Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С
Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
жүктеу/скачать 1,06 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Абу-л-Қасим Фирдоусидің
- Санаи
- Хамид Ғазали
- Омар Хайям Гиясаддин Абу әл-Фахт ибн Ибраһим
| Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
Әлем әдебиетіндегі ортағасырлық Шығыс әдебиетін жіктеу мәселелері. Араб поэзиясындағы ақындар мен олардың шығармашылық ұстанымдары. Араб халифаты кезіндегі (YІІІ-ІХ ғ.) араб тілді әдебиеттің қалыптасуы. Араб-иран әдебиетінің синтезі. Ортағасырлық Шығыстағы сарай поэзиясы (ІХ-ХІІ ғ.). Орта ғасырдағы повесть (араб, парсы, үнді). Орта ғасырлардағы парсы-тәжік әдебиеті (ІХ-Х ғ.) Парсы тіліндегі парсы-тәжік әдебиеті шығыс ирандықтар мен тәжіктер мекендеген территорияда пайда болып, кейіннен батыс ирандықтар, яғни парсылықтар жеріне де таралады. YІІІ-ХY ғ. парсы әдебиетінің дамуына басқа халықтар, әсіресе орта азиялықтар, оның ішінде Иран және Әзербайжан тұрғындары ат салысады. Иранмен шекаралас үнді және түрік жерлерінде де фарсы тіліндегі әдебиет қалыптасады. Иран және Орта Азияны арабтардың басып алуының ұзаққа (635 ж. басталып тек YІІІ ғ. 20 ж. ғана аяқталған) созылуы күрделі де, қиын тарихи оқиға болып, жергілікті тұрғындардың қоғамдық-экономикалық, саяси, мәдени өміріндегі үлкен өзгерістерге себепкер болады. Дін мен мемлекеттің ресми тілі ретінде ол бүкіл Араб халифатына жалғыз жалпыға міндеттелген әдеби тіл болып қалыптасады. Араб тілінің енуі ислам мәдениеті мен араб поэтикасының кейбір элементтерін қабылдаған тәжік-парсы әдебиетіне айтарлықтай өзгерістер әкеледі. Сонымен қатар бұл әдебиет ежелгі ирандық дәстүр мен өзіндік ұлттық ерекшелігін сақтап қала алған. Y-ІХ ғ. басқа мәдениетпен етене араласқан араб тілді парсы-тәжік әдебиеті айтарлықтай байи түседі. Бұл үдеріс тек араб әдебиетін жаңа сатыға көтеріп қоймай, кейініректе пайда болған парсы тіліндегі классикалық әдебиеттің негізін де қалайды. YІІІ-ІХ ғ. араб тілді, шығу тегі жағынан ирандық ақындар әл-Хурайми, Башшар ибн Бурд (714-783) және Абу Нууас (762-813) өздерінің лирикалық, панегирикалық және сатиралық өлеңдерінде қалалықтардың көңіл-күйін, Иран жеріне деген махаббат сезімдерін білдірген. Аталған ақындардың шығармашылықтары арқылы поэзияда парсы тілді әдебиеттің негізгі бөлігіне айналған адамгершілік құндылықтары мен махаббат тақырыбы пайда болады. YІІІ-ІХ ғ. ирандықтар мекен еткен Хорасан мен Мауереннахр (Трансоксиан) аталған ауқымды аймақта (әсіресе Самарқан, Бұқара және Мервте) парсы әдебиеті пайда болады. Парсы-тәжік әдебиеті ирандық әулеттің (Тахирилер, Саффарилер, Саманилер) билікке келуіне себепші болған және иран тілі мен дәстүрінің пайда болуына септігін тигізген антиарабтық толқынның негізінде дамиды. Х ғ. басында мемлекеттің экономика саласын нақты феодалдық формаға келтірген Араб халифатынан тәуелсіз, орталықтандырылған шығыс ирандық Саманилер мемлекетінде (887-999) әдебиеттің дамуына қолайлы жағдай қалыптасады. Мәдениет шарықтау шегіне жетіп, жергілікті және керуендік сауда қарқынды дамиды. Бұқара мемлекеттің тек астанасы ғана емес, сонымен қатар бүкіл Орта Азия және Шығыс Иранның мәдени өмірінің орталығына айналады. Дәл осы Бұқарада алғашқы фарсылық поэзия және проза мектебі негізделіп, гүлденді. Бұл мектептің мұрасы әдебиет дамуында классикалық дәстүр ретінде маңызды орынға ие. Атақты ақындар ежелгі иран дәстүрін басшылыққа ала отырып, таза ирандық поэтикалық формадағы (маснауи) ауқымды шығармалар жазып, халықтық дубейтиге негізделген, бірақ аруд өлең өлшемімен жазылған (парсыша аруз) лирикалық және философиялық төрт жолды өлеңдер шығарады. Негізінен, олар екі тілді ақындар болды: Абу Шукур Балхи, Абу-л-Хасан бен Ильяс Ағаджы Бухари, Хаким Хаббаз, қолөнершілер қатарынан Нишапури, атақты ақын әйел Рабиа бинт Кааб Куздари Балхи және т.б. Алайда фарсы тіліндегі поэзияда Рудаки есімі мен оның шығармашылығы ерекше орынға ие. Рудакидің (858-941) өмірі жайлы мәлімет көп емес. Дегенмен Рудаки ұзақ өмір сүріп, қартайып қайтыс болады дейді. Жас ақын Саманилер әулеті сарайына танымал болғанға дейін, халық арасында есімі әрі әнші, әрі музыкант ретінде таралады. Жазбаша поэзия ол кезде тек сарай ішінде ғана дамыған. Кейін Саманилер сарайында қызмет еткен кезінде байлық пен сый-құрметке бөленеді. Рудакидің көр соқыр болуының дәлелі мен өмірінің қайғы-қасіретке толы болғанын оның өлеңдеріндегі автобиографиялық фрагменттерден, әсіресе «Исаның үш көйлегі» туралы аңыздан көре аламыз. Көр соқырлығының неден, қалай болғандығының себебі белгісіз. Оның шамамен 300 000 (кейбір мәліметтер бойынша 1 300 000) болатын екі шумақты өлеңдерінен біздің заманымызға тек жеке өлеңдері мен негізгі үш тақырыпта топтастыруға болатын жекелеген фрагменттері ғана жеткен. Олар - лирикалық, пейзаждық және махаббат өлеңдері. Сұлу күңге деген терең, трагедиялық махаббат сезімімен шабыттанған өлеңдерінің негізінде кейінгі ұрпақ аңыз да шығарған. Жеті дидактикалық поэма-маснауилерден тек үзінділері ғана сақталған және олардың екеуінің атауы ғана белгілі. Бірі - әйелдердің қулығы жайлы тәрбиелік мәні бар поэтикалық шығарма «Синдбад-наме» - «Күн айналымы»; екіншісі - араб тілінде сақталған «Калила және Димна» атты пехлевейлік шығарманың поэтикалық көшірмесі. Рудакидің «Калила және Димна» шығармасы 12000 бейттен (екі шумақты өлең) құралған. Соңғы онжылдықтарда аталған шығарманың жаңа үзінділері табылып, барлығы шамамен 120 бейт, яғни поэманың 100/1 бөлігі белгілі болады. Рудаки өзінің мадақтарында қалыптасқан ұйқас нормаларын бұзып, онда патша мен ақсүйектерді мадақтау арқылы, олардың адамгершілік қасиеттерін оятпақшы болған. Оның өлеңдерінде қоғамдық теңсіздікке қарсылық көрініс тапқан, халықтық «біреу және басқалар» сарыны оның тек ізбасарларында қайталанып қана қоймай, кейін де көптеген атақты ақындардың (Насир Хасров, Саади және т.б.) шығармашылығында қайталанады Саманилердің үстемдік еткен кезеңінде иран көнелігіне қызығушылық пайда болып, әсіресе араб басқыншылығына дейін өмір сүрген тарихи батырлар мен патшалар жайлы парсы тілінде аңыздар мен мифтік хикаялар жарық көреді. Бұл мифологиялық жинақтарды, әдетте «Шах-наме» (Патшалар туралы) деп атайды. Ежелгі ирандық мифтер, аңыздар мен хикаялар Фирдоусидің «Шах-наме»31 эпопеясында жаңа сарынға ие болады. Абу-л-Қасим Фирдоусидің өмірі - басқа иран классиктерінің өмірі сияқты, көптеген аңыздарға толы. Болашақ ақын 932-941 ж. арасында Хорасандағы Туса қаласында дүниеге келген деген болжамдар кездеседі. Фирдоуси шаруа отбасында, өзінің әкесінің үйінде білім алады. Ол араб тілі мен орта парсы тілін білген. Кейін де оны «хаким» - «ғұлама», «дана» деп атаған. Фирдоусидің жастық шағы Саманилердің шығыс-ирандық феодалдық мемлекетінің кемелденген кезеңімен сәйкес келеді. Бұл иран халықтары тарихының жарқын кезеңі болған. Дәл осы кезде Фирдоуси өз эпопеясын жазуға кіріседі, бірақ ол эпопеясының бірінші үлгісін 994 ж. бітіре салысымен, Саманилер мемлекеті көшпенділер соққысынан құлдырайды. 999 ж. түрік-қарахандықтар мемлекет астанасы Бұқараны басып алып, Саманилер билігі аяқталады. Фирдоуси өмірлік құбылыстарды, табиғат пен адамды ішкі және сыртқы деңгейде бейнеледі. Сырттай батырлар «Шах-намеде» эпикалық түрде бейнеленеді. Бұл жерде ақын халық дәстүріне сүйенеді. Халық түсінігінде қалыптасқан батыр бейнесін алады. «Шах-намеде» драмалық бейнелер де кездеседі. Ерекше сипаттағы диалогтар арқылы батырлардың жан дүниесі көркем бейнеленеді. Парсы тіліндегі әдебиеттің қалыптасып, дамуы Хорасан мен Орта Азия аймағында орын алса, Батыс Иранда жаңа әдеби тіл тек Х ғ. басында ғана тарайды. Алғашында Батыс Иранда Хорасанмен салыстырғанда араб тілінің орнына парсы тілі емес, оған жақын тараби тілі (ежелгі мазендералық) тарап, алғашқы араби емес шығармалар тараби тілінде жазылған болатын. Батыс Иран ақындарының шығармашылығы туралы өте аз көлемде сақталған өлеңдер арқылы ғана талдау жасауға болады. Бұл өлеңдер гедонистикалық, мадақтау және сарай поэзиясының үлгілері болып табылады. Шығыс Иран шығармашылығынан ол өзінің поэтикалық формасының көркемділігі, терең мәнділігі мен күрделілігі арқылы ерекшеленеді. Батыс Иранның әдеби тілдерінің негізінде, араб және парсы тілдерінде және жергілікті диалекттерде өлең жазған - Камалиддин Бундар (1010) мен оның ізбасары Газаири (шамамен 1040 ж. қ.б.) болды. Олар Хорасанның атақты панагериктерімен бәсекеге түсе алған. Екі әдеби орталықты байланыстырған ұлы ойшыл Ибн Синаның керемет философиялық-лирикалық шығармашылығы болатын. Ол өзінің шығармашылық өмірін Бұқарада бастап, Батыс Иранда аяқтайды. Оның философия, логика, әлеуметтану, әдебиеттану, поэзия, лингвистика, жаратылыстану мен медицина салаларының дамуына қосқан үлесі зор. Ибн Сина философиясын оқымай, классикалық парсы поэзиясын түсіну қиын. Ибн Сина Декардтан алты ғасыр бұрын өзінің «Ишарат» атты еңбегінде «Мен ойламын, ендеше мен өмір сүремін» деп жазған. Бұл оның прогрессивті тенденцияға айналған күрделі дүниетанымдық көзқарасын көрсетеді. Ол жанның мәңгілігін растап, оны дәлелдеген, барлық нәрсені табиғи тұрғыдан түсіндірген. Ибн Сина Аллаға сенген, бірақ оны абстракцияға айналдырып, мәңгілікті табиғи тұрғыдан түсіндірген. Мысалы, найзағай сияқты аспан құбылыстарын суреттей отырып, оны физикалық ғылымдар тұрғысынан түсіндірген. Бірақ оның арғы жағында бәрі бір Алла тұрғанын мойындаған. Ибн Сина – мәдени әлемнің дара тұлғасы. YІІ ғ. бастап оның көптеген еңбектері латын тіліне аударыла бастап, Авиценна атымен өзі өмір сүрген дәуірдегі атақты ойшылдар мен медицина саласындағы ғалымдардың арасындағы жарқын тұлға болады. Көркем прозада да риторикалық стиль жиі қолданыла бастайды. ХІ ғ. Радуиннің «Шешендік өнердің түсіндірмесі» атты алғашқы поэтикалық жинағы жарық көреді. Сонымен қатар салыстырмалы түрде жеңіл тілмен жазылған «Кабус-наме» кітабы да пайда болады. ХІІ ғ. прозада риторикалық стиль толық көрініс табады. 1144 ж. Ғазнада Абу-л-Маали жазған «Калила мен Димнаның» жаңа нұсқасы мен 1160 ж. Самарқанда Захирдің «Синдбад-намесі» пайда болады. Әзірбайжан мен Кіші Азияда бір-бірінен тәуелсіз «Марзбан-наме» атты ескі батыс ирандық дидактикалық жинақтың күрделі өңдеуден өткен нұсқалары пайда болады. Арабтардың мақама жанрының ерекше сипаттарын мұра еткен ұйқас прозаның көркем үлгісі ретінде Хамидиддин Балхидың «Макам-и Хамиди» атты шығармасын атап өтуге болады. Мұхаммад ибн Хусейн Абу-л-Фазл Бейхаки (995-1086) ғазналықтар тұсында 19 жыл бойы «Диван-и расаил»-хатшы (мунши) болып, сол әулеттің 30 томнан тұратын «Тарих-и әл-Насыр» атты жылнамасын шығарады. Бейхаки өз шығармасында көптеген аңыздар мен Саманилер туралы мағлұмат келтіреді. Жалпы айтса, бұл шығарма тарихи жылнамадан гөрі күнделік-мемуарға жақын келеді. Бейхакиге дейінгі кезеңде прозаның ерекшелігі пехлевий әдеби дәстүрін сақтап қалуға ұмтылыс болса, одан кейін араб үлгілерімен жақындасу және араб сөздерінің енуі байқалады. Бейхаки кітабында тарихи аңыздар мен өсиеттер көптеп кездеседі. Нәпсі тыюшылық пен тақуалыққа бағытталған сопылық - мистикалық ілімнің негізі Х-XI ғ. қалыптасады. Ғылымда жаңа ұғымның - «суфизм» термині пайда болды «Асхаб ассафа», сөзбе-сөз «сафуа» - «тазалық, қасиетті», грекше «соф» - «даналық», кабалистік ұғымда - «аин соф» - «абсолюттік шексіздік» деген ұғымдарды береді. Осы заманғы суфизм зерттеушісі Идрис Шах болса фонетикалық ғылыми болжам жасап, терминнің шығуын араб алфавитіндегі үш дыбыстың – «сод», «уау», «фа» дыбыстарының кезектесіп дыбысталуының өзі адам санасына ерекше қалыппен әсер етеді дейді. Оның болжамы бойынша «суфия – сс уу фф адамдары». YIII ғ. бастап «суфий» сөзін «захид» – «құдайға берілген адам» сөзін ығыстырып шығарды. Мұсылмандық дәстүрден, мутакаллимдерден, аристотельші-философтардан бөлек, тіпті, шынайы дұрыс жолға түсіп, тазаруда «Құранның» өзі жеткіліксіз дегенді сопылар алға тартады. Ал, Захид образы исламға дейінгі жаһилийа кезеңіндегі поэзияда дәруіш-диуаналық, сопылық кейпінде кездеседі. Ислам келіп, тақуалық, шынайылық, дұрыс жолға түсушілік орнағаннан кейін дәруіштік, сопылық тәжірибесі христиан шіркеу мектептерінің көмегімен дами бастады. YII-YIII ғ. сопылық ілімнің атақты уағыздаушыларының бірі Хасан әл-Басри (624-728) әділетсіз өмірді, қайырымсыз қоғам өкілдері - жоғары тап өкілдерінен көп қысым көріп, замандастарын сопылық идеяға шақырады. Суфизмнің кең таралуы X-XI және кейінгі ғасырларда орын алды, оған себеп, бір жағынан бір қалыпқа негізделген ислами догмаға және оның орындалуына рухани қанағатсыздық болса, екінші жағынан исламдық әлеуметтің және саяси идеалды жүзеге асырылуынан күдер үзген еді. Өйткені бұл кезде Ислам әлемінде әділетсіздік пен зорлық-зомбылық және саяси тұрақсыздық үстемдік құрған заман болатын. Осындай жағдайдан жапа шеккен халық сопылық ағымнан нәр, жаңа ахлақтық бағыт тапқандай болады. Суфизмнің біреулер үшін тек ақыл ой-шабыты болса, енді біреулер үшін өмірлік көріністерді насихаттады, үшіншілерге тек философиялық көркем туындылар ретінде қабылдаған. Суфизм өмірге өз әдебиетін әкеле отырып, дәстүрлі поэзия канондарын өзгертті, ерекше символикалық стиль тудырды. Суфизм лирикасының басты тақырыбы бір жаратушыға деген ерекше ыстық ықылас болған. Сопылық поэзияның алғашқы өкілдері Абу Сайд Абу-л-Хайри (957-1049) және Баба Тахир Урьян (ХІ ғ. басы) халық поэзиясының алғашқы формалары ғазал мен төрт шумақты өлеңді қолданған. Сопылық поэзия мен прозаның негізін қалаушы Балхтан шыққан Абдалла Ансариді (1006-1086) атауға болады. Алғашында орталығы Бағдатта, кейінірек Нишапур мен солтүстік-шығыс Иранда орнайды. Негізгі жетекшісі Балха ибн Ибрахим әл-Иджли (777 ж. қ.б.) болды. Ол араб отбасынан шыққан. Шәкірттері арасынан кейінірек танымал болған Шаких әл-Балха және басқалар бар. Аңызға қарағанда, Балха ибн Ибрахим әл-Иджли құдайдың ерекше рақымына ие болып, мейіріміне бөленген әрі оған «жоғарыдан» уәһи түскен соң, ол биліктен кетіп, кезбешіл-жиһанкез өмір кешкен. «Төзімділік кітабында» («Китаб аз-Зудх») Пайғамбар Мұхаммед (с.а.с) төзімділік, сабыр жайлы айтқан хадистері берілген. Сопы ақындарға «Хадиқат әл-хақаиқ» («Ақиқат бағы», 1131) атты алғашқы көлемді сопылық дидактикалық поэма авторы Санаи (1070-1140) жатады. Басқа сопы ақындарға қарағанда, ақында болмысқа, ақиқатқа риза болмау мен гуманистік құлшыныстар айқын көрінеді. Нишапурлық Аттар да сопы ақын болған. Өзінің сопылық адамгершілік уағыздарында Аттар халық шығармашылығын пайдаланған. Оның «Мантик ат-Тайр» поэмасы («Құстардың сұхбаты», 1175) – сопылық сарында жазылған тамаша әдеби ескерткіші, ол Джалаладдин Руми, Навои және т.б. сияқты көптеген ақындардың шабытына арқау болған. Сопылықтағы үлкен реформаны сопылықты мұсылман ортодоксиясымен ұштастырып, оған аскетизм мен тақуалықтың формасын берген ХІ-ХІІ ғ. теолог-энциклопедист Абу Хамид Ғазали болған. Х-ХІ ғ. ақындардың бір қатары қармат ілімінің жақтастары болған. Қармат ілімінің философиялық-этикалық қырларын Рудаки, Фирдоуси, Ибн Синалардан да байқауға болады. Гуманистік бағыттағы поэзияның шыңы ұлы ақын, математик және философ Омар Хайям Гиясаддин Абу әл-Фахт ибн Ибраһим (1048-1131) есімімен тығыз байланысты. Біздің заманымызға дейін Омар Хайямның есіміне жазылған 2000-ға жуық рубаилар жеткен. Хайям өзінің философиялық трактатын Эзоп тілімен, Фарс провинциясының төрешісінің сұрақтарына жауап түрінде өзіне қатысты құдай болмысы мен діни рәсімдерді орындау қажеттілігін мойындамайды деген күмәндарды сейілту үшін жазған. Қозғалыс, мәңгіліктік және тұтастық – болмыстың заңы, Хайям да осыған орай табиғат та топырақтан қайтадан өмір басталатынын айтады. Рубаиларынан Құдайдың әділетсіздіктерінің айқындалу пафосымен қатар діни рәсімдерге деген мысқылдау байқалады. Осыған сәйкес адам тұлғасының жеке қадір-қасиеті, оның бостандығын терең түсінуі көрінеді. Хайямның рубаиларына дұрыс және жан-жақты баға беру үшін, оның рубаиларының кейбірінің сопылық типтерін ерекше көрсету керек. Бұл – біріншіден олардың философиялық әсемдігі мен оларға тән астарлы, символикалық тіл. Хайям таза философиялық және діни-сопылық емес, ғылыми-философиялық, өз дүниетанымы негізінде рационалды элементтері бар рубаилар жазған. Бір ақынның шығармашылығында халықтық, аристократтық, клерикалық бағыттардың қиылысып, ұштасуы көбінесе ортоксальды-діни жазбалардың арасында емес, көркем әдебиеттен байқалады. Бұл толығымен тұлғаны догматтық-мұсылмандық кемсітуге қарсы, адам тұлғасының жеке қадірінің гуманистік идеясының дамуында көрініс тапты. Осымен парсы тіліндегі классикалық поэзияның әлемдік маңызын түсіндіруге болады. жүктеу/скачать 1,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|