Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С
Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
жүктеу/скачать 1,06 Mb.
|
| Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
ХYІІ ғасырдағы Батыс Еуропа елдерінде орын алған тарихи және мәдени дамулардың біркелкі болмауының басты себептері. Адам өмірінде кездесетін әлеуметтік мәселелер. Классицизм принциптері. Барокко әдебиетінің ерекше сипаттары. XYII ғасырдағы Шығыс елдеріндегі әдебиет XYII ғ. Шығыс және Орталық Азияда орналасқан мемлекеттердің тарихында ең ауыр кезеңдердің бірі болады. Ғасырдың басында Амурден оңтүстікке қарай, өз иеліктерін кеңейту мақсатында соғыс бастаған маньчжур тайпаларының бірлігі күшейе түседі. 1618 ж. маньчжур әскері Қытай территориясына, ал 1627 жылы Кореяның территориясына басып кіреді. Сонымен қатар моңғол жерлерін де жаулап алады. Бұл соғыстардың нәтижесінде Қытай мен Моңғолияны маньчжурлар жаулап алып, Корея олардың вассалына айналады. Бұл ғасыр ірі шаруалар көтерілістері мен жергілікті феодалдардың арасындағы өзара қырғи-қабақ соғыстарымен ерекшеленеді. Қытайда 1620 ж. бастап шаруалар көтерілісі бірінен соң бірі болып жатты. Оған кенші, қала тұрғындары мен тіпті билеуші таптардың өкілдері де қатысады. Елде болып жатқан мұндай толқулар 1644 ж. Минь империясының астанасы Пекинді басып алған Ли Цзы-чэнның басшылығымен шаруалар соғысына айналады. Бұл көтерілісті қытай феодалдары тек маньчжурлардың көмегімен ғана жүзеге асырады. Осы жағдайды пайдаланып, маньчжуралар мемлекетті басып алады. 30 ж. Жапонияда да осындай ірі шаруалар көтерілістерінің ошақтары пайда болады. ХYІ ғ. пайда болған Нгуэн мен Чиней мемлекеттері арасында 1627 жылдан бері шамамен жарты ғасыр бойы болған билік үшін соғыс пен феодалдардың талас-тартыстарынан Вьетнам да әлсірей бастайды. ХYІ ғ. алғашқы жартысында моңғол далаларында да тайпалар арасында үздіксіз қарулы қақтығыстар болып жатады. Қытай мен Жапонияда орын алған шаруалар көтерілісінің болуына діни идеялар өз әсерін тигізеді (буддизмге жақын Лотос сектасының гайной ілімі мен елдің мәдени өмірінде маңызды орынға ие болған христиан ілімі). Қиыр Шығыс мемлекеттерінде түрлі діни және этикалық жүйелердің ұзақ уақыт өмір сүруі алдыңғы қатарлы ойшылдарға тән идеялардың белгілі бір дәстүрлі ағымға айналуына әкеліп соқты. Мемлекеттік құрылым немесе адамның қоғамдық өмірге қатысуы жайлы оқуды дамытушылар ерте конфуций ілімінен (Хуан Цзун-си, Ту Янь-у, Тан Чжэнь, жапон ұлы ойшылы Ито Дзин-сай мен оның ізбасарлары, Кореядағы «Тәжірибелік ілім» мектебінің ірі өкілі Лю Хенвон) тірек іздейді. Қиыр Шығыс мәдениетінің тарихында даосизм ілімімен тұтасып кететін буддистік идеялардың мағынасы ұлғая бастайды. Қытай және жапон драмасында (Тан Сянь-цзу, Кун Шан-жэнь, Тикамацу), қытай немесе корей романында (Ли Ли-вэн, Ким Манджун), қытай немесе жапон повестерінде (Фэн, Мэн-лун, Ихара Сайкаку) өз жолында барлық кедергілерге төтеп бере алатын оттай лаулаған сезімдер мен адамзаттың қалаулары тек осы дүниелік тілектер ғана, ал өмір мен күнделікті күйбең тіршіліктен бас тарту ақиқат деген оймен аяқталады. Табиғат аясына терең сүңгіп, әлемді кедергісіз тану мүмкіндіктерімен байланысты буддизм мен даоссизм дүниетанымы ХYІІ ғ. қытай, корей, вьетнам және жапон ақындардың шығармаларынан айқын көрінеді. Мұндай көңіл-күйлер осы елдің поэзиясында жаңа бастамалар алып келмегенімен, сол кездегі қайғылы оқиғалар мен ақындардың бұл дүниеден бас тартуларына (Қытайда бұл құбылыс маньчжур басқыншыларына көрсетілген қарсылық түрінде) байланысты күшейе түседі. Цзэн идеяларының (буддизм) негізінде пайда болған жапон поэзиясы атақты лирик Басёның шығармашылығы арқылы ХYІІ ғ. гүлдене түседі. Егер Қытай, Корея, Вьетнам, Жапония сияқты елдерде буддизм поэзияның дамуына айтарлықтай әсер етсе, Моңғолияда буддизмнің негізгі парыздары мазмұндалатын философиялық өлеңдер пайда болады. Осы кезеңде бүкіл елге ортақ идеялық оқулармен қатар ежелгі ұлттық синтоизм діні де өмір сүрген Жапониядағы идеологиялық жағдай өте күрделі болады. ХYІІ ғ. «Қытай ғылым мектебіне» қарсы «Вагагу» («Жапон ғылым мектебі») деп аталатын бұл ілім жаңа конфуцийшіллдікке қарсы оппозицияның тірегіне айналады. ХYІ ғ. екінші жартысынан бастап Шығыс пен Орталық Азияға қарай португал, кейін испан, италия, голланд мен поляк мисссионерлері ағыла бастайды: алдымен. Қиыр Шығыс елдерінің алдыңғы қатарлы ойшылдары келе салысымен жаңа елдің халқы, тілі мен дінін зерттей бастаған жат жерліктерге үлкен қызығушылықпен қарайды. Миссионерлер жергілікті идеологиялық ағымдарды қысқа уақытта жан-жақты меңгеріп, өздерінің басты қарсыластары буддизм мен даосизм ілімдеріне қарсы күрестерін бастайды. Олардың конфуцийшілдікке деген қатынасы өте күрделі болған. Иезуиттер өздерінің жағына шығыс мемлекеттерінің билеушілерін тарту үшін қолданбалы ғылымдарды, әсіресе, математика, астрономия, баллистика мен картографияны дәріптеген. Басқа мәдени әлемнің өкілдерімен, олардың ғылымдары, ерекше заттарымен (мысалы, көзілдірік, дүрбі және т.б.), әсіресе Еуропадан әкелінетін отты қаруымен танысу Қиыр Шығыс ғалымдарының тәжірибелік білімдерге деген қызығушылығын арттырады. Бұл қызығушылық тауарлық өндіріс дамыған феодалдық қоғамның ішкі қажеттіліктерінен туындайды. Еуропалық ғылыми шығармалардың алғашқы аудармаларының пайда болуы осы үдеріске үлкен серпін береді. Алайда миссионерлер өздерімен бірге ХYІІ ғ. алдыңғы қатарлы ғылымдарды емес, Птолемейдің іліміне негізделген ортағасырлық ғарыштық кеңістік туралы түсініктерді ғана алып келген болатын. Сонымен қатар Қиыр Шығыс елдеріне жаңа идеялар да келеді (мысалы, Қытайға жеткен Коперник жасаған ғаламшардың қозғалысы туралы есептеулер), 1626 ж. неміс миссионері Адом Шалле 1609 ж. ойлап табылған телескоп туралы қытай тілінде жан-жақты сипаттама береді. ХYІІ ғ. Еуропадағы математикаға деген қызығушылық Қиыр Шығыс елдеріне дейін жетеді. Христиан дінін қабылдаған қытай ғалымы Сюй Гуан-ци италия миссионері Маттео Риччимен бірлесе отырып Евклид геометриясын аударып, батыстық күнтізбесін зерттеп, математикаға қызығушылық танытады. ХYІІ ғ. жапон математика мектебінің негізін қалаушы Сэки Такакадзу Ньютон мен Лейбництің ойларына жақын келетін «Айналым заңдылықтары» еңбегін жазады. Математика, механика мен астрономияға деген қызығушылық «Тәжрибелік білім» мектебінің негізін салушы Ли Сугван сияқты корей жазушыларынан да байқалады. Мұндай жағдайлар Вьетнамда да кездеседі. Жалпы, батыстық миссионерлерге деген Шығыс және Оңтүстік Шығыс Азия елдеріндегі ғалымдар тарапынан болған қызығушылық сенім мәселелеріне емес, қолданбалы білімдерге бағытталады. Оларды ХYІІ ғ. еңбектері қытай тіліне аударылған Аристотельдің логикасы мен Ф. Аквинскийдің философиялық танымы да қызықтырған. Қиыр Шығыс ойшылдарының еуропалық мәдениетке деген қызығушылығын көріп, миссионерлер өздерімен бірге түрлі кітаптар алып келеді. Француз Николя Триго өзімен бірге Қытайға жеті мың томдық кітапхананы әкелген болатын. Қытай арқылы осы әдебиетпен Шығыс Азияның басқа да халықтары таныс болады. Корей ғалымы Ли Сугван ХYІІ ғ. басында Қытайда болып, ондағы еуропалық авторлардың қытай тіліне аударылған еңбектерін өзімен бірге алып кетеді. Кейбір аудармалар Қытай арқылы Жапония мен Вьетнамға жетеді. Христиандық ойлар мен еуропалық ғылымдардың әсерінен шығыс және оңтүстік-шығыс Азия елдеріндегі алдыңғы қатарлы ойшылдардың дүниетанымында өзгерістер пайда болады. Осы мәдени қарым-қатынастың нәтижесінде қытайлықтар алғаш рет философия туралы біле бастайды. ХYІІ ғ. Фан И-чжи «тунцзи» терминін философияны білдіру үшін енгізеді. 1605 ж. италиялық миссионер Маттео Риччимен ұсынылған қытайлық жазудың латындалу жобасымен танысу қытайлық ғалымды Қытайда латын әліпбиінің кеңінен қолданылуы жайлы ойға алып келеді. Латындық графика негізінде құрылған қазіргі вьетнам әліпбиі де ХYІІ ғ. құрастырылған. Еуропалық ғылыми еңбектердің Кореяға енуі маңызды нәтижелерге жеткізеді. Ой-өрісінің кенеттен кеңеюі ғалымдарда Қытайды әлем орталығы ретінде және неоконфуцийшілдік оқудың қуаттылығы жайлы күдіктер туғызады. Христиан миссионерлері конфуций ілімінен өз діндеріне ұқсас тұстарын іздейді. Олар ежелгіқытай философтары енгізген «тянь» («аспан») ұғымы құдай деген сөздің эквиваленті, ал «жэнь» («адамдарға деген махаббат») христиан дініндегі құдайдың рахымына сәйкес келетінін дәлелдап бақты. Осылайша, католицизм мен конфуций ілімінің синтезі пайда болады. Осындай синтездің кең етек алғаны соншалық, ХYІІІ ғ. папа ХІ Клемент мұндай жақындастыққа тыйым салады. Папаның бұл шешімге келуіне философтар мен ғалымдардың назарын аударған конфуций ілімінің Батыс Еуропада, әсіресе Францияда кең тарауы да әсер етеді. Дәл осы уақытта маньчжур сарайы да христиан дінін еретикалық ілім деп жариялайды. ХYІІ ғ. христиан дінінің Жапонияда кең таралуы мен иезуиттердің князьдардың арасындағы ішкі талас-тартыстар мен шаруалар көтерілісіне қатысуына байланысты 1611 және 1637 жылы бұл дінге қатаң тыйым салынады. Жапонияда христиан дінінің күшейе түсуінен кейін еуропалық кітаптар мен батыс тілінен аударылған қытай тіліндегі кітаптарды Жапонияға енгізуге тыйым салынады. ХYІІ ғ. Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азияда кең тараған христиан миссионерлерінің қызметін бірдей бағалау мүмкін емес. Олар өз мүдделерін ойлап, Шығыс мемлекеттерінің отарлануына жағдай туғыза отырып, сонымен қатар қиыршығыстық және батысеуропалық өркениеттердің мәдени және ғылыми байланыстарының кеңеюіне үлкен үлес қосады және өз кезегінде батыс және шығыс елдеріндегі қоғамдық ойлардың дамуына әсер етеді. Бұл үдеріс өте күрделі және қайшылықты болған. Ортағасырлық ойлармен тығыз байланысты христиан діні шығыс ойшылдарының ой-өрісін кеңейтіп, алдыңғы қатарлы ойшылдардың өз қоғамында орын алған ортағасырлық дәстүрлері мен діни-этикалық ілімдерге қарсы күресіне қолдау көрсетеді. Миссионерлердің арқасында Еуропада танылған конфуций ілімін көбіне Франция, Германия мен Ресейдің ағартушылары қолданады. ХYІІ ғ. Қиыр Шығыс елдерінің дәстүрлі әдебиетінің дамуында еуропалық әдеби тәжірибенің әсері болмаған. Миссионерлер өздерімен бірге қазіргі батыстық шығармаларды не иезуиттік драманы да әкелмеген. Олар діни және ғылыми әдебиеттен басқа қытай тіліне сол уақытта үлкен сұранысқа ие бола қоймаған Эзоп мысалдарын аударған болатын. Жапониядағы жағдай мүлдем басқа болады. Онда XYI ғ. аяғы мен XYII ғ. басында христиандық миссионерлер өз қызметінде Батыстың әдеби ескерткіштеріне де үгіт-насихат жүргізеді. 1592 ж. Цицеронның сөздері аударылса, 1600 ж. Вергилийдің өлеңдері аударылады. Сол жылдары Жапонияға келген еуропалықтар феодалдық эпостың классикалық ескерткіштерімен таныса бастайды. 1592 ж. арнайы миссионерлер үшін латындық транскрипцияда «Тайрдың үйі жайлы баяндау» (XIII) атты әскери эпопея басып шығарылады. Бұл басылымның негізгі мақсаты жапондықтарға латын тілін үйрету болады. 1590 ж. Жапонияға алғашқы еуропалық станоктың енуі осындай кітаптардың пайда болуына әсер етеді. XYII ғ. басында жапондық христиандардың қауымдастығы миссионерлер үшін «Ұлы әлем туралы жазбалар» (XIY) атты эпопеяның үзіндісін басып шығарады. Осылайша, Қиыр Шығыста алғашқы әдеби байланыстар жүзеге асырылады. Ол өз кезегінде христиан діні кең тараған Жапонияның жерлерінде пайда болып, жергілікті билеушілер мен мәдени қайраткерлердің қызығушылықтарын туғызады. ХYІІ ғ. Шығыс Азия елдері мен Вьетнамда әдебиет «жоғарғы» және «төменгі» деп бөлінеді. «Жоғарғы» әдебиетке поэзия мен ежелгі қытай лексикасы мен грамматикасының нормаларына негізделген Кытай, Корей, Вьетнам, Жапонияға ортақ әдеби тілде жазылған прозадан тұрады. Баяндалмайтын (сюжеті жоқ) прозаға өмірбаяндар, қолжазбалар, прозадағы бөлек поэмалар, мадақтаулар, хаттар мен тарихи шығармалар жатады. Бұл әдебиеттің кең саласы Қытайда YІІІ-ІХ ғ. түпкілікті қалыптасып, Қиыр Шығыстың басқа мемлекеттеріне тарайды. Бұл жанрлар әдебиеттен тыс функцияларды атқарып, конфуций ілімімен тығыз байланысты болады. Қытай, Корея мен Вьетнамда ресми қабылданған «жоғары» әдебиеттің қоры осы функционалды жанрлар мен поэзия арқылы азая бастайды. Жапонияда жағдай одан да күрделі болады, онда ұлттық тілдегі әдебиет дәстүрі мен баяндау прозасының ерте дамуына байланысты, оның кейбір жанрлары «жоғары» әдебиетке жатқызылады. Оған классикалық повесть - моногатари, батырлық эпопеялар мен жапондық поэтикалық жанрлар жатқызылады. «Төменгі» әдебиет Қиыр Шығыста ХYІІ ғ. дейін пайда болып, осы уақытқа дейін дамығаны соншалықты, ол «жоғары» әдебиетпен бәсекелесе бастайды. Ол жайлы сол уақыттағы қытай жазушыларының сөздері дәлел бола алады. Ондағы қалалық повестер мен драмалық шығармалар «қасиетті» мәтіндерден кем бағаланбауы керек. ХYІІ ғ. Қытай мен Жапония сияқты дамыған аймақтарда «жоғары» және «төменгі» әдебиеттер арасындағы теңдік сезіледі. Ортағасырлық әдебиеттің дәстүрлі жанрлары ұзақ өмір сүріп, оларды ойшылдар мен ақындар пайдаланғанымен, қалалық қоғамдық ортамен байланысты жаңа жанрлар да қалыптасады. Қытайды маньчжурлардың басып алуымен байланысты рефеодализация, маньчжур әскерлері арқылы қалалардың қирауы қалалық мәдениеттің дамуына үлкен кедергілер келтіреді. ХYІІІ ғ. Жапонияда токугавалық монархияның күшеюі «төменгі» мәдениеттің дамуын тежейді. Вьетнамда ХYІІ ғ. ортасынан бастап ұлттық тілде жазылған демократиялық бағыттағы әдебиеттерге тыйым салына бастайды. Қытай, кейін Корея мен Жапонияда қалалық мәдениеттің дамуы осы елдердегі әдебиеттің демократиялық бағытта болуына негіз болады. Повестердің бас кейіпкерлері ретінде қалалық төменгі тап өкілдері, кішігірім саудагерлер, гейшалар мен ұрылар болады. Әдебиетте эстетикалық бастама үлкен маңыздылыққа ие болады. ХYІІ ғ. әдебиетте сипаттылық пен сюжеттілік одан тыс салаларға поэзия (Корея мен Вьетнамда) немесе «жоғары» стильдегі прозаға (Қытайда) да ене бастайды. Әдебиет жүйесінде орын алған өзгерістер ішкі аймақтық әдеби байланыстарға да өз әсерін тигізеді. Бастапқы кезде бұл құбылыс аударуды қажет етпейтін барлық аймаққа ортақ әдеби тілде жазылған «жоғары» әдебиетте ғана көрініс табады. Баяндау әдебиетінің дамуына байланысты Корея мен Жапонияда ХІY-ХYІ ғ. қытай эпопеяларына деген қызығушылық артады. Жаңа оқырмандар санының көбеюі бұрын-соңды сезіле қоймаған шығармашылық аудармалардың қажеттілігіне әкеліп соқтырады. ХYІІ ғ. Ло Гуань-чжунның «Үш патшалық» атты эпопеясының корей, жапон және маньчжур тіліндегі аудармалары пайда болып, Кореяда «Батысқа саяхат» атты шығарма аударылады. Осы уақытта Жапонияда қытай тарихи эпопеялары мен новеллаларға деген қызығушылық арта түседі. Жоғарыда аталған факторлар Шығыс пен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің арасындағы мәдени байланыстардың күрделенуі мен осы байланыстар арқылы жаңа шығармашылық құндылықтарының енуіне куә болады. ХYІІ ғ. Шығыс Азия елдеріндегі әдеби өмір маньчжурлардың саяси аренаға шығуымен күрделене түседі. Олар ХYІ ғ. аяғында өз тілдерінде жаза бастап, ХYІІ ғ. төл әдебиетін жасап шығаруға тырысады. Оның қалыптасуы алғашында моңғол жазбасы арқылы жүзеге асырылса, өзіндік жеке мемлекетке деген ұмтылыстары маньчжурлардың конфуций іліміне деген зейінін арттырады. Конфуций қағидалары туралы кітаптардың аудармалары эпопея мен романдардың нәтижесінде пайда бола бастайды. Маньчжурлардың арасында ламаизмнің таралуы маньчжур-моңғол-тибеттік мәдени байланыстардың орнығуына әкеліп соқтырады. Пекиндегі маньчжурлардың барысында тибеттік әдеби мектеп қалыптасып, оны жақсы стилист, шығыс тілдерін терең меңгерген удзумдық моңғол Гомбоджав басқарған болатын. Маньчжурлардың астанасы моңғол кітаптарының басылып шығу орталықтарына айналады. Оның нәтижесінде түпнұсқа щығармашылығы емес, аудармашылық қызмет гүлдене түседі. Қытайды басып алған маньчжурлардың мәдени деңгейі мен қытайлардың ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлерінің арасында үлкен айырмашылық болғандықтан, билеушілер қытайлардың мәдени әсеріне ұшырайды. Олар қытайлардан тіл, мазмұндау әдебі, стильдер мен жанрларды меңгереді. Маньчжур жазушылары мен ақындарының өнері қытай әдебиетінің ортақ арнасына құйылады. 1655 ж. дүниеге келген Налань Син-дэ сияқты маньчжур ақынының цы жанрындағы өлеңдерінен маньчжурларға тән ерекшеліктер байқалмайды. Қарастырылып жатқан кезеңде орта азиялық мәдени аймаққа тек екі әдебиетті ғана жатқызуға болады: діни рухани мәдениеттің бірлігімен сипатталатын моңғол мен тибеттік әдебиет. Бұл бірлік тек ХYІІ ғ. ламаизмнің буддизмнің ерекше формасы ретінде тибет-моңғол әлемінде кең таралған кезде күшейе түседі. Моңғол тарихшысы Ш. Бираның анықтамасы бойынша екі мәдениеттің бірлігі моңғолдар өмірінің барлық салаларында жетекші рөлге ие бола бастайды. Әдеби тибеттік тіл бір мезгілде діни және ғылыми әдебиеттің тілі ретінде Орталық Азияда кең тарала бастайды. Моңғол әдебиеті сол уақытта кейінгі ортағасырлық әдебиеттер сияқты моңғол және тибеттік тілдерде дамиды. Пекинде маньчжур сарайы аса құрметпен қабылдаған Y Далай Ламаның шәкірті ірі моңғол ғалымы Зая Пандита Халхасский (Лубсан Принлэй) тибет және моңғол тілдерінде тарихи және тұрмыстық шығармалар жазады. Жалпы сол дәуірдегі моңғол жазушылары мен ғалымдары тибет және моңғол әлеміне ұзақ саяхаттар жасаған. Мысалға, ойрат жазуын ойлап тапқан тибет және санскрит тілдерінің аудармашысы Зая Пандита (Намхай Джамц) Тибет пен Жоңғарияға бірнеше рет барады. ХYІІ ғ. Орталық Азияда аударма және баспа ісі дами түседі. Дәл осы кезде 1629 ж. Пекинде 108 томдық буддистік мәтіндердің үлкен жинағы – моңғол Ганджуры жарыққа шығады. Зая Пандитаның тибет тілінен моңғол және ойрат тілдеріне аударылған 177 шығармасы (60-тан аса еңбегі сақталған) сол кездегі аударма ісінің дамуын көрсетеді. Буддизм әдебиетінің аудармаларында діни ескерткіштермен қатар көркем шығармалар да болған. Зая Пандита YІІ ғ. атақты Үндістан ақынының философиялық поэмасын аударған. Орталық Азияда ламаизмнің кең тарауы үнді-тибет-моңғол әдеби байланыстарының орнауына әсер етеді. ХYІІ ғ. жазба әдебиетімен қатар эпостар да халықтар арасында кең тарайды. Мысалы, моңғол көшпелілерінің арасында үлкен сұранысқа ие болған тибеттік Кэсаре дастаны моңғол ұлттық эпопеясына айналады. Жалпы, ХYІІ ғ. Үндістанмен байланысты орта азиялық әдебиет ХІХ ғ. дейін шығыс азиялық аймақтағы мәдени байланыстардың жүйесіне енгізген. жүктеу/скачать 1,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|