Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С



бет46/155
Дата05.02.2023
өлшемі1,06 Mb.
#65297
түріОқулық
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   155
Байланысты:
1240 lem 1241 debieti O 1179 uly 1179

«Мың бір түн»28 - араб, үнді, парсы халықтарының әр ғасырда туған ертегі­лерінің жиын­ты­ғы. Дегенмен батыс ориенталистерінің бірі Сильвестер де саяси араб филология­сы­ның өзекті мәселелеріне арналған зерттеулерінде «Мың бір түнді» белгілі бір автор жазған деп айта отырып, ертегілерде кездесетін парсы, үнді элементтерін жоққа шығаруға тырысса, Барье де Мейнар керісінше «Мың бір түн» ертегілеріне негіз болған деп парсы, үнді тілде­рі­нен араб тіліне ауда­рылған ертегілер мен түрлі тарихи жылнамаларды атаған. Сондай-ақ ол парсы халқының «Хазар афсана» (Мың ертегі) атты жинағының орта ғасырларда араб тіліне «Альф хурафат» (Мың ертегі) деген атпен аударылған, кейінірек оның «Альф лайла» (Мың түн) боп аталып кеткеніне баса назар аударған.
Дамыған қала мәдинетінің негізгі жемісі ретінде алғашында араб, кейін еврей және пар­сы әдебиеттерінде кең тараған мақама жанрын атауға болады. Мақамалар таңдаулы айла­кер­лік, қулық-сұмдық, тапқырлық жайлы новеллалар, онда сауатты, әрі білімдар, тапқырлар мен кезбе, қайыршылар жайлы өзіндік сипат беріп, орта ғасырдағы мұсылман қалала­рын­да­ғы өмір мен тұрмыс-тіршілікті сатиралық кейіппен бейнелейтін прозалық жанр болып табы­лады. Орта ғасырлардағы араб әдебиетіндегі поэзия мен прозалық шығармалар осы кезеңмен тұстас еуропа­лық әдебиетпен ұқсастығы байқалады. Мақама - арабтың төл жанры. Арабтық ықпалмен Шығыс халықтары арасына тарап, тек қысқаша сюжеттік үйлесім­ді­лігімен еуропа тапқырлық новелла­лармен сәкес келуге жақын.
Сондайларға арналған мақаманың бірі - «Бану Сасан» (Сасан балалары)29, тарихтағы ирандық билеуші әулет атымен аталған.
YII-YIII ғ. арабтар Иран, Византия, Орта Азия, Солтүстік Афри­ка, соны­мен қатар Испа­нияны да басып алады. Арабтар Испанияны әл-Андалус деп атаған. Ислам дінін жергілікті халық­тың көбі қабылдағанымен, хрис­тиандардың біршамасы өз дін­де­ріне берік боп қала бер­ген оқтын-оқтын көтерілістерге шығып отырған. Әйткенмен, Андалу­сияны умаийа әулеті билеген дәуірде Кордова сауда мен мәдениеттің ірі орталығына айналады. Ал әдебиет пен ғылым жағынан андалусия­лықтар Бағдат пен Каирдың жазушы, ақын, ғалым­дарының алдын­да ғана бас иген. Арабтар испандықтарды басып алғанымен, оларға терең маз­мұнды әдеби шығармалары мен мәдениетін ала келеді. Испаниядағы араб әдебиеті «еліктеу» (YІІІ-Х), «жаңару» (ХІ-ХІІ) және «құлдырау» (ХІІ-ХYІ) деп аталатын үш кезеңге бөлінеді.
IX ғ. аяғында Андалусияда Шығыс әдебиетіне бейтаныс муашшах30 және заджал аталған жаңа жанр пайда болады. Иби Халдун муашшах жанрын Муқаддам әл-Қабри деген ақын дүниеге әкелгенін айтса, И.М. Фильштинский бұл жанрдың шы­ғуы­на белгілі бір дәре­жеде арабтанған испан халқының арасында өмір сүрген роман халқы поэзиясының әсері болған деген жорамал жасайды. Әл-Қабриден кейін бұл жанрда Убада әл-Қаззаз, ибн Рафа ар-Рассах, әл-Ағма ат-Тулайтили, Ибн Баджа, Абу Бакр ибн Зухр, әл-Мукр ибн әл-Фарас, ибн Сана әл-Мулк секілді Гранада, Толедо, Альмериялық ақындар қоштаған.
Қорыта келіп, жалпы Таяу Шығыс әдебиеті бір жағынан Батыс Еуропадағы ортаға­сыр­лық әдебиетке тән кезеңдерден өткенін, екінші жағынан дамыған қала мәдениеті, филосо­фия­лық еркін ойлау мен еретикалық ағымдардың әсерімен Батыс үшін тек Қайта өрлеу дәуірінде мүмкін болған адамгершілік үлгілерін ерте негізге алғанын атап өту қажет.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   155




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет