Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С
Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
жүктеу/скачать 1,06 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ганс Якоб Кристоф Гриммельсгаузенді
- Бен Джонсонның
- Мартин Опицтің
- Иоганн Михаэль Мошерош
- Лопе де Вега
- Луис де Гонгора
- Франсиско Гомес де Кеведо
| Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
Қайта өрлеу дәуіріндегі ұлы ағылшын ойшылдарының әдебиетке қосқан үлестері. Томас Мордың шығармашылығы. Ағылшын поэзиясының даму тарихы. ХY-ХYІ ғасырлардағы ағылшын театры мен драматургиясы. Шекспирдің «Гамлет» шығармасының тарихи маңызы мен әдебиетте алатын орны. ХYІІ ғасырдағы Еуропа әдебиеті ХYІІ ғ. батыс еуропалық әдебиеттің даму тарихында 1600-1700 жылға дейінгі күнтізбелік аралық қана емес, өзіндік ерекшеліктерге толы дәуір болған. Ағылшындық Мильтон, Драйден, Бетлер, Беньян және Германиядағы Опиц, Мошерош, Грифиус пен Гриммельсгаузен, Испаниядағы Гонгора, Кеведо, Гевара, Кальдерон мен Грасиан және Корнель мен Расин, Мольер мен Лафонтен, Ларошфуко мен Лабюйер атты француз классиктері, Италиядағы Марино, Кьябреро немесе Базиля, Голландиядағы Бредеро мен Вондел сияқты жазушылардың шығармашылықтары Қайта өрлеу әдебиетіне де, ағартушылық әдебиетке де жатпайды. Олардың шығармашылықтары батыс еуропалық әдебиеттің дамуында ішкі қайшылықтардан тұратын өзіндік драмаға толы дәуірді бастан кешіреді. ХYІІ ғ. Батыс Еуропада Ренессанс дәуіріндегі қоғамда пайда болған мәдениетті жаңа әрі күрделі әлеуметтік қатынастар негізінде жандандыра түседі. Бұл ғасырда феодалдық қоғамның ыдырауы мен капиталистік қоғамның жаңа формалары пайда бола бастайды. ХYII ғ. капиталистік қатынастардың дамуы мен отарлау саясатының күшеюі Батыстың қоғамдық құрылымына үлкен өзгерістер әкеледі. Отар елдерге қол жеткізген Батыстағы мемлекеттер арасында күш теңсіздігі пайда болады. Сонымен қоса, ХYII ғ. буржуазиялық қатынастарды қолдайтын Батыс Еуропа елдері (Англия, Голландия, Франция) мен феодалдық қатынастар сақталып қана қоймай, керісінше дами түскен Орталық Еуропадағы елдердің (неміс) арасындағы айырмашылықтар да айқындала түседі. Осыдан ХYII ғ. Еуропа елдерінің даму тарихы түрліше болғанын көре аламыз. Отаршыл елдердің арасында күштердің қайта топтастырылуы жүріп жатады. Испания мен Португалияның күші әлсіреп, капиталистік қатынас жетістікке жеткен Англия мен Голландия сияқты елдердің арасында бақталастыққа шыдай алмайды. Португалияның Испаниядан бөлінуі және 1640 жылғы Каталондық көтеріліс нәтижесінде «Испандық гегемония кезеңі» өз соңына жетеді. Швецияның Балтық теңізін қамтитын жаңа империя құруға талпынысы сәтсіз аяқталғанымен, ХYII ғ. өзінің халықаралық деңгейін көтеріп, ұлы державалар қатарына енеді. ХYІІ ғ. философия мен басқа да ғылымдар саласында болған жетістіктерге қарамастан қоғамда көптеген қайшылықтар орын алып, діни фанатизм мен наным-сенімдер, сиқырға сену халықтар арасында кеңінен таралып, шіркеулер ғылымның дамуына барынша кедергілер жасап бақты. Бұл құбылысқа Францияда философ Ванинидің өртенуін, Теофиль де Вио мен Сирано де Бержерактың құпия өлімдері, Мольердің уланып көз жұмуы мысал бола алады. Дәл осы кезде Италия мен Испанияда инквизиция орын алады. ХYІІ ғ. әдебиетте адам және оның қоршаған ортасымен қарым-қатынасы төңірегіндегі мәселелер, әлеуметтік қайшылықтармен байланысқан адам тағдыры, адамның жан дүниесінде жеке және әлеуметтік бастаулардың орын алуы, адамның тіршілік пен қоғамдық өмірдің заңдылықтарына тәуелділігі сияқты тақырыптар алдыңғы орынға шығады. ХYІІ ғ. жазушылары шындықты ескере отырып, тарихи үдерістің қозғалысы арқылы жеке тұлғаны бақыт пен әділдікке жетелейді. Олардың шығармаларында адамдардың ішкі қайшылықтары (Мильтонның «Жоғалған жұмақ» атты шығармасындағы кейіпкерлердің көріпкелдігі), олардың мемлекет алдындағы борышы (француз классиктері), қиялдағы қоғамдық қатынастың үлгісін ізеу барысында кейіпкерлердің түрлі саяси, әлеуметтік тәртіпті бастан кешіруі (Гриммельсгаузеннің «Симплиция Симплициссимустың жорығы») суреттеледі. Әрине, қоғамдық ортаның адамның рухани әлеміне әсері ХІХ ғ. көркем бейнеленбегенімен, кейін Бальзактың «Әдеп туралы этюд» немесе «физиологиялық» очерктерінің пайда болуына алғышарттар жасалады. Осындай алғашқы ізденістер Реньенің «Масеттер», Фюретьердің «Буржуаздық романы» мен Матео Алеманның «Гусмане де Альфараче» сияқты шығармаларынан да көруге болады. ХYІІ ғ. қоғамдық күрестің шиеленісе түсуі сол дәуірдегі жазушылардың шығармаларында идеологиялық және эстетикалық қайшылықтар тудырады. Десе де бұл дәуірде әдебиет қоғамдық күресте орталық орынға шығып, айтарлықтай жетістіктерге де жетеді. Ағылшын төңкерісі кезіндегі түрлі оқиғалар публицистиканың дамуына әсер етеді. Мольер – француз ұлттық комедиясын жасап шығарушы, әлемдік классик, драматург. Мольер театры - көрермендерді күлкі арқылы тәрбиелейтін үлкен мектеп. Мольердің шын аты – Жан Батист Поклен. Ол 1622 ж. 15 қаңтарда Парижде дүниеге келген. Оның әкесі Мольерді оқуға беруді ешқашан да ойламағандықтан, болашақ драматург тек 14 жасынан бастап оқу-жазуды үйренеді. Жеке шығармашылықпен айналысуды ойламаған жас Мольер трагедияда ойнайтын әртіс болғысы келді. Сондықтан да ол өзіне Мольер деген лақап ат қосып алады. Оның бірнеше пьесасы 1645 ж. Франция қалаларында, 1650 ж. Нарбонда, 1655 ж. Лионда қойылады. Драматург шеберлігі, міне, осы шығармадан басталады. Міне, осылай атақты француз комедиографы жарыққа шығады. Ол кезде Мольердің жасы небәрі 35 ғана болатын. 1658 ж. Версальдағы патша алдында көрсеткен қойылымнан кейін, оған Паль-Роял залында қойылымдарын көрсетуге рұқсат етіледі. Парижде өткен 14 жылдың ішінде Мольер 30-дан аса құнды әдеби шығармалар жазып, 52 жасында кенеттен қайтыс болады. «Тартюф» атты комедиясының кіріспесінде Мольер: «Театр-ұлы түзетушілік қасиетке ие» деген эстетикалық қөзқарасын білдіреді. 1664 ж. «Тартюф» (Тартюф сөзі екі жүзділік, оңбағандық, фальш, өтірік дегенді білдіреді) комедиясы жарыққа шығады. Мольер Тартюф бейнесін өте шебер көрсетіп, оны масқаралайды. Комедия соңғы кезде Париждегі діни топтардың көбеюіне байланысты шығады. 1666 ж. 4 маусымда Мольердің терең философиялық ойларға толы «Мизантроп» атты комедиясы жарыққа шығады. Комедияда екі достың арасындағы келіспеушілік көрсетіледі. Осы арқылы көрермендердің алдына екі түрлі шешім, екі түрлі өмірлік философия ұсынады. Бұл келіспеушілік екі достың адамдарға деген көзқарастарынан туындап, Альцист адамдардың барлығын қатыгез, оңбаған, тас жүрек деп айыптаса, Филинт адамдарды түрлі сипатта көріп, жақсы адамдар да өмір сүреді деп, адамдардың кемшіліктері мен әлсіздіктеріне шыдамдылық таныту керектігін алға тартады. Альцист адамдардан мейірімділік пен пәк сезімді күтіп, кемшілігін көрсе болды, оларға көңілі қалады. Мольер Альцисті мизантроп деп атайды. Ол Селименнің жаман, жеңілтек екенін біле тұра, оны жақсы көрді. Бірақ Селимен оны алдап, ақырында олар ажырасады да, нәтижесінде Альцист махабаттан да, достан да, бақыттан да бас тартады. ХYІІ ғ. романдар Қайта өрлеу дәуірінде бастапқы орынға ие болған новеллалар мен поэмаларды ығыстыра отырып, үлкен жетістіктерге жетеді. Оның дамуында Франция жазушысы Сорель, Скаррон мен Фюретьер, Германиядан Гриммельсгаузен, Англиядан Бэньян сияқты жазушылардың қосқан үлесі ұшан теңіз. Осы дәуірдің соңғы кезеңіне қарай Батыс әдебиетінде реализм (Бэньянның «мистер Бэдменнің өмірі мен өлімі», Конгриваның «Өмірде осындай болады екен» атты соңғы комедиясы) мен рококо стилі пайда болады. ХYІІ ғ. Батыста бір жағынан қарапайым адамдардың шынайы өмірінен алшақ, рухтанған бейнелерді дүниеге әкелген классицизм мен барокко трагедиясы, екінші жағынан тұрмыстық және «көңіл көтерер» романдар үлкен сұранысқа ие болады. Мұнда тағдырдың тәлкегіне ұшырап, шағын тыныш ауылдан үлкен қаланың қайнап жатқан өміріне түскен қарапайым адамның тіршілік үшін күресі, басынан өткізген қиыншылықтары, тапқа бөлінушіліктің кереғар жақтары бейнеленеді. Тарихи, әлеуметтік терең ойлаудың арқасында ХYІІ ғ. әдебиетте шындықты нақты суреттеуде біраз жетістіктерге жеткен жазушылардың қатарына Ганс Якоб Кристоф Гриммельсгаузенді (1622-1676) жатқызуға болады. Оның барлық шығармалары түрлі лақап аттарымен шығады. Гриммельсгаузен Гессен қаласында бюргерлік жанұяда дүниеге келген. Бозбала кезінде отыз жылдық соғысқа қатысқан. 1667 ж. бастап өмірінің соңғы күндеріне дейін Страсбургқа жақын орналасқан шағын Рейхен қаласында өмір сүріп, барлық шығармаларын сол жерде жазады. 1668 ж. «Симплиций Симплициссимус», одан кейін «Шпрингинсфельд», «Сиқырлы құс ұясы», «Симплициандық мәңгілік күнтізбе» сияқты шығармалары жарыққа шығады. Оның басты жетістігі «Симплициссимус»45 атты туындысы болды. «Симплициссимус» – Германия тарихындағы тоқырау кезеңді баяндайтын үлкен қоғамдық-әлеуметтік мәні бар роман. Жазушы бұл романының мазмұны мен көркемдік жетістіктерін басқа да шығармаларында дамыта түседі. ХYІІ ғ. классицизмнің дамуына буржуазиялық ортаның қосқан үлесі зор болған. Осы дәуірде Германия, Италия мен Испанияда классицизмнің кең тарамауы да ондағы буржуазиялық ортаның айтарлықтай күшке ие болмауымен байланысты болады. Ал Англияда классицизм ХYІІ ғ. кең гүлдене түседі. Классицизм өкілдері монументальды шығармаларды жазуға талпынып, өз кейіпкерлерін күшті әрі өздерінің бостандығы мен қабілеті арқасында рухани дүниелеріне талдау жасай білетін, трагедиялық қайшылықтарды шеше алатындай етіп суреттеген. ХYІІ ғ. Батыс Еуропада белгілі болған классицизм ешбір мемлекетте орасан зор орынға ие бола алмайды, тек Францияда ғана классицизм ең белгілі, ең танымал стильге айналды. Осы мемелекетте классицизм өзінің шығармашылық шыңына жетіп, классицизм теориясы қалыптасады. Осы ғасырдың 10-20 жылдары ағылшын мәдениетінде айтарлықтай өзгерістер болып, ол 90 жылдарға дейін екі түрлі мәдениеттің арасындағы шиеленіскен күреске айналады. Бірінші мәдениет монархиялық биліктің мүдделерін қорғаса, екіншісі оппозициялық әлеуметтік топтар мен таптардың мүдделерін қорғаған. Екі жақты кезекті жеңіспен ұзақ жылдарға жалғасқан бұл күрес ғасырдың соңына қарай жаңа мәдениеттің жеңісімен аяқталады. Бұл мәдениет XYII-XYIII ғ. тоғысында ағылшын ағартушы–жазушыларының бір тобын дүниеге алып келеді. Әсіресе олардың арасында Дж. Свифт пен Д. Дефонның аттары ерекше аталады. Олардың шығармашылығы 1688 жылғы төңкерістен кейінгі ағылшын қоғамдық өмірінде орын алған қиын жағдайларды нақты бейнеледі. Ғасыр басындағы ірі тұлға – Джон Донн (1572-1631) болған. Оның шығармалары ішінен «Әндер мен сонеттер» атты лирикалық еңбегін ерекше атап өтуге болады. Бұл шығармада Реннесанс поэзиясының элементтері де кездесіп, ағылшын қоғамының өмірі, дәстүрі суреттеледі. XYII ғ. ортасында ағылшын поэзиясында пайда болған «даналық мектебі» (shool of wit), ал кей деректерде «метофизик–ақындар» мектебі деп аталатын тұтас бір мектептің аты Дж. Доннмен байланысты болған. Бірінші атау сол кезде поэзияда ерекше қолданысқа ие болған түрлі парадокстар, афоризмдердің енгізілу тенденцияларына байланысты болса, Донн жолын қуған ақындар тобын «метофизикалық мектеп» деп алғаш атаған Дж. Драйден болады. Бұл ақындар тобына Дж. Герберт (1593-1633), Г. Воган (1622-1695), Р. Крешоу (1613-1649), Ф. Квелз сияқты ақындар да кіреді. Олардың шығармаларына мистицизм мен діни-этникалық ізденістер тән. XYII ғ. 20-30 жылдарында Ренессанс дәстүрі әлі де болса халық арасында кең танымал болады. Оның ең көрнекті өкілдерінің арасында ұлы Бен Джонсонның есімі ерекше аталады. Ол ағылшын сахнасын тұтас жаулап алып, көрермендер арасында үлкен құрметке ие болған. Джонсонның (1573-1637) шығармашылығы ағылшын әдебиетінде классицизмді жарыққа әкелген. Ғасырдың басында-ақ, 1601 ж. жарық көрген «Жалған ақын» комедиясында өзінің шығармашылық көзқарастарын көрсетсе, «Ашылулар» және «Әңгімелер» атты еңбектерінде өзінің өнерге деген көзқарастарын білдірді. Джонсон өзінің пьесаларында төңкеріс қарсаңындағы Англияның жағдайын қатаң суреттейді. Оның «Вольпоне» (1606), «Эписин» (1609), «Алхимик» (1610) атты комедияларында ағылшын өмірінің жекелеген келеңсіз құбылыстары суреттелсе, «Әулие Варфоломей түніндегі жәрмеңке» комедиясында халық өмірі жан-жақты баяндалып, жақындап қалған үлкен тарихи оқиғаның қарсаңындағы қоғамдық жағдай шынайы көрсетіледі. XYII ғ. 40 жылдардағы оқиғалардың қарсаңында жас ақын Мильтонның (1608-1674) поэзиясы халықтың үлкен құрметіне ие болады. Колледжде оқып жүргенде-ақ ол Тибулл мен Проперцийдің ықпалы білінетін латын тіліндегі өлең элегияларын жазып, онда XYII ғ. 20 жылдарындағы ағылшын өмірі суреттеліп, одан ақынның протестанттық қозғалыстың нағыз өкілі мен католицизмнің қарсыласы екендігі айқын көрінеді. Мильтон поэзиясындағы саяси тізбек «Лисидас» элегиясында да жалғасын табады. Ондағы басты кейіпкер – Англияны жаңарту үшін күресіп жатқан қаһармандардың арасында өзіне лайық орын ала алмаған, мезгілсіз қаза болған жас уағызшының бейнесі. Қоғамдық өмірде Англияға қарсы келетін Батыста орналасқан мемлекет Германия болады. Германия үшін ХYІІ ғ. 30 жылдық соғыспен тығыз байланысты кезең болатын. ХYІІ ғ. Германия прозалық романның дамуымен ерекшеленіп, басқа батыс еуропалық әдебиеттер қатарынан мықты серпін алады. Француз, испан, ағылшын романдары үлкен ағынмен Германияға басып кіріп, аудармашылардың еңбектері арқылы оқырмандарға жол табады. Осы жерде неміс поэзиясының реформаторы Мартин Опицтің қосқан үлесі зор. Батыс еуропалық жазушыларды үлгі тұтқан неміс романистері ендігі олармен жарысқа түсіп, қоғамда орын алған маңызды мәселелерді өз шығармаларында көрсете бастайды. Алғашқы неміс романдары 1640 ж. шыға бастап, ғасырдың аяғына қарай олардың саны жүзден асады. Тіпті олардың мықты қарсыластарының өздері бұл жанрдың өте танымал болғанын мойындайды. Германияда бұл жанрдың репрезентативті түрі сарайлық тарихи роман ежелгі және Інжілдегі тарихи сюжетке негізделеді. Сарайлық тарихи романдар бір жағынан іс-әрекеттің нақтылығына, екінші жағынан артында шынайы оқиғалар мен тарихта болған қаһармандар жасырылған маскарадқа да сүйенеді. ХYІІ ғ. атақты неміс сатиригі Иоганн Михаэль Мошерош (1601-1665) неміс гуманистерінің үлгілі оқушысы болып, өз заманындағы қоғамдық өмірді қатты сынға алады. Оның шығармасында бас кейіпкер Германиядағы отыз жылдық соғыс кезіндегі өз саяхаты туралы баяндайды. Мошероштың «Филандер көріпкелдігі» атты шығармасы барокко принциптерінің негізінде жазылған. Жалпы, Мошерош шығармаларының жанрын айыру өте қиын, себебі оның шығармашылығында сатиралық памфлет пен суреттеу, сынаулар және т.б. бір-бірімен тұтасып кеткен. ХYІІ ғ. тарихи тұрғыда Франция үшін абсолютизмнің нығайып, гүлденген кезі болды. Әдебиет тарихы бойынша бұл кез шамамен ХYІІ-ХYІІІ ғ. аралығын қамтыса, испан әдебиетінде ХYІІ ғ. ренессанс реализм бағыты монсеризм және барокко әдебиетімен күрделі жалғастыққа ие болады. ХYІІ ғ. Испания Батыс Еуропаның дәулетті мемлекеттер қатарына ене алмайды. Гуманизм идеаларына қарсы шыққан Крест жорығын жүргізушілердің мақсаттары үшін Испан мемлекеті өте ыңғайлы жер болды. Испанияға қайта өрлеу дәуірі кешірек келіп, Италия мен Францияда Ренессанс дәуірінің гүлденген кезеңдері аяқталған уақытта Испания елінде сол гүлдену кезеңі жаңа бастау алады. Гуманизм Испаниядағы және бүкіл батыс еуропалық агрессияға толы католик діні идеологиясына қарама-қарсы бағыт ұстанады. ХYІІ ғ. испан әдебиетін үшке бөлуге болады: Лопе де Вега басқарған ренессанс реализмі, ағартушы ғалымдар негізін қалаған классицизм және барокко әдебиеті. Испан әдеби бароккосының формасы трагедиялық мазмұнмен байланысты болғандықтан, барокколық шығармалар пессимистік көзқараспен ерекшеленді. XYII ғ. Испаниядағы ең ірі ақыны Луис де Гонгора (1561-1627) болған. Ол Кордовада дүниеге келген. Гонгораның ақын ретінде атқарған рөлі өте зор, оның шығармашылық тәжірибесі тек замандастарына ғана емес, ұрпақтарға да үлгі болған. Кейіннен «гонгоризм» сөзі «культеранизм» сөзімен синонимдес болып кеткен. XYII ғ. драматургиямен қатар проза да дами бастайды. Испанияның ірі жазушысы Франсиско Гомес де Кеведо (1580-1645) реалист жазушы атанып, оптимистік көзқарасты ұстанбай, өмірді шындық арқылы бейнелеуге тырысқан. Оның шығармаларында скептицизм басым. 1630 ж. испан драмасы, әсіресе Кальдерон шығармаларының арқасында, үлкен жетістіктерге жетеді. Оның «Өмір деген түс» атты тарихи драмасы контрреформациялық шыдамдылыққа қарсы жазылған драмаларының бірі болып табылады. Испандық классицизм, тек оқу орындарының аясында орын алып, әлемдік атаққа ие бола алмаса да, испандық барокко XYII-XYIIІ ғ. Испания мен бүкіл Батыс Еуропада қалыптасқан мемлекеттік ішкі және сыртқы тарихи жағдайларға байланысты қоғамда маңызды орынға ие болған күшті әдеби ағымға айналады. Испандық барокко ағымының өкілдері өз шығармаларын тек мәдениетті, көзі ашық қауымға арнап шығарған. Барокко ағымы үшін адам бойындағы ең құнды қасиет мәдениеттілік пен білімділік болады. жүктеу/скачать 1,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|