керек, олардың ролі кейін «нормалы ғылым» кезеңінде қызметінде үстемді және негізгіге айналады. «Нормалы ғылым» кезеңінде Кун фактілерді үш түрге бөледі: 1. Заттың мәнің ашуға арналған фактілер; зерттеу бұл кезде фактілерді анықтау мен кең жағдайларда белгілеуден тұрады; 2. үстемсіз, қызықты емес фактілер, бірақ парадигмалдық теорияны шығарғанда салыстыруға қажетті; 3. парадигмалды теорияны шығаруға үшін керекті эмпириялық жұмыс. Бірақ осымен ғылыми қызмет шектелмейді. «Нормалы ғылымның» сол қабылданған парадигманың шеңберінде дамуы парадигманың өзінің күшімен байланысты, яғни, ол пайда болып жатқан ғылыми мәселелерді шешкенше дейін. «Нормалы ғылымның» бір кезеңінде парадигманың болжауымен бақылаудың нәтижелерінің арасында қайшы туады, аномалийлер шығады. Сол аномалийлердің саны көбейгенде ғылымның нормалы ағылымы тоқтап, дағдарыс туылады, осы жағдайды тек жаңа парадигмаға әкелетін жаңа ғылыми теориямен шешуге болады. Кунның пікірінше, жаңа парадигманың роліне теорияны таңдау логикалық мәселеге жатпайды: «Шеңберге кіргісі келмеген адамды логика мен әлде ықтималды теориямен көндіруге мүмкін емес. Парадигма туралы пікірталаста екі лагерге лайықты ортақ логикалық шарттар мен құңдылықтар сонша жалпы емес. Саяси революциялардағыдай, парадигманы таңдау жағдайда сол қоғамның келісімінен жоғары ештеңе тұрмайды». «Ғылыми ұжым парадигманың ролін атқаруға тек ғылымның «нормалы» дамуын негіздейтін теорияға береді. Ғалым үшін негізгі теорияны өзгерту, яғни, жаңа әлемге қадам жасау сияқты, ол жерде басқа объектілер, ұғымдық жүйелер, жаңа мәселелер мен мақсаттар: «парадигмалар нормалы ғылымның шеңберінде тіпті өзгермейді. Оның орнына нормалы ғылым аномалияны түсініп, дағдарысқа ұшырайды. Ал соңғысы ойлау әлде интерпретациямен шешілмейді, гештальтті қосумен сияқты күтпеген және құрылымсыз жағдай арқылы шешілу мүмкін. Сол жағдайдан кейін ғалымдардың көбісі «көзге жамылған еттен айырылғандай» әлде «нұрланған» жағдайға ұшырап басты қатырған шешімдердің компоненттерін қолданады, оны жаңа қырда көріп, тұңғыш шешімге ұмтылады». Сөйтіп, ғылыми революция парадигманың ауысу ретінде рационалды-логикалық талдауға бағынбайды, себебі, мәселенің мәні ғылыми ұжымның өзіндік сезімінде: ұжым басты қатырған шешімдерді шешуге арналған құралдары бар екендігі ма, әлде олай болмаса – ұжым оларды құрастырады. Кунның ойынша, жаңа парадигма өзіне ескіні нақты оқиға түрінде кіргізеді деген пікір жалған. Кун парадигмалардың өлшемсіздігі туралы тезис ұсынды. Парадигманы өзгерткенде ғалымның бүкіл әлемі өзгереді, сөйтіп, ғылыми бақылаудың объективтік тілі жоқ. Ғалымның қабылдауы парадигманың әсеріне бағынады. Т. Кунның ең үлкен жетістігі – ол ғылымның табиғаты мен прогресін ашуға жаңа подход тапты. К. Поппердің ғылымның дамуын тек логикалық ережелер арқылы шешуге болады деген пікірге қарағанда, Кун өзгеше осы мәселеге адамдық факторды оның шешіміне жаңа, әлеуметтік және психологиялық мотивтерді еңгізді. Т. Кунның кітабы, «Нормалы ғылым» атты ұғым және оның интерпретациялары» көп пікір-таластар тудырды. «Нормалы ғылым» атты ұғымның түсінігіне сыңау үш бағыттан тұрады. Бірінші, ғылыми қызметте «нормалы ғылым» атты құбылысты мүлдем жоққа шығару. Осы пікірді ұстанған Дж. Уоткинс. Оның айтуынша ғылым ешқашанда өз орынынан жылжымас еді, ғалымдардың қызметінің негізгі формасы «нормалы ғылым» болса. Оның пікірінше, осындай «нормалы ғылым» деген қызықсыз және батырсыз қызмет жоқ, Кунның «нормалы ғылымынан» революция шықпайды. «Нормалы ғылымның» сынында екінші бағытты ұстанған Карл Поппер. Ол Уоткинске қарағанда, ғылымда «нормалы зерттеу» кезеңді жоққа шығармайды, бірақ Кун сияқты «нормалы ғылыммен» ғылыми революцияның арасында ешқандай айырмашылық қөрмейді. Оның пікірінше, Кунның «нормалы ғылымы» нормалы емес және ғылымның өзі үшін қаупты. Кунның «нормалы» ғалымы Поппердің аянышын тудырады: оны нашар оқытқан, ол сыңшыл ойлауға үйренбеген, одан догматты жасаған, ол докринерстваның құрбаны. Поппердің пікірінше, ғалым бір теорияның шеңберінде қызмет етседе, ол оның шеңберінен шығады. Бірақ ол басқа шеңберде болады, олар жақсы және кең болады. Кунның нормалы ғылымының сынауында үшінші бағыт бойынша нормалы зерттеу бар, бірақ ол ғылым үшін негізгі емес, Поппер айытқандай қаупты емес. Нормалы ғылымға сонша мән бермеу керек, ол жағымды да, жағымсыз да емес. Стивен Тулмин айытқандай, ғылымда ғылыми революциялар жие кездеседі, ғылым тек білім жинақтау бағытпен дамымайды. Ғылыми революциялар «нормалы» ғылымның тоқтаусыз дамуында драмалық үзіліс емес. Оған қарай ол ғылыми дамудың өлшеу бірлігі болады. Тулмин үшін Кунға қарағанда, революция революциядан кем, ал нормалы ғылым – кумулятивтілігімен кем. Және Кунның ғылыми революция түсінігіде сонша сыннан өтті. Бұл жағдайда сынау тек иррационализмге қатысты. Осы жағдайда Кунның оппоненті Имре Лакатос. Ол тұжырымдайды, Кун білімнің рационалды реконструкциясын мүлдем жоққа келтіреді, Кунның пікірінше, жаңалық ашудын логикасы емес, психологиясы бар, сөйтіп ол бір рационалды авторитетті иррационалды бейнемін ауыстырды. Сөйтіп, Кунның концепциясы үлкен пікір-таластан өтіп, оның оппоненттері ғылыми дамудың өз модельдерін ұсынған: Имре Лакатостың концепциясы мен Стивен Тулминнің пікірі келесі орын алады. жүктеу/скачать 1,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|