Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С
Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
жүктеу/скачать 1,06 Mb.
|
| Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
Парсы тілді әдебиеттің қайнар көзі. Парсы поэзиясының негізгі жанрлары. Рудаки поэзиясының әлеуметтік мазмұны. Фирдоусидің «Шах-наме» атты эпопеясы. Омара Хайям поэзиясының гуманизмі. Ортағасырлық Күнгей Кавказ әдебиеті Күнгей Кавказ халықтарының жазба ескерткіштері бізге Y ғ. бастап белгілі бола бастады. Осы кезден бастап пайда болған Күнгей Кавказ мәдени аймағына грузин, армян, әзірбайжан халықтарының тарихы жатады. Бұл халықтар әуел бастан әлем өркениетімен байланысты болады. Вавилон, Ассирия, Мидия, Персия, Грекия, Рим секілді дамыған мемлекеттер кавказ халықтары үшін барлық жағынан үлгі бола алған. Кавказ және оның халқы туралы Геродот, Страбон, Плутарх сияқты атақты Грекия, Рим тарихшылары мен араб, парсы жылнамашылары да жазған. Кавказ мәдениетінің дамуына ежелгі иран мәдениеті, эллинизм, христиан дінінің қабылдануы, ұлттық жазудың пайда болуы мен Грузия, Армениядағы христиан мәдениеті де тікелей әсер еткен. Кейін YII-IX ғ. арабтар мен көшпелі оғыз тайпаларына қарсы күрестер ұлттық сананың құрылуына жол ашады. Бұл құбылыс өз кезегінде X-XII ғ. көркем өнер шығармашылығының (Нарекаци, Руставели, Низами, Хаган) гүлденуіне себепкер болады. Y ғ. басында Армения мен Грузияда халықтардың әдебиеті мен тарихы, философиясы мен діни ілімінің қарқынды дамуына негіз болған ұлттық жазулар қалыптаса бастайды. Ал YII ғ. Әзірбайжан сияқты мұсылмандық тараған аймақтарда араб әліпбиі орта парсы, яғни пехлевилік әліпбиді екінші орынға ығыстырады. Әзірбайжанда исламның кең таралуы тек діни емес, сонымен қатар ғылыми және көркем жазба әдебиеттердің араб тілінде болуына ықпал етеді. Кейіннен араб тілімен қатар парсы тілі де кең қолданысқа ие болады. Кавказ әдебиетінің жалпы ерекшеліктерінің бірі осы аймақтағы халықтардың өз ұлттық шығармашылықтарын сақтап, оларды әрі қарай дамыта отырып, сол дәуірге тән көптеген эстетикалық тәжірибелерді бойына сіңіріп, ежелгі әлем өркениетімен тығыз қарым-қатынас орната алуында жатыр. Кавказ халқының еңбек сіңірген ақындарының шығармашылығында батыс христиан дінінің әсерін (Византия мәдениеті) ғана емес, сонымен қатар мұсылмандық шығыстың әсерін де байқауға болады. Кавказ халықтарының тарихи дамуының бірлігі мен эллиндік, византиялық және ирандық мәдениеттердің ықпалына қарамастан олардың әдеби мұрасында көрініс тапқан әрбір халықтың мәдени қалыптасуы түрлі деңгейде болған. Мысалы, Армения ассириялық және ежелгі ирандық дәстүрлерден бастау алады. Бұл Арменияның тарихи қалыптасқан территориялық жағдайына ғана емес, сонымен қатар халықтардың ұлттық ойлау жүйесі де осы ежелгі дәстүрлерге негізделуіне байланысты болады. Y-YI ғ. армян мәдениетінің гүлдену кезеңі болып табылады. Осы кезде армян шіркеулерінің маңызы арта түседі. Бұл дін Армения мен Кавказ елдерінде арабтардың басып кіруі (YІІ-ІХ) мен көшпелі оғыз тайпаларының шапқыншылығы кезінде де маңыздылығын жоймады. Бұл құбылыс ислам дінін қабылдауға шектеу жасайды. Грузиялықтар өздерінің бастан кешірген тарихи жағдайларына қарамастан, өздерінің монарх билеген мемлекеттік басқару жүйесін сақтап қалады. Грузиядағы феодализм көп жағынан еуропалықтарға ұқсас болған. Ол әлеуметтік типология жағынан ғана емес, сонымен қатар мәдениет жағынан да байқалатын. Грузин мәдениеті тұтастай эллиндік және византиялық мәдениеттерге бағытталады. Дегенмен Грузия мен Армения Византияның саяси үстемдігіне қарсы күресін тоқтатпайды. Грузия поэзиясы өзіндік ерекшеліктерін сақтай отырып, өздерінің ұлттық дүниетанымына қарай өзгертулер мен өңдеулер арқылы парсы лирикасының кейбір элементтерін де бойына сіңіреді. Қалыптасып келе жатқан әзірбайжан әдебиетінде көркем әдебиеттің дамуына қолайлы алғы шарттар жасалған: түркі тайпаларының керемет үлгідегі халықтық эпосы, мұсылман мәдениеті, оның ішінде өте ауқымды ғылыми және көркем әдебиеті және иран мәдениетінің асыл мұрасы мен оның жоғары эстетикалық деңгейі. IX-XIII ғ. Армения, Грузия және Әзірбайжан елдерінде сауда мен қолөнер дами түседі. Кавказ территориясы Шығыс пен Батыс арасын байланыстыратын Ұлы сауда жолдары тоғысқан жерде болады. Бұл жолдар арқылы Қытай, Үндістан, Иран, Константинополь және басқа да еуропалық елдер байланыс жасайды. Осы әлемдік байланыстар арқылы қалар дамып, мемлекеттер пайда болады және сол кездің рухани құндылықтары бой көтереді. Осы жолдардың тоғысында роман-германдық әлемнің, Шығыс пен Кавказ халықтарының тілдері пайда болып, мәдени және әдеби байланыстар қалыптасады. Грузиядағы Артануджи, Тбилиси, Кутаиси, Армениядағы Ани, Двин, Ван, Каре, Әзірбайжандағы Барда, Ганджа, Нахичевань, Табриз, Марага қалалары жаңа мәдениеттің орталықтарына айналады. Мұның барлығы поэзия, әдебиет, философиялық-ғылыми ойлар сияқты рухани мәдениеттің дамуына жол ашады. Осы жағдайлар Арменияда Григорий Нарекаци, Нерсес Шнорали, Мхитар Гош және Вардан Айгекци, Грузияда Чахрухадзе, Иоане Шавтели және Шота Руставели, Әзірбайжанда Бахманяр, Хагани Ширвани және Низами Ганджеви сияқты сол кезде атақ пен даңқа ие болған гуманист-ақындар мен ақын ойшылдардың пайда болуыны әсер етеді. Олардың шығармашылығында гуманистік бағыт білінеді. Гоштың «Армян заңдардар жинағы» атты шығармасы мен мысалдары өзінің замандастары Низами мен Руставелидің поэтикалық шығармаларымен сарындас болған. Бірнеше ғасырдан кейін «Армян заңдардар жинағы» туындысын грузин патшасы, әрі ақыны YI Вахтанг өзінің «Жинақ» атты шығармасында пайдаланады. Мазмұны мен саяси-әлеуметтік жағынан да, кейде жанрлық формасы бойынша да Низамидің «Хамса» атты алғашқы поэмасындағы аңыздар Гоштың мысалдарымен үндессе, ал оның басқа поэмасындағы поэтикалық бейнелер мен оның романдық сипаты Руставелидің монументальды поэмасын еске түсіреді. жүктеу/скачать 1,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|