Өзін-өзі тексеретін сұрақтар

тұспалдауда,  наным-сенімдерде,  психологиялық  актыларда  (түс  көру,  т.б.) 

қылаң беретін, тіпті, қазір көркемөнер туындыларына дейін жалғасын тауып 

келе жатқан орнықты психологиялық схемаларға (фигураларға) тəн мотивтер 

мен 

əдіс-тəсілдер» 

(А.Ысмақова). 

Архетип 

туындыдағы 

кейіпкер 

психикасының  даралығын  ерекшелейтін,  яғни  адам  психикасындағы 

(санасындағы)  тұрақты  жəне  ырықсыздық  аясындағы  қарама-қайшылықты 

зерделеуге  мүмкіндік  береді.  Мəселен,  М.Əуезұлының  «Қаралы  сұлу» 

əңгімесі,  Ə.Кекілбаевтың  «Аңыздың  ақыры»,  «Ханша  дария  хикаясы», 

О.Бөкейдің  «Кер  бұғы»,  «Қайдасың,  қасқа  құлыным»,  «Қамшыгер». 

Т.Əбдіковтің  «Оң  қол»  туындыларындағы  архетип  ұғымдарын  нақты  атауға 

болады.  

Сана  жəне  ырықсыздық  туралы  философиялық  жəне  эстетикалық 

ұғымдар  қайшылығы.  Ырықсыздықтың  адам  психикасындағы  объективті 

сипаты.  Ұжымдық  ырықсыздық.  Архаикалық  тəжірибе.  Архетип  жəне  жеке 

психиканың  даралығы.  Архетип  түрлері.  Мəдени  код.  Генетикалық  код 

ұғымдары. 

 ХІХ-ХХ  ғасырдағы  əлемдік  əдебиеттегі  инициация  (шыңдалу)  рəсімінің 

көріністері, мифтік желілер, образдық ой салыстырулар. Эпостың пайда болу 

үдерісі  ұжымдық  бейсаналық  архетиптермен  байланастырылады.  Архетип 

ұрпақтан  ұрпаққа  жеткен,  мұраланған  психика  құрылымымен  алғашқы 

бейсана  бейнелердің  мəнін,  формасы  мен  тəсілдерін  білдіреді.  Ол  құлық 

негізін,  тұлға  құрылымын,  этникалық  топқа  тəн  ғаламды  түсінуді,  мəдениет 

пен өзара түсініктің ішкі бірлігі мен байланысын қамтамасыз етеді. Басқаша 

айтқанда  архетиптер  жалпыға  ортақ  априорлы,  яғни  тəжірибеге  тəуелсіз, 

тəжірибеден  бұрынғы  психикалық  жəне  мінез-құлықтық  бағдарлама 

жасайды.  Архетип  пен  оны  айқындайтын  архетиптік  образдарды  ажырата 

білген жөн. Архетип түрлері он шақты ғана болса, одан туындайтын образдар 

көптеп саналады. Негізгі архетиптер: Көлеңке (тень), Сəби (ребенок), Анима, 

Анимус,  Трикустер,  Ұлы  ана  (великая  мать),  Рух  (дух),  Өздік  (самость). 

Көлеңке  архетипі  бұл  жеке  тұлғаның  жағымсыз  жағын  тұспалдайтын 

психиканың  бейсаналық  бөлігі.  Оны  адам  санасы  айқындағысы  келмейді 

жəне  тура  немесе  жанама  түрде  өзгеге  білдірмеуге  тырысатын  өзіндік 

сипатқа  ие.  Бұған  Юнг  үлгі  ретінде  Гетенің  «Мефистофелін»  келтіреді. 

Шынында  да  Мефистофель  адам  өмірінің  құндылықтарын  терістеуге 

ұмтылады.  Ол  жақсылық  пен  мейірімділікті  жоққа  шығаратын  дүлей 

стихиялы  күш  иесі  деуге  келеді.  Ал  адамның  күрделі  рухани  əлемі  ішкі 

сезімін тереңдеп талдап көрсететін аналитикалық психологизмнің бір түріне 

жататын  түс  көру  тəсілі  арқылы  жазушы  Ə.Кекілбаев  «Аңыздың  ақыры» 

романында  кіші ханшаның  өңінде  өзіне  өзі  білдіруге бата  алмаған  ұры  ойы, 

шынайы  сезімі  түсінде  əшкере  болады.  Кейіпкердің  қиылын  тербеген, 

сезіміне  айрықша  əсер  еткен  психикалық  күйді  күрделі  қырынан  айқындап, 

автор  кейіпкер  түсіне  терең  мəн  береді.  Кіші  ханшаны  күнделікті  өмірде 

үнемі  жасырын  мазалап,  өзіне  жіпсіз  байлағандай  «тұтқындап  алған»  ой 

сезімді қаламгер түс арқылы аша отырып, оның бейсаналық тілегін білдіруді 

де көздейді.  

Ұлы  Ана  архетипі  –  Фрейдтің  ана  жүйесіне  Юнгтің  түсіндірмесі  болып 

табылады.  Бұған  грек  мифтеріндегі  Кора  немесе  Деметра,  христиандық 

мистикалық  дəстүрде  –  София,  қазақ  əдебиетіндегі  Жер-Ана,  Көк  Бөрі 

(Құртқа)  жəне  Ұмай  Ана  бейнелері  Ұлы  Ана  архетиптерін  құрайды.  Көне 

түркі  дүниетанымын  тотем  ұғымынан  ажыратуға  келмейді.  Ол  Күлтегіннен 

басталып,  бүгінгі  Олжас  Сүлейменов,  Серік  Ақсұңқарұлы  поэзиясына  дейін 

өлең өріміне алынып келеді. 

Анима,  Анимус  архетипі.  Юнгтің  пікірінше  əр  ер  адамда  - əйел,  əр  əйел 

адамда  -  ер  адамның  ерекшеліктері  жасырын  сақталады.  Ол  күрделі 

генетикалық жəне психикалық  құбылыс.  Юнг  Анима  архетипінің  дамуының 

əр түрлі кезеңдерін жазған. Оның бірден бір бастауы Адам ата мен Хауа ана 

деп  біледі.  Ал  қазақ  əдебиетінде  лиро-эпостық  жырлардағы  бейнелер  соның 

сілемін аңғартады. 

Өзін-өзі тексеретін сұрақтар: Обаз табиғатындағы архетип орыны 

Негізгі əдебиет: 1.[1.7:4.14]; 2. [1.7:7]. Қосымша əдебиет: 1. [1.7:4]. 2.[1.7:5]. 

 

№6  лекция  тақырыбы:  Стиль.  Өзіндік  ерекшелігі.  Стильдік  еліктеу. 

Стильдік 

белгілер: 

сюжеттілік, 

сипаттамалық, 

психологизм. 

Стиль 

тұтастығы. 

Қарастырылатын  сұрақтар:  Стиль.  Өзіндік  ерекшелігі.  Стильдік  еліктеу. 

Стильдік 

белгілер: 

сюжеттілік, 

сипаттамалық, 

психологизм. 

Стиль 

тұтастығы. Қ.Жұмалиевтің «Стиль – өнер ерекшелігі» еңбегі.  

Дəрістің мақсаты: көркем шығарманы талдау барынсындағы əдеби стиль 

туралы мағлұмат беру  

     Дəріс мазмұны:   

 

 «Стиль  жазушының  тілі,  сөйлем  құрылысы  ғана  емес,  бір  жазушыны 

екінші  жазушыдан  басқаша  етіп  көрсететін  əр  жазушының  шығармаларына 

тəн мазмұн мен түр ерекшілігі» (Қ.Жұмалиев). Қ.Жұмалиевтің «Стиль – өнер 

ерекшелігі»  еңбегінде  қазақ  əдебиетіндегі  стиль  мəселесі  əдеби  дамудың 

дəстүр  жалғастығындағы  əр  суреткердің  шеберлік  қырларын  сипаттайтын 

түрлі  жанрдағы  өнерпаздық  даралығы  теориялық  жағынан  алғаш  жүйелі 

талданды.  терең  зерттелді.  Бұған  дейін  З.  Қабдоловтың  «Жанр  сыры» 

еңбегінде  Б.  Майлин,  М.  Əуезов,  Ғ.  Мүсірепов  шығармаларының  стильдік 

ерекшеліктері 

əңгіме 

жанрының 

негізінде 

қарастырылған 

болатын. 

Қ.Жұмалиев  еңбегі  тұтас  сөз  өнерінің  көркемдік-эстетикалық  биігінен 

шығуындағы  өзіндік  ішкі  заңдылығын,  дарын  мен  таланттың  суреткерлік 

шеберлігін  даралайтын  ілкі  қасиет  стиль  екенін  терең  зерттеудегі 

өзектілігімен  қатар  əдебиет  тарихының  дамуы  мен  өркендеуінің  басты 

кезеңдерін  дəстүр  жəне  жаңашылдық  мəселесімен  тығыз  бірлікте  саралау 

маңызымен  құнды.  «Стиль  –  шын  талант,  ұлы  ақын-жазушылардың 

қаламдарына тəн сипат. Кез келген ақын-жазушыдан стиль іздеу бекершілік. 

Өйткені барлық өлең қиыстырушыларды ақын. Сөз жаза білушілерді жазушы 

десек, қателескен болар едік. Дарын жоқ та стиль жоқ. Бұл екеуі сабақтас», – 

деген  теориялық  тұжырым  əдебиетіміздің  айтулы  тұлғалары  Махамбет, 

Сəкен,  Бейімбет,  Ілияс,  Тайыр  шығармашылығын  даралайтын  стильдік 

ерекшеліктері 

негізінде 

талданып, 

дəлелдей 

көрсетілді. 

Олардың 

туындыларындағы 

образдылық, 

адам 

психологиясын 

диалог, 

ішкі 

монологпен  берудегі  шеберлік  қырларына  тəн  ерекшеліктері  стильдік 

тұрғыдан  нақты  сараланып  айқындалды.  «Стильді  нақтылы  талант,  ұлы 

жазушылардың туындыларынан іздеген жөн», – деп түйген ғалым сөз өнерін 

эстетикалық  биіктен  зерделеп,  суреткердің  поэтикалық  əлемін  терең  талдау, 

стильдік  ерекшелігін  теориялық  негіздеу  тұтас  əдебиетшілер,  тілшілердің 

басты  міндеті  болып  табылатынын  өткір  көтерді.  Бұл  ретте  ұлт  əдебиетінің 

айтулы 

тұлғалары 

болып 

табылатын 

Алаш 

қалам 

қайраткерлері 

мұраларының  қайта  оралуы  қазақ  сөз  өнеріндегі  стильмəселелсін  терең  де 

кешенді зерттеу міндеттерін жүктейді. Атап айтқанда, Алаш ұранды əдебиет 

өкілдерінің  стилі  біріншіден,  өз  дəуірінің  ірі  саяси-əлеуметтік  ірі  идеяларды 

көркем  бейнелеуге  бағытталған  маңызды  қадамдарын,  екіншіден,  күрделі 

жанрларды  игеру  бағытындағы  стильдік  даралықтарын,  үшіншіден, 

көркемдік  əдіс  пен  əдеби  ағым  тұрғысындағы  стилдік  ізденістерінің  дəстүр 

арнасын  еселеудегі  маңызын  қарастыру  өзекті  болып  табылады.  Мəселен, 

Ж.Аймауытұлы прозасының стилін айқындайтын ілкі қасиеттер: кейіпкерлер 

бейнесін 

жасау 

жолдарындағы 

психологиялық 

талдау, 

ішкі 

сөз, 

монологтарды  қолдану.  Ал  Мағжан  шығармашылығының  стилін  күрделі 

эпикалық  жанрларды  игеру,  романтизм  жəне  символозм  сынды  əдіс, 

ағымдағы 

қалам 

қарымын 

даралайды. 

Соның 

ішінде 

Мағжан 

шығармашылығымен жаңа эстетикалық жүйеде ұлттық сөз өнеріне енгізіліп, 

орныға  түскен  романтизм  əдісі  мен  символизм  ағымы  ерекше  назар 

аудартады. «Романтизм – (роман деген сөзден шыққан, яғни түпкі мағынасы 

өмірді  кіиаптағыдай,  ой-қиялмен  ұштастырып  суреттеу)  əдебиеттегі,  көркем 

өнердегі  өмірдің  жарқын,  жағымды  жақтарын  көбірек  алып,  көтере 

суреттейтін көркемдік əдіс» (З.Ахметов). Əлемдік əдебиетте аталған əдіс ХІХ 

ғасырда  толық  қалыптасып,  өзінің  кемелділік  дəрежесіне  шықты.  Ал  ХІХ 

ғасырдағы  қазақ  əдебиетінде  Мағауия  Абайұлы,  Ақылбай  Абайұлы, 

Шəңгерей  Бөкеев  шығармашылығында  көрініс  тапса,  ХХ  ғасыр  басындағы 

сөз  өнерінде  Мағжан  поэзиясымен  классикалық  сипат  алды.  Ол  əдебиеттегі 

жаңа  тақырып,  жаңа  кейіпкерлер  əлемін  сомдап,  көркемдік  ерекшеліктеріне 

жаңа  эстетикалық  рух  дарытты.  Романтизм  əдісі  нақтылы  қоғамдық  өмір 

шындығына романтикалық арман-мұратты (идеалды) қарама-қарсы қойып, өз 

ортасын  олқы  көріп,  өз  кезегіндегі  тəртіпті  қадылдамау,  оған  наразылық 

білдірді.  Мағжан  да  «романтизмге  салынып,  көшпелі  дəуірдің  рухын  айнаға 

түсіріп  отырды...өлеңінің  бетін  ескілікке  қарай  бұрады.  Енді  қазақтың  ескі 

ақындарын  дəріптейді.  Қазақтың  ескі  заманын  жырлайды.  Ертегі,  Қорқыт, 

Баян  –  Мағжанның  романтизмі  күшейгендігіне  дəлел»  (Ж.Аймауытұлы). 

Ақынның  «Оқжетпестің  қиясында»,  «Қорқыт»,  «Қойлыбайдың  қобызы» 

поэмалары шын мəнідегі романтизм əдісінің классикалық үлгілері.  

Өзін-өзі тексеретін сұрақтар: Стильдік белгілер: сюжеттілік, сипаттамалық, 

психологизм. 

Негізгі əдебиет: 1. [1.7:2]; 2.[1.7:10]. Қосымша əдебиет: 1. [1.7:8]; 2.[1.7:11]. 

 

№7 лекция тақырыбы: Сөз өнерінің теориялық тарихы хақында. Проза. 

Қарастырылатын  сұрақтар:  Қазақ  əдебиеті  көркемдік  өрлеуіндегі 

суреткерлік  шеберлік  пен  поэтикалық  қуат,  эстетикалық  талап.  Қазақ 

романының сюжет пен композициясы, поэтикасы, типтік характер, көркемдік 

даму мен дəстүр жалғастығы тұрғысынан зерттелуі. 

Дəрістің мақсаты: Проза жанрын əдеби талдауда ұстанатын теориялық-

əдіснамалық еңбектермен талдау   

     Дəріс мазмұны:   

Қазақ  əдебиеті  көркемдік  өрлеуіндегі  суреткерлік  шеберлік  пен 

поэтикалық қуаттың жаңа эстетикалық биікке көтерілуі теориялық тұрғыдан 

жіті  саралау  талабын  ұштады.  Əдебиеттану  ғылымы  сөз  өнерін  теориялық 

талдауда  Одақ,  əлемдік  тəжірибенің  озық  əдістеріне  иек  артуда  дұрыс 

бағытта  өрістеу  үстінде  болды.  Əдеби-теориялық  еңбектер  арқауын  қазіргі 

қазақ  романының  сюжет  пен  композициясы,  поэтикасы,  типтік  характер, 

көркемдік  даму  мен  дəстүр  жалғастығы  құрады.  Бұл  арнада  М.  Атымовтың 

«Идея жəне композиция», «Қазақ романдарының поэтикасы», А. Тұрбековтің 

«Реалистік  роман жəне  типтік характер»,  Ə.  Шəріповтің  «Қазіргі дəуір жəне 

қазақ  совет  əдебиетінің  проблемалары»,  З.  Ахметовтің  «Современное 

развитие  и  традиции  казахской  литературы»,  Б.  Майтановтың  «Қазақ 

прозасындағы  замандас  бейнесі»  еңбектері  аталады.  Қазақ  романдарының 

табиғаты  мен  тарихи  роман  Ш.Елеукеновтің  «Казахский  роман  и 

современность»,  З.  Серікқалиевтің  «Жылдар  сазы»,  Ə.  Кекілбаевтың 

«Дəуірмен 

бетпе-бет», 

М. 

Əуезовтің 

«Времен 

связущая 

нить», 

Р.Бердібаевтың  «Қазақ  романы»,  «Қазақ  тарихи  романы»  зерттеулерінде 

қарастырылды.  Өнердің  эстетикалық  нысанасын көркемдік  дамудағы дəстүр 

жəне  жаңашылдық  тұрғысынан  саралау  М.  Қаратаевтың  «Əдебиет  жəне 

эстетика»,  Р.  Нұрғалиевтің  «Өнер  алды  қызы  тіл»,  «Өнердің  эстетикалық 

нысанасы»,  З.  Серікқалиев,  Э.  Серікқалиеваның  «Ақыл  таразысы» 

еңбектерінде  жүзеге  асты.  Ал  З.  Қабдоловтың  «Əдебиет  теориясының 

негіздері»  оқу  құралында  көркем  əдебиет  болмысы  мен  бітімі,  сыры  мен 

сипаты  сараланды.  Ғалым  еңбегі  толықтырылып,  «Сөз  өнері»  деген  атпен 

жарияланды. 

Əдебиет  теориясы  проблемаларын  қазақ  əдебиеті  негізінде  талдау  өзегі 

етіп  алған  ғылыми  жинақтар  жариялау  жүйелі  жолға  қойылып,  «Қазақ 

əдебиетіндегі  жанр  проблемасы»,  «Əдебиеттану»,  «Стиль  проблемасы», 

«Стиль  сыры»,  «Сөз  өнері»,  «Дəстүр  жəне  жаңашылдық»,  «Қазақ 

поэзиясындағы  дəстүр  ұласуы»,  «Көркемдік  кілті  –  шеберлік»  атты 

монографиялық жинақтар шықты.  

Əдебиеттегі  дəстүр  жалғастығын  көркемдік  дамумен  байланыста 

саралаудың  ғылыми  қиындықтарын  атамағанда,  түп-төркініне  тарихи 

сабақтастық  тұрғысынан  бойлау  –  идеологиялық  қысыммен  байланысты 

күрделі  мəселе.  Бұл  ретте  қазіргі  қазақ  əдебиеті  сонылық  сипаттарының 

ұлттық  рухани  бастаулардан  өсіп-өнгенін  екшеген  Ш.  Елеукенов  ұлттық 

проза  қайнары,  яғни  фольклордан  бастап  кейінгі  реалистік  əдебиет  пен 

бүгінгі  тақырып  өрісі  түрленген  эпикалық  роман  арасындағы  табиғи 

үйлесімнің  көркемдік  ұласудағы  дəстүрлі  арналарын  айқындады.  Өз 

кезегінде  қазіргі  қазақ  сөз  өнері  тұтас  даму  үдерісінің  көркемдік  басым 

бағыттарын  əдеби  байланыс  арнасында  ала  отырып,  шығармашылық 

өркендеудің  теориялық  мəселелерін  эпикалық  проза,  поэтикалық  тілдегі 

жаңашылдық  жəне  қазіргі  қазақ  поэзиясының  форма  жағынан  баюы 

тұрғысынан  кешенді  саралау  қажеттігі  туындады.  Міне,  З.  Ахметов  еңбегі 

қазақ  əдебиетіндегі  эпикалық  жанр  табиғатын  қарастыруда,  сөз  қисынының 

күрделі  мəселелерін  тұтастықта  екшеуде  типологиялық,  құрылымдық 

тұрғыдан  зерттеу  əдісін  ұштастыра  қолдану  талабындағы  тың  ізденістің 

айқын  мысалы.  Ал  Б.Майтанов  замандас  бейнесін  сомдаған  қаламгерлердің 

дəстүр  сабақтастығын  меңгеру,  көркемдік  тəжірибе  жетістіктерін  жаңа 

стильдік өрнектермен жаңғыртып еселеуі, қаһарманның рухани-адамгершілік 

əлемін,  характер  ашудағы  психологизм  арналарына  дендеп  барған 

зерттеушілердің бірі болды.  

Қазақ  тарихи  романдарының  əдебиеттегі  жетекші  бағытқа  ұласуы  жанр 

табиғатын  жан-жақты  зерттеу  талабын  алға  шығарды.  З.  Серікқалиев, 

М.Əуезов,  Р.  Бердібаев  еңбектерін  тоғыстыратын  басты  өзек  –  қазақ  тарихи 

романдарын  терең  зерделеуге  ұлттық  əдебиеттің  өзіндік  болмысы 

тұрғысынан келуінде.  

З. Серікқалиев кітабындағы «Проза парасаты», «Тарихи роман табиғаты», 

«Жылдар  сазы»  тарауларының  зерттеушілік  маңызы  –  тарихи  роман 

табиғатына  теориялық  тереңдіктегі  эстетикалық  талдау  өнері  биігінен  келуі 

[48].  Ол  түптеп  келгенде,  қазақ  əдебиетіндегі  тарихи  тақырыпты  игеру 

тамырының  тереңде  жатқан  күрделі  көркемдік-эстетикалық  арнасын  əдеби-

мəдени  контексте  қарастыру  қажеттігін  аңғартты.  «Концептуалдық  жүйелі 

пікірге  құралған  философиялық»  [49,  163-б]  сипаттағы  М.  Əуезовтің 

«Времен связующая нить» еңбегінің ғылыми өзектілігі де қазақ əдебиетіндегі 

ұлттық сипаттағы дəстүрлі көркемдік бейнелер сомдалу эволюциясының сөз 

өнерінің  ұлттық  ерекшелігімен  тығыз  бірлікте  саралануынды.  Ал  Р. 

Бердібаев  еңбектері  қазақ  тарихи  романын  жүйелі  зерттеудің  əдеби-тарихи 

əдіснамалық  негіздері  барынша  жетілдіріле  даму  үстінде  екенін  айқындады. 

Одақ ғалымдары (З.Кедрина. Г. Ломидзе. А. Марченко т.б) қазақ əдебиетінде 

тарихи  романдар  жетекші  сипат  алуының  негізгі  мағынасын  «кенже 

əдебиет»,  туысқан  əдебиеттер  байланысы  аясында  алғандықтан,  халықтың 

өткенін  танудағы  ұлттық  санадағы  бұлқыныстан  туған  рухани  серпін,  оған 

қуат  берген  қаламгерлер  батылдығын  байыптау  пікірлерінде  сыңаржақтық 

орын  алғанын  жасыруға  болмайды.  Суреткерлердің  ел  тарихының  өткен 

ғасырлар  бедерін  безбендеуін,  тарихи  тұлғаларды  сомдауын  идеология 

«идеализация» деп айыптап, өрелі серпілістерді тежеуге тырысты.  

Р.  Бердібаев  түркі  жазуы,  əл-Фараби  мұрасын  игеру  елдік  сананың  өсуі 

екенін  байыптап,  І.  Есенберлиннің  «Алмас  қылыш»  жанрын  роман-хроника 

деп  анықтады.  Сыншылдық  ой-пікірде  жаңғырық  тудырған  З.  Серікқалиев 

мақаласындағы  кейбір  даулы  пікірлермен  полемикаға  барып,  романды 

бағалауға  тарихилық  қағидамен  келу  керек  деген  байыпты  көзқарасын 

білдірді.  Бұл  орайда  З.  Серікқалиевтің  «Құнды  сөз  –  құнарлы  ойдан» 

мақаласының  маңызын  айта  отырып,  «Алмас  қылыш»  романына  қатысты 

пікірінің  полемикалық  сипатын  назардан  тыс  қалдыра  алмаймыз.  Туынды 

тіліне,  көркемдігіне  биік  талап  қойған  сыншы  талабын  қостағанымызбен, 

«...романнан  келтірген  үзінді  мысалының  міні  тілінде  емес,  адам  аттарының 

шамадан  тыс  тізіліп,  ұғымды  ауырлатуында.  Жалпы  алғанда  роман  тілі 

тартымды, табиғи, жатық» [50, 38-б], – деген Р. Бердібаев тұжырымы көкейге 

қонымды. 

Сөз  өнерінің  теориялық  мəселелерін  ұлттық  жəне  əлемдік  эстетика 

тұрғысынан  көркемдік  дамудағы  дəстүр  мен  жалғастық  арнасында 

зерделеген  еңбектер  тың  əдістермен  ұштастырылды.  Р.Нұрғалиевтің  «Өнер 

алды  –  қызыл  тіл»  еңбегінің  «Əдебиеттің  даралық  сипаты»  тарауының 

сонылық 

қыры 

– 

əлемдік 

əдебиеттанудағы 

ғылыми 

мектептердің 

қарастырылуы.  Бұл  ретте  ғалымның:  «Қазақ  сынында,  əдебиеттануда 

қолданылатын 

көптеген 

терминдер 

əр 

түрлі 

кезеңдерде 

жасалды. 

Шендестіру,  дамыту,  түйдектеу,  бүкпелеу,  көріктеу,  меңзеу,  əсірелеу, 

ауыстыру,  кейіптеу,  пернелеу,  баяулату,  дамыту,  теңеу,  айқындау,  тармақ, 

шумақ,  бунақ,  ырғақ,  тəрізді  терминдер  ана  тілінің  ішкі  мүмкіндіктері 

негізінде  20-жылдарда  жасалса,  форма,  стиль,  сюжет,  композиция,  фоника, 

фабула,  жанр  секілді  интернационалдық  терминдер  өзгеріссіз  алынды»,  – 

деген  өзекті  толғам  ұлттық  əдеби-теориялық  ой-пікірдің  асыл  арналарына 

үңілдіру болатын. «Өнердің эстетикалық нысанасында» қазақ теориялық ой-

пікірінде  нақты  зерттеу  өзегіне  алынбаған  прозадағы  драматизм  талданды. 

Ал  З.  Серікқалиев,  Э.Серікқалиеваның  «Ақыл  таразысы»  еңбегінің 

«Дүниетану  даналығы»  бөлімінде  ғылыми  жəне  көркемдік  танымның 

даралық  сипаты,  əлемдік  мəдениеттер  тоғысуы  жəне  өнер  туындылары 

философиялық, эстетикалық мəнінің қуаты сараланды. 

Қорыта  айтқанда,  сөз  өнерін  талдау  арналары  барынша  ұлғайып, 

маркстік-лениндік  ілім  аясында  типологиялық,  герменевтикалық  əдіс-

тəсілдерді  ұштастыра  қолдану  тəжірибесі  кеңінен  игеріліп  отырды.  Ол 

зерттеуші 

ғалымдардың 

əдебиет 

теориясында 

жаңа 

əдіснамалық 

ұстанымдарды орнықтыру жолдарының жемісті болғанын дəлелдейді.  

Өзін-өзі  тексеретін  сұрақтар:  Қазақ  əдебиеті  көркемдік  өрлеуіндегі 

суреткерлік шеберлік пен поэтикалық қуат, эстетикалық талап 

Негізгі əдебиет: 1. [1.7:2]; 2. [1.7:4]. Қосымша əдебиет: 1. [1.7:9]; 2.[1.7:10]. 

 

№8 лекция тақырыбы: Поэзия. Өлең сөздің теориясы. Өлең құрылысы. 

Қарастырылатын  сұрақтар:  Əдебиет  теориясының  өзекті  арналарын 

байыпты  талдаудың  ғылыми  əдіснамалық  негіздері,  қазақ  өлең  құрылысы, 

өлең сөздің тарихы мен теориялық негіздері, поэма, ұлттық поэзия көркемдік 

дамуының  тарихы,  халық  өлеңдерінің  жанрлық  сипаты  мен  генезисі,  поэзия 

тілі,  мелодикалық-интонациялық  құрылысы,  қазақ  өлеңінің  тарихи  дамуы, 

жекелеген  ақындар  стильдік  ерекшелігі  мен  поэтикасы,  сатиралық  жанрлар.  

Ə.  Нарымбетов,  З.  Ахметов,  М.Базарбаев,  Б.  Уахатов,  Қ.Өмірəлиев,  М. 

Хасенов,  Т.Əбдірахманова,  К.Қамбаров,  С.  Негимов,  Т.Қожакеев  т.б. 

еңбектері.  

 

Дəрістің мақсаты: Поэзия жанрын əдеби талдауда ұстанатын теориялық-

əдіснамалық еңбектермен талдау   

     Дəріс мазмұны:   

Əдебиет  теориясының  өзекті  арналарын  байыпты  талдаудың  ғылыми 

əдіснамалық  негіздері  қазақ  өлең  құрылысы,  өлең  сөздің  тарихы  мен 

теориялық  негіздері,  поэма,  ұлттық  поэзия  көркемдік  дамуының  тарихы, 

халық  өлеңдерінің  жанрлық  сипаты  мен  генезисі,  поэзия  тілі,  мелодикалық-

интонациялық  құрылысы,  қазақ  өлеңінің  тарихи  дамуы,  жекелеген  ақындар 

стильдік  ерекшелігі  мен  поэтикасы,  сатиралық  жанрлар  сынды  тың 

тақырыптар  зерттелген  монографиялармен  іргесін  барынша  бекітті.  Осынау 

күрделі 

əдеби-теориялық 

мəселелер 

Ə. 

Нарымбетов, 

З. 

Ахметов, 

М.Базарбаев,  Б.  Уахатов,  Қ.Өмірəлиев,  М.  Хасенов,  Т.Əбдірахманова, 

К.Қамбаров, С. Негимов, Т.Қожакеев еңбектерінің өзегіне алынды. 

Ə.  Нарымбетов  («Қазақ  совет  поэмасы»,  «Қазіргі  қазақ  поэмасы») 

əдебиетте  орын  тепкен  сюжетті-эпикалық,  лирико-публицистикалық,  очерк-

поэма, драмалық поэма, циклді поэмаларды айқындаса, К. Қамбаров («Ерлік 

эпосы»)  Ұлы  Отан  соғысы  тақырыбында  қалам  тартқан  ақындардың 

көркемдік  ізденістерімен  қаһармандық-тарихи,  əскери  (батальондық)-

эпикалық, 

романтикалық-реалистік, 

лирикалық-эпикалық, 

лирикалық-

философиялық, лирикалық-публицистикалық поэмалар туғанын анықтады. 

Қазақ  поэзиясы  көркемдік  дамуының  тарихи  белестерін  əдеби  дəстүдің 

қалыптасуы  мен  жаңашылдық  арнасындағы  сабақтастық,  түр  мен  мазмұн 

ерекшеліктері  мен  əдебиеттер  байланысы  тоғысындағы  жаңашылдық 

қырлары  М.  Базарбаев  зерттеуінің  өзегін  құрады.  Ғалымның  қазақ  поэзиясы 

поэтикалық тілін, көркемдік əлемін еселеуге айрықша үлес қосқан Шəкəрім, 

Шəңгерей,  Ғұмар,  Бернияз  шығармашылығын  обьективті  бағалауын  баса 

көрсетеміз [51, 112-б]. Қазақ өлеңтану ілімін іргелі еңбектерімен айқындаған 

З. Ахметов зерттеуінде өлең сөздің бейнелеу құралдары, халық поэзиясы тілі, 

Абайдың  тіл  ұстарту  өнегесі,  поэзия  тілінің  біздің  дəуірімізде  өркендеуі, 

қазақ  өлеңі  құрылыс-жүйесі,  өлшем-өрнектері,  оларды  түрлендіріп  қолдану 

үлгілері кешенді  талданды.  Қазақ өлеңтану  ілімінде орналасу  тəртібіне орай 

ұйқасқа ат қойғанда, атау тудырғанда кезекті ұйқасты айқас ұйқас, қаусырма 

ұйқасты  орама  ұйқас  деп  атайды  [52,  143-144-бб].  Зерттеу  өлең  сөздің 

теориялық  мəселелерін,  поэтикалық  заңдылықтар  табиғатын  дəстүр  мен 

жаңашылдық  бірлігінде  терең  талдауымен  құнды.  Ол  халық  өлеңдері,  ХV-

ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясы тілін зерттеудегі келелі мəселелерге қозғау 

салды.  Б.Уахатовтың  «Қазақтың  халық  өлеңдері»  монографиясы  «Лирика» 

тарауында жанр эволюциясы, поэтикалық ерекшелігі генезисімен байланыста 

қарастырылды.  Ал  «ХV-ХІХ  ғасырлардағы  қазақ  поэзиясының  тілі» 

зерттеуінде Қ. Өмірəлиев поэзия тілінің лексикасы, əр алуан фразеологиялық 

топтары,  грамматикалық  формалары,  синтаксисі  жəне  өлең  ырғағы  мен 

ұйқасы, инверсиясын тіл білімі жəне əдебиеттанумен ұштастыра сараласа, С. 

Негимов  қазақ  өлеңінің  мелодикалық-интонациялық  құрылысы,  дыбыстық 

жүйесі, ырғақтық кестесі, ұйқас табиғаты, сөз əуенділігін қарастырып, қазақ 

өлеңінің филогенезін тұңғыш рет зерттеді [53].  

Жекелеген дарындар шығармашылығын теориялық талдаудағы ізденістер 

жаңа  еңбектермен  толығып,  Иса  ақындығы  мен  стильдік  ерекшелігі 

М.Хасенов, Қасым поэтикасы Т.Əбдрахманова монографияларының арқауын 

құрады.  

Түйіндей  айтқанда,  қазақ  поэзиясының  тың  жатқан  сан  алуан  əдеби-

теориялық  мəселелерін  нақты  зерттеу  монографиялық  еңбектермен  ғылыми 

шешімін тауып, ізденіс арнасын тереңдетуде болды.  

жүктеу/скачать 0,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: