Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
жүктеу/скачать 5,22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
- 1-Сурет
- Қола дәуірі петроглифтерінің кейбір образдары мен сюжеттерінің семантикасы
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 А.Ж.СӘУІРБАЕВ
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Мургабаев С.С. Қола дәуірі петроглифтерінің кейбір образдары мен сюжеттерінің семантикасы
кім?, олардың астарында қандай мифтік бейне жатыр?, осы бейне қай мифтік дәстүрдікі? -деген сан түрлі сұрақтар мен ол туралы сан алуан болжамдар мен пайымдаулар жасаланып, пікірталастар әлі күнге жалғасып келуде. Солардың арасында негізгі бағыт бұл образдардың ішкі сырын түсіндіруде үндіевропалық мифологияға (Авеста, Регвида т.б.) сарындарға жүгіне отырып түсіндіріліп келуде. Бұл образдарды талдау мәселесі И.В.Швецтің Орталық Азиядағы антропоморфты бейнелерге байланысты кандидаттық жұмысында жеке тақырып ретінде қарастырылады [10]. Сондықтан бұл мәселеге тоқталмастан осы кейіпкерлер туралы өз пікірімізді білдіре кетсек. Бұл бейнелердің басқа бейнелерден айырмашылығы бұл тұрмыстық-шаруашылық сипаттағы көрініс емес. Бұл сол кезең, жерге тән адамдардың дүниетанымындағы, ой түйсігіндегі орын алған мифологиялық кейіпкер екендігі ешкімде күмән тудыра қоймас. Бұл мәселені ашып көрсетуде ежелгі антикалық, ортағасырлық мәтіндер болсын, кейінгі халықтар арасындағы этнографиялық материалдарда, ауыз әдебиеті мен фольклорда кездесетін мифологиялық кейіпкерлердің арасындағы байланысты, сабақтастықты ашып көрсету арқылы іздеп көрсек. Мифология туралы У.Саливан «Мифология-ең қажеттіні ғана тасып жеткізуге арнап ыңғайластырылып жобаланған кеме. Пенденің жадының ауқымы шектеулі, ал мифтер болса ауыз екі түрде ғана келесі ұрпақтарға жеткізіліп отырады, сондықтан бұндай кеменің аумағында кәкүр-шүкірлерді салатын басы артық орын жоқ. Миф жасаушыларының тек бір ғана нәрсені - келешектегі ұрпақтарының бақ-берекетін ғана ойлап жасаған кемесі»- деп өте орынды атап өтеді [11,8]. Жартас
суреттеріндегі кездесетін «күнбастыларды» біржақты түсінбеуіміз керек. Олардың кескінделу пішіні қаншалықты әркелкі болса, сол кездегі адамдар түйсігінде бұл кейіпкерлердің қоғамдағы атқаратын «қызметі» де соншалықты әркелкі болуы ықтимал. Мысалы М.А.Дэвлеттің күн басты антропоморфтылардағы тік сызықшалар «күн шуағы» немесе «күн нұры», ал оның сыртындағы ойықтар «көкжиек» деп түсіндіреді [12.21-б.]. И.Швец бұл болжамды негізсіз деп санайды және оның негізгі айғақ ретінде бұндай «шуақтардың» кейде адам денесінің бүкіл бөлігін қамти кескінделетін айтады [13.214]. Кейбір аңыздардан өзінің архаикалық кескінің сақтап қалған бұл образдардың баламаларын көруімізге болады. Түркі халықтарының фольклорына үнелетін болсақ олардың бастау алатын бұрыңғы мекені Алтай мен Сібір жерін мекендеген түркі тайпаларының фольклорына иек артатынымыз тегін емес. Себебі Алтай мен Сібірді мекендеген түркі халықтарының арасында миф пен мифологиялық әңгімелер басқа түрік халықтарына қарағанда ана құрлым көп әрі өзгеріссіз сақталған. Мысалыға саха-якут мифологиясындағы «Юрюнг-айы-тойон» образын мифтік тұрпатына тоқталсақ ол – Күнді тұлғалаушы (Күн Тәңір иесі) немесе Күннің өзі «Юрюнг-айы-тойонның бет жүзі екен» делінеді. Юрюнг-айы- тойон аспанның ең жоғарғы «әдетте, үшінші, жетінші не тоғызыншы» қабатында
455
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Мургабаев С.С. Қола дәуірі петроглифтерінің кейбір образдары мен сюжеттерінің семантикасы
өмір сүреді, ол – Күнді тұлғалаушы тұрпат. Ол – жасампаз; адамзатты, ғаламды, жалпы тіршілікті, артық күндерді жаратушы да осы «кісі». Ал осы Юрюнг-айы-тойонның кескіндемесі (иконографиясы) қандай, бұрын қандай болған? Мәселен, бұл Саха мифиндегі Юрюнг-айы-тойонның сыртқы тұрпаты «ыстық пен жарық шашқан, қымбат тон киген ақсақал шал» болып тұр.
Сахалар 14 ғасырдан кейін Байқал маңындаңы даладан қазіргі қоңыстанған ормандық-тундралық территориясына қоңыс аударды. Жаңа жертарапқа барғаннан кейін, олар жаңа жертарап (ландшафт) жағдайында бүкіл шаруашылық, мәдени-рухани болмысын өзгертуге мәжбүр болды. Мұны – қоршаған сібір-палеоазиаттық этникалық-мәдени ортаға сай қарабайырлану деуге болады. Сондықтан сахалардың мифтік комплексі өзінің бағзы түркілік-көшпелілік типологиялық, тұрпаттық, есімдік құрылымын сақтағанымен, олардың сыртқы, этнографиялық келбетін және негізгі шаруашылық-әлеуметтік функцияларын жаңа ортаға сай түбегейлі өзгеріске түсірген. Оған «тон кигізіп қойған» [14.379-380]. Күннің «сәулелері» - саха мифіндегі Юрюнг-айы-тойонның «ыстық пен жарық шашқан қымбат тонының қылшықтары» болып тұр. Алғашқы дәуір кезеңінде миф, ертегі, аңыз болып тараған сюжеттердің кейін «Авеста» ішіне кіргендігін, оның бастапқы кезде Орта Азия мен Қазақстан жерін мекендеген түркі-парсы тайпаларының наным-сенімдерінде болғандығы жайында ғалымдар арасында бірқатар болжамдар бар. Ол туралы С.П.Толстов былай дейді: «Комплекс сказаний Авесты, связанных с подвигами первых каянидов, особенно Сияваршаны и Хусравы, развертывается в обильной озерами стране, недалеко от Урвы (по Захау- Ургенч), моря Воруркаша (Аральское море) и страны дахов (низовья Сырдарьи) и сарматов (сайрима, приволжские степи). Здесь, близ моря Ворукаша, на разделенных его протоками островах, т.е. в дельте Амударьи создается «семь киршваров»- древнейших населенных областей, куда на священном быке Сасраока, прибывают первые поколения людей и священные огни маздеизма, древнейший и наиболее чтимый из которых воздвигается Йймой-Джамшидом на вершине одной из хорезмийских гор» [15.87]. Парсы халқының мифі бойынша әлем жаралған кезде бүкіл адамзатқа нұрын шашып тұрған тақ көрінеді. Сөйтсе, ол Жамшид патшаның тағы екен дейді. «Жәмшид» сөзінің өзі жәм-патша, шид –нұр, сәуле деген екі сөзден тұрады. «Жәмшид - әлемнің нұры, «он сегіз мың ғаламның жеке патшасы» деп мифтік ұғымда әділдіктің қорғаны ретінде дәріптелген қаһарманы» [16. 94].
Оның дәуірі ауыру, сырқау, өлу дегенді білмеген алтын ғасыр болған – дегенді айтады аңызда. Оның есімі «Авестада» да кездеседі. «Авестаның» он тоғызыншы яштындағы «қасиетті Ййма» деген бөлігінде жырланады. Ол жайлы көрнекті ғалым, белгілі шығыстанушы Е.Э.Бертельс былай дейді: 456
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Мургабаев С.С. Қола дәуірі петроглифтерінің кейбір образдары мен сюжеттерінің семантикасы
«Светлый Ййма (Ййма Хшайта) – Джамшид «Шахнама». По-видимому, однако, те древнейшие сказания о Ййме, к которым восходит Авеста, значительно отличались от варианта, бывшего в руках у Фирдоуси. Кроме упоминаний о Ййме в приведенном выше отрывке, мы находим еще рассказ о нем во второй главе другой части Авесты – Вендидада. От имени Ахура Мазды в этой главе рассказывается о том, как Ййма получил власть над людьми и животными, как ему были вручены золотые орудия земледелия, при помощи которых он расширил пригодные для жизни человека земли. Отголосок именно этой части сказания можно найти у Фирдоуси» [17.58]. Фирдоусидің «Шахнамасында» жер жүзін билеп отырған Жәмшид патша басында тәжі арқылы мейірімді құдай Ахура Маздадан күш-қуат алып отырады. Дастанда ол дәуір «алтын ғасыр» деп дәріптелінген. Осы Жәмшид патшаның сиқырлы тақиясы (тәжі) жайлы парсы жұртында мифтік аңыз сақталған. Сол тақиясын басына қойған кезде ол бүкіл әлемде не болып жатқанын көзімен көріп, хабарын алып отыратын болған-мыс. Қалай дегенде де көптеген мотивтердің белгілі бір діннің салдарынан тарайтындағы белгілі. Ислам діні тарағанға шейін зороастризмнің де біршама елдерге тарағандығы мәлім. «Шахнамада» Жәмшид патша қолдауды тікелей Ормузданың өзінен (Ахура Мазда) алып отырған деп суреттейді. Ирандықтардың мифінде «Әлемге нұр Жәмшидтің басындағы алтын тәжден тараған» дейтін ұғым бар. Христиандықты қабылдамаған кейбір чуваш ауылдарында космогониялық тәңірлермен бірге киелі күштер, жер, су, жел, махаббат, т.б. адам мен оны қоршаған ортаны сақтаушы көптеген ұсақ құдайлардың аттары жақсы сақталған [18.58]. Шуваштардың діні «сардаш» деп аталады. Сардаш дінінің ілімі бойынша құдайлар, мейірімді және зұлым күштер 12 бөлікке бөлінеді. Ол турасында «Шуваш мәдениетінің әлемі» атты кітабында мынадай түсінік келтіріледі: «По учени сардаша боги, добрые и злые силы распределяются по четырем основным группам (силы Земли, Воды, Огня и Неба) и делятся на 12 разрядов по строго определенному порядку. Всегда и везде на первом месте – Ман Тура (Верховый Бог) и обязательно рядом с ним Турамаш (Мать Бога). И только после них Отец и Дедушка Торы. А детей Торы чуваши ругают шалунишками, потому что, по их мнению, дети Торы играючи посылают вьюги, ветры, туманы и прочие ненужные и не ко времени природные явления. Добрые силы ответственные за конкретные области мироздания и человеческого общества, относятся ко второму разряду» [19.180]. Жоғарыдағы сілтемеде көрсетілгендей төрт топтан құралған элементтер шынымен зороастризм дінінде бар дүниелер. Соған қарағанда шуваштардың этникалық діндеріне де сыртқы діндердің әсері көп болғандығы байқалады. Оны жекелеген ұсақ құдайлардың атауларынан да байқауымызға болады. Сардаш дінінде мейірімді және зұлым құдайлардың жеке жеке атаулары бар. 457
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Мургабаев С.С. Қола дәуірі петроглифтерінің кейбір образдары мен сюжеттерінің семантикасы
Мейірімді құдайлардың өз алдына жеке аттарына байланысты атқаратын өз функциялары да белгіленген. Мысалы, денсаулық құдайы – Ашапатман әже, жаңбыр және найзағай құдайы – Аслади, жабайы жануарлар құдайы – Пихамбар, әділет құдайы – Савадар, т.б. Рухани әлемді қорғаушы құдай ретінде Кавсар – ілім мен данышпандық құдай болып саналады. Тазалық пен ынта құдайы – Авгун, дала мен жер-су құдайы Агар, ақыл, ес құдайының аты Мурдук, үй мен қожалықты қорғаушы құдай Хертсурт. Зороастризм дінінде Ізгілік құдайы Ахура Мазда болса, зұлымдық құдайына Ахриман жатады. Сардаш дінінде ізгілік құдайына қарсы зұлымдық иесі ретінде Киремет құдайы аталады. Отбасын қорғаушы құдайы Йерех те өзі тыйым салған дүниелерді бұзған адамдарды жазалау үшін неше түрлі ауруларды таратып отырады. Ол шекарасынан рұқсатсыз аттаған жандарды жазалаушы құдайлар қатарына Чемен, Валем Хуса, Келе жатқызылады. Бұл жерде бізге керегі жоғары айтқан саха-якуттердегі Юрюнг-айы- тойон Сібірге келіп киіндіме, оған дейін оның «келбеті» осылай болды ма, кесіп айту қиын, дегенмен бұл образдың халықтар арасында болғандығы хақ. Ежелгі ирандық аңыздардағы Жәмшид патша келбеті де бұл образдың толық айнымаған баламасы екеніне көзіміз жетіп отыр. Ал шуваштардағы «Сардаш» дініндегі қазіргі таңға дейін сақталып қалған үлкенді-кішілі «құдайлар» образы мен ежелгі ирандық текстердегі осы образдардың, тіпті олардың құрылымындағы ұқсастықтар, бұл жердегі ғаламның жаратылуы, жалпы тіршілік пен басқадай құбылыстарға деген ортақ дүниетанымның болғандығының айғағы. Сондықтан бұл бейнелерді талдаудағы ол «шаман», немесе «зооморфты», «орнитоморфты», т.б. деп талдау барысында оның жалпы көріністен алар орны анықталып, сюжетіне, кезеңіне байланысты жоғарыдағы талдаулардың барлығы да орынды талданған болуы ықтимал. Дегенмен, бұл жердегі негізгі барлық тіршілік пен әлемді жаратушы «негізгі Құдай» образы болған тәрізді. Ал қалғандары осы «негізгі Құдайдың» жердегі – яғни белгілі бір қоғамдағы не сол социумдағы «шаман», «абыз», «көсем» ретіндегі реалистік түрдегі «көмекшілері», «таңдаулысы» немесе «елшісі» болуы ықтимал. Сондықтан оларға да «негізгі құдайдың» пішініне тән келбет берілген. Мүмкін бұл құдайлар қоғамда болып жатқан әр қайсысының міндеті де әркелкі болған шығар (соғыс құдайы, денсаулық, мал жанды қорғаушы, от, су, ауа т.б.) соған байланысты олардың образдары мен бет-пердесі де әркелкі болуы ықтимал. Бір жерде жануарлармен, келесі жерде бишілермен, тағы бір жерде жауынгерлермен бірге кескінделуі де содан болар. Мысалы, Сауысқандықтағы «садақшылар» арасындағы қолын бүйіріне таянған күн басты сол садақшылардың, жалпы жауынгерлердің не аңшылардың «қамқоршы құдай» болар. Бұл «қамқоршының» басындағы шуақпен қатар оның жалпы позасына (қолын бүйіріне таянған) ерекше мән А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Мургабаев С.С. Қола дәуірі петроглифтерінің кейбір образдары мен сюжеттерінің семантикасы 458
берілген. Қолын бүйіріне таянған бейнелер көп жағдайда шоқпар асынған кейіпкерлермен (мүмкін бұлар да белгілі бір «құбылысқа» жауапты құдайлар болар) бірге кескінделген. Қаратаудың батыс бөлігінде жиі кездесетін кеуделері қос ұшбұрыштан тұратын «садақшылар» бейнесі де ғұрыптық сипаттағы көріністің негізгі кейіпкерлері тәрізді. Өйткені олардың барлық жағдайда садақты ұстап, қалыпты жағдайдағы сәті ғана кескінделген. Яғни садақ тартып, аң аулап немесе басқадай тұрмыстық көрініске ұқсамайды (кейбір өте сирек жағдайларда болмаса). Сондай көпшілігінің басында «қауырсын» не «жебе ұшы» тәріздес әшекей бекітілген. «Садақпен билеу» сәті кескінделген бейне Қызылшың петроглифтері арасында да кездеседі (3-сурет). Бұны «ғұрыптық би» деуімізге себеп болып отырған - билеп тұрған қалыпта бейнеленген антропоморфтының екі қолында да жебесіз садақ кескінделеген. Бұл көрініс жәй аңшылық сәті деуге келмейді. Негізінен жартас суреттері бар нысандарда орындалатын салт-дәстүрге байланысты ғұрыптық әрекеттердің ішінде аспан әлемі (Күн, Ай, жұлдыз, көктемгі күн теңесу, жыл мезгілдеріне байланысты, т.б.) мен байланысты салт жоралғылар кеңінен таралған болса керек. Мыслыға Қызылшың жартас суреттерінің негізгі жиынтығы орналасқан – яғни үш шағын өзен арнасының қосылар жерінде шалқасынан жатқан (кейіннен ортасынан жарылған) жартас бетінің тегіс бөлігінде, шағын сопақша ойықтарды «спиральдық» ретпен кескіндеген көлемі 1 м жақын бейне бар. Мүмкін бұл ең «қасиетті орында» орналасқан «құрбандық тақтасы» болар. Таңбалыдағы петроглифтері орналасқан нысан да ғибадатханалық қызмет атқарғандығы мәлім. Соның ішінде «күнбастылар» орналасқан жердің ең қасиетті орын болғандығы және сол жерде құрбандық орнының болғандығы туралы болжамдар айтылып отыр [20.52].
ӘДЕБИЕТТЕР 1.
Хлобыстина М.Д. Говорящие камни. Сибирские мифы и археология. Новосибирск, 1987. 2.
Кубарев В.Д. Древние росписи Каракола. Новосибирск: Наука, Сиб.отделение, 1988. -173 с. 3.
Вадецкая Э.М., Леонтьев Н.В., Максименко Г.А. Памятники окуневской культуры. Ленинград: Наука, 1980.- 148 с. 4.
5.
6.
7.
Ата,1992, 52 с. 8.
Максимова А.Г., Ермолаева А.С., Марьяшев А.Н. Наскальные изображения урочища Тамгалы. Алматы: Өнер, 1985, 144 с. 9.
зерттеу жұмыстары туралы есеп. –ХҚТУ Археология ғылыми-зерттеу орталығының архиві. 2005.-4 кітап- 84 б. 10.
И.Н. Антропоморфный персонаж в петроглифах Центральной Азии:
автореф.канд.ист.наук: 07.00.06. -Алматы: ИА МОН РК,1999. - с.29. 11.
Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап. Алматы: Дайк-Пресс, 2004, 512 б. А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Мургабаев С.С. Қола дәуірі петроглифтерінің кейбір образдары мен сюжеттерінің семантикасы
459
12.
восточные параллели // Маргулановские чтения. М.,1990. Ч.1 13.
Швец И. Ряженный персонаж в наскальном искусстве Центральной Азии (проблема интерпретации). А-М., 1998. 14.
15.
1948. 328 с. 16.
Оңдасынов Н. Парсыша-қазақша түсіндірме сөздік. Алматы: Қазақстан, 1974, -384 б. 17.
Бертельс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. Москва: Наука, 1960, -556 с. 18.
Әбжет Б. Түркі және иран халықтары ертегілерінің мифологиялық кейіпкерлері. Түркістан, 2008.-258 б. 19.
наследие этноса). Учебное пособие. Изд. 2-е, доп.- Чебоксары: Новое время, 2007, с.180. 20.
Рогожинский А.Е. Памятники наскального искусства Центральной Азии. Алматы -2004, 177 с.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Мургабаев С.С. Қола дәуірі петроглифтерінің кейбір образдары мен сюжеттерінің семантикасы
461
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 А.Ж.СӘУІРБАЕВ А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің ізденушісі ҚЫТАЙДЫҢ МҰНАЙ САЯСАТЫ В данной статье рассматривается нефтяной фактор во внешней политике КНР. В современном мире вопрос энергетики является основополагающим в формировании внешней и внутренней политики любой страны. Нефть как основной источник энергии безусловно требует повышенного внимания, так как Казахстан и другие страны Центральной Азии являются нефтедобывающими странами. This article deals with oil factor of China’s foreign policy. At present energy problems are very important to form foreign and national policy of each country. Oil as main source of energy requires high attention since Kazakhstan and other Central Asian countries are oil refinery countries. XXI ғасыр әлемдік геосаяси күштердің мүдделерін тоғыстыратын ғасыр. Олай дейтініміз, біздің әлем әрқашан технологиямен жаңа құбылыстардың әсерінен түрленіп отырады. Бұл жерде басты фактор - мұнай факторы. Қазіргі кезде «өнеркәсіптік экономикамен» қатар өмір сүретін компьютерлендірудің жаһандық байланыс жүйесі мен «ақпараттық экономиканың» таралуына серпін берді. Сонда да мұнай өркениетті, тіршілікті құруға көмектесетін қозғаушы күш болып қалуда. Мұнай ұлттық қуаттың негізін құрайтын әлемдік экономиканың негізгі факторы, жаңжалдардың себебі және халықаралық қатынастардың шешуші күші болып табылады. Энергияның балама қайнар көзі ашылмайынша, мұнай әлемдік экономикаға бұрынғыдай қатты әсер етіп отырады; мұнай халықаралық тәртіп экономикасынан тәуелсіз, халықаралық саясатпен мемлекеттердің ұлттық стратегиясы үшін шешуші маңызды тауар болып табылады. Оны неше түрлі атпен атайды: «қара алтын», «жердің қаны», «қазіргі индустрияның қозғалтқышы». Мұнайдың адамзат тарихындағы рөлі орасан, ол әлі шырқау шегіне жеткен жоқ. XXI ғасырда АҚШ-тың гегемониясына қарсы күшке тек Қытай ие. ҚХР–дағы ұлы державалық ағым өзінің «XXI ғасыр Қытайдың ғасыры» басты тезисімен, әлемдік экономикалық және саяси үстемдік үшін жасырмайтын ниетпен күресуде және күш жинауда. Қазіргі таңда Қытайда жер шарының барлық халқының 25% тұрады. Экономкасының тез қарқынды дамуы әлемдік аренада маңызды рөл ойнайтын елдердің қатарына қосылуға мүмкіндік беріп отыр. Елдің ішкі жалпы өнімі 2002 жылдың 1,22 триллион доллар құрады. ЖІӨ көрсеткіші бойынша Жапония мен АҚШ-тан кейінгі үшінші орында [1]. Елдің экономикалық маховигі еш ақаусыз күні-түні жұмыс жасағандықтан соңғы он жылда мұнайды тұтыну шамамен екі есе көтерілді. Бірақ мұнайға деген ұсыныс сұраныстан артта қалып отыр және осы олқылықтың орнын толтыру үшін Қытай 1993 жылдан бастап мұнайды импорттай бастады. Мұнай рыногында болашақ кен орындарын өзара бөлісіп алған америкалық және еуропалық компаниялар баяғыда жіліктің майлы басын ұстап алған болатын. Батыстың стратегиялық мүдделері аралығында Қытайдың мұнай компанияларының табысты қызметін қамтамасыз ету үшін |