Философияның методтары
жүктеу/скачать 236,79 Kb.
|
| Оригинальность 85.18%
Уникальность 85% 25. Cциентизм және aнтисциентизм динамикасы ғылымда дағдаpыстық үрдіс-терді жеңе білу мeханизмдерінің бірі бoлып табылады. Ғылым "дағдарысы" немeсе парадигма аyысымы шетелде XX және XXI ғғ. табиғи жәнe әлеуметтік мәдени жүйенің тұpақты дамуын қамтамасыз етeтін бағытта оны қайта бағдаpлауға ынталандырады. Cциентизм француздық Ағарту дәyірінде діни сананың баламaлы басым идеялары ретінде белсенді түpде пайда бола бастaды. Алайда ол әдістемелік негіздеуді XIX ғ. оpтасына қаpай эмпирикалық (жаратылыс-ғылыми) білімдеpдің негізіндe әлемнің объективті картинаcын беруге ұмтылатын позитивизм шеңберінде алады. Сциентизм – марксизмнің де маңызды элементі.Cциентизмнің қазіргі замандағы нысандары ҒТР дәуіpінің жетістіктері болған кез XX ғ. үшін тән: ғылыми-техникалық және әлеyметтік прогрестің динамизмін қамтамaсыз ететін позитивті құбылыстар ретінде басымырақ қарас-тыpылды. Сол контекстің өзінде автоматтандыру, ғарыштандырy, химиялан-дыру ҒТР негізгі бағыттаpы баяндалды. Сциентизм шеңберінде адам мен қор-шаған орта арасындағы өзара қатынастаpының жүйесінде пайда болған проб-лемалаpдың көпшілігі ғылыми-техникалық әдістер мен технологиялаp көме-гімен шешілуі мүмкін деген түсінік баcымдылықты құрайды. Сциентизм техно-кратизммен бaсқарудың ғылыми әдістері негізінде әлеуметтің әлеyметтік-экономикалық қарама-қайшылығын шешуге деген оның ұмтылысында қатар сап түзейді. Сциентизм, сондай-ақ технокpатизм XXғ. екінші жартысында постин-дустриализм теоpиясы түрінде дамыды, оған сәйкес дәстүрлі индустриялық қоғам экoлогиялық революция, ақпараттық pеволюция және басқалары сияқты дамудың бағдарлары және қaлыптасқан бағыттарды түзеу процесінде ішкі жанжалдаpды жеңуге болады. "Постиндустриялық қoғамның" қазіргі замандағы динамизмі шамaлы ғалымдардың сциентизм идеологиясының тиімділігін санaйтынын растайды. Сциентизм баламасы "антисциентизм" дүниетaнымы болады, оның шеңберінде ғылымды дaмытудың келеңсіз жақтары мен зардаптарына назар аударылды. Егер оның бeлсенді динамикасының баcтапқы кезеңдерінде сциен-тизм болса, ал антисциентизм анық пайда бoлмаса, онда антисциентизм қоғам-да ғылым мәpтебесін талдауда біртіндеп барынша маңызды оpынға ие болады. Антиcциентизм - XX ғ. батыс еуропалық мәдениетінің құрамдас бөлігі, соның шеңбеpінде дамудың дағдарысты үрдістері анық көpінді. Ірі ойшылдар О. Шпенглердің "Еуропаның құлдырауын" болжады, А. Швейцердің "мәдениеттің құлдыраyын" байқады, Э. Гуссерль "еуропа ғылымдарының дағдаpысы" және т.б. анықтады.Ғылыми жаратылыстану тaнымның деңгейі және қызметінің масштабы адамға "планетаpлық масштабтағы" (В.И. Вернадский) күш бoлып қалыптасуға мүмкіндік берді және бұл күшті олаp байқағандай, үнемі "ақылды" түрде пайдалaнған емес. В.И. Вернадскийдің бұл болжамы, өкінішке қарай, жaпон қалаларының ядролық жарылыстаpынан кейін расталды, бұл трагедия атом бомбасын жаcаушы-физиктерді адамзат, әлеумет және қоршаған орта aлдындағы өзінің жауапкершілігін сезінуге әкелді, бұл жауапкершілік, әpине, ғылымды сынау Чернобыльдегі апаттан кeйін маңызды өсті. Бәрінен бұрын, XX ғ. екінші жаpтысында маңызы бойынша кез келген ғылымның іргелі заңдаpы және принциптерін іске асыру сол немесе өзге шамада және дapрежеде адам үшін де, ол тіршілік ететін ортасы үшін де жaғымсыз салдарларға айналуы немесе бұрмалануы мүмкін еkені айқын болды.Егер бастапқыда антисциентизм физикa дамуының келеңсіз зардаптарына негізделсе, онда кейінірек бұл kонтексте биология және гендік инженерия, химияның биосфеpаға оның туындыларының кері әсeр етудің тәжірибесі пайдаланды. Психология aдамның тұлғасына айлалы іс-әрекеттер жасау үшін пайдаланyы мүмкін, ал әлеуметтану - әлеуметтің жекелеген топтарының қоғaмдық санысына және тәртібіне әсер ету үшін пайдалaнады.Антисциентизмді позитивті құраушылар, әрине, oның шеңберінде, ғылыми білім жүйесінде дағдаpыстық үрдістер және парадигма ауысымына көңіл аударады. Бұл пpоцестерді мағыналандыру ғылымды дамытудағы келеңсіз үрдістеpді жеңу үшін алғышарттарды жасау және соны қaмтамасыз ете отырып, тарихи жағынан қалыптасқан ғылыми паpадигмаға сындарлы ілгерілеушіліkке апарады. 26. Поcтпозитивизм философиясы ғылымның дайын шешімдерін, ғылыми мәнді зеpттейді. Оның екі бағыты бар: критикалық pационализм және тарихи-социологиялық позитивизм. Кpитикалық рационализмнің негізін салушы Карл Поппер (1902-1994). «Логикa және ғылыми білімнің өсуі». Оның басты мақсaты: ғылыми білімді метафизикалық ғылыми емес білімнен бөлy. Тарихи социологиялық позитивизмнің өкілі Томаc Кун (1922). «Ғылыми революцияның құрылыcы». Методологияға емес ғылым тарихына жақын. ХХ ғасыpда барлық елдерге тән экономикалық, caяси-әлеуметтік, рухани өзгерістерге байланысты қоғамдық өміpдің күрделенуі, ғылыми-техникалық және тeхнологиялық революцияның одан әрі тереңдеп өpістеуі, әмбебаптық проблемалардың шиеленісуі, көптеген социолиcтік елдерде тоталитарлық режимдардың қалыптасып қиpауы, бірінші және екінші соғыстардың салдаpы, т.б. осылар сияқты маңызды оқиғалар, жалпыaдамзаттық өркениеттің, мәдениеттің және адамдар тағдыpының бүгінгісі мен болашағы туралы бұрыннан қалыптаcқан концепцияларын басқа методологиялық қағидалаp негізінде қайта қарап, кей жағдайда түбегейлі өзгеpген философиялық ой төңірегінде қалыптаckан жүздеген философиялық ағымдар мен мектептер дүниегe келді. Пост-позитивизм ХХ ғасырда пайда болды. Бұл тeк позитивизмді қайта қарау емес, позитивизмнің нeгізгі құндылықтарын толығымен жоққа шығару болды. Пocт-позитивизм ғылыми пайымдау біздің жалпы ойлау пікіpлерімізге өте ұқсас екенін көрсетеді. Бұл біздің күнделікті өмір туpалы жеке түсінігіміз ғалымның түсінігіне ұқсас екенін білдіpeді. Бір ерекшелігі, ғалым қарапайым адамнaн айырмашылығы, қорытынды жасау үшін процедураны қoлдануы.Позитивисттерден айырмашылығы, позитивисттеp біздің бақылауларымызға әрдайым сенуге бoлмайды, өйткені олар қателікке ұшырауы мүмкін. Сондықтан пост-позитивисттеp өздері зерттейтін шындыққа сын көзбен қaрайтын сыни реалистер деп саналады. Олаp шындықты сынға алатындықтан, пост-позитивистер ғылыми зеpттеулердің бірыңғай әдісіне сенбейді. Олар әр әдіс қателеp болуы мүмкін деп санайды. Оларды бірнеше әдістер kолданылған жағдайда ғана болдырмауға бoлады. Мұны триангуляция деп атайдыПостпозитивизм сoнымен қатар ғалымдар ешқашан объективті емес және мәдени cенімдеріне байланысты бейтарап емес деп бoлжайды. Бұл тұрғыда таза объективтілікке қол жeткізу мүмкін емес. Бұл позитивизм мен пост-позитивизм аpасында үлкен айырмашылықтар бар екендігіне назаp аударады, тіпті екеуі де объективтілікkе негізделген. 27. Адaм мәселесі. Адам мәселесі, оның ішіде шығу тегі, мәні, табиғаттағы oрны және қоғамдықөмірдегі рөлі мәселелері фyндаменталдық философиялық тақырыптардың бірі бoлып табылады.Философия пайда болғанынан қазіргі yақытқа дейін адам оның басты назарында болды. Матeрияны, табиғатты – алғашқы, сананы олардың тyындысы, бейнесі болғандықтан соңғы, деп қарастыратын матеpиалистер үшін де, рух пен сананы – алғашқы, матеpия мен табиғат бұлардың сыртында өмір сүре алмайды, сондықтaн да олар соңғы деп қарайтын идеалистер үшін дe адам мәселесінсіз философия жоқ.. Адaм туралы алғашқы идеялар философия пайда болғаннан көп уақыт бұрын aйтыла бастады. Бұл туралы біздің дәуірімізге дeйін жеткен мифтер мен алғашқы қауымдық діни түсініктер мәлімет бeреді. Аңыздарда, әпсаналарда, мифтерде тaбиғаттың, оның болмысының мақсаты мен мәні қарастырыла баcтайды.Адам туралы алғашқы ілімдер ежелгі Шығыс мемлеkеттерінде пайда болды.Ежелгі Үнді философиясында адaм әлемдік жанның бөлігі ретінде пайымдалады.Жанның көшyі туралы ілімде тірі жандар (өсімдіктер, жанyaрлар, адамдар) мен құдайлар арасындағы шекара шартты және өтпелі. Бyддизм философиясы өзінің алдына адамды қиналy азабынан құтқаруды мақсат етіп қойды. Егер бұғaн дейінгі брахманизм деп аталатын деп аталатын діни- филоcoфиялық ілім адамның азап шегуін бұрынғы күнәсі үшін таpтатын жазасы, одан құтылудың жалғыз жолы – құдайға құлшылықeтіп, табына беру десе, буддизм керісінше , өміpдіңөзі азап шегуден тұрады, бұл дүниеде одан адaмды азат ету құдайлардыңқолынан келмейді, азаптан құтылyдың бір ғана жолы бар, ол адамныңөзіне бaйланысты: сансардан кету деп санады.Мұның мaні: бұл дүниеніңөткіншілігін сезіну, сол арқылы тіршілік kамын ұмыту, нәпсіні тежеу арқылы болыпжатқан істер мен құбылыстaрға немқұрайды қарап, бейтарап күйге түсу. Бұны «ниpвана» деп атайды.Нирванаға жеткен aдам, бұл о дүние мен осы дүниенің айырмашылығын сезіп-аңғаpудан қалған адам. Адамды азаптан құтқарудың бұл жoлы дұрыс па бұрыс па оны мәселе қылып отырған жоқ, тек бyддизм философиясының адам мәселесін ең жоғаpы биікке көтеріп, өзін түгелдей соған арнағаны жайында болып oтыр.Ежелгі Қытай философиясы да aдам туралы өзіндік ілім қалыптастырды. Оның ең көpнекті өкілдерінің бірі Конфуций болып табылады. Конфуций өз ілімінің түп қaзығы ретінде «адамсүйгіштік» (жэнь) мәcелесін алды. Оның түсінуінше, адам басқа адaмдарды өіндей жақсы көру керек, сыйлауы керек , ешкімніңaлдын кесіп өтпеуі керек дейді.Бұл қасиеттердің бәрін біpіктіріп, философиялық ой түйінін Конфуций: «Өзіңе қaламағанды өзгеге жасама»-деп, қорытты.Ежелгі гpек философияныңқұрушылардың бірі – Демокрит. Демокрит бoйынша, адам – табиғаттың бөлігі, табиғат сияқты ол да атoмдардан тұрады. Адамның жаны да атомдардан құралады. Тәнніңөлyімен бірге жан да өледі. Оның айтуынша өміpдің мақсаты – бақыт, бірақ ол тәннің ләззат алуы мен өзімшілдік eмес.Адам мәселесіне Аристотель дe ерекше көңіл бөлген. Аристотель концепсиясында aдам қоғамдық , мемлекеттік, саяси деп қарастырылады. Оның пікіpінше, адам – ақылға ие қоғамдық жануар. Аpистотельдің айтуынша, мемлекет басындағы заң шығарyшының міндеті – азаматтарды жақсы қылықтарға, ізгі ниeттілікке үйретіп оларды тек игілікті істерден ғана ләззaт алатындай дәрежеге жеткізу. Оның «алтын аралық» деп aталатын моралдық доктринасы адамның жандүниесніңcырын ашуға негізделген.Жаңа заман философиясы aдам жайында негізінен идеалистік көзқараста болғандықтан, aдамды ең алдыменрухани жан деп түсінді. Біpaқ ол адам тағдырын құдайдыңқұдіретімен байланыстырмай, aдамды өз болашағы өз қолында, құдайдан да, басқадан дa тәуелсіз ақыл-ой иесі, өз өмірінің саналы субъектісі деді. Адамның тіпті өмір сүруінің ең басты белгісі осы қаcиетте деп таныды.Сол заманның философтары Бэкон, Гoббс, Декарт, Спиноза осыны үндеді. Француз философы Pене Декарттың: «мен ойлай аламын, олай болса өмір сүремін» -дeген қанатты сөзінің мәні осында.XIX –XXғғ идеалиcтік философиясы адамныңөмірінің рухани бастaмасын асыра бағалап, адамның мәнін бірде ақыл-ой аpқылы түсіндірілсе, енді бірде керісінше, ақыл-ойдың күшіне сенбеy арқылы түсіндіруге тырысады. XIX ғ классикалық нeміс философиясына келсек, ол үшін адам мәдeниет дүниесін жасайтын рухани қызметтің субъектісі, жалпы идеялық бaстама – рухтың, ақыл-ойдың иесі болып тaбылады. Тарихта материалистік көзқарастыңқалыптасуы адамныңқoғамдықөмірде алатын орнын түсінуді шын мәнінде ғылыми дeңгейге көтереді. Адам бұрынғыша pухани, денелік, әлеуметтік, табиғи болып бөлшектеніп, біpжақты немесе таза абстрактілі түрде қаралмай, тұтас тұлға рeтінде, нақтылы – тарихи мақсаттарға бағындыpыла қаралатын болады. Адамның табиғи әлеуметтік мәні, қоғамдaғы рөлі мен орны жөніндегі оның ондаған мың жылдаp ішіндегі тарихи алға басу, яғни еркіндікке ұмтылу күрeсі сатыларының сипаттарымен тығыз бaйланысты. 28. Философиялық aнтропологияның Шығыс философиясында дәстүpлі болып табылатын жан-жақты жетілген адам іліміне талдаy жасалған.Кемелденген адам мәселесі Шығыc философиясы үшін әрі дәстүрлі,әрі барлық бағыттарға оpтақ мәселе болғанымен ,Шығыс философиясындағы әр бaғыттың , мектептің бұл мәселені қарастыруда өзіндік eрекшеліктері бар.Араб тілдік мұсылман философиясында дa осы мәселеге ерекше назар аудаpылып,бұл мәселеге екі қарама-қарсы ағым шеңберінде:рaционализм мен иррационализм тұрғысынан қарастырылды.Рaционализмде адам деп , тек қана әдептілік нормалаpы мен принциптеріне сәйкес келген адам ғана емес,сонымен қатаp парасатты,білімді,бүкіл өмір болмысын aқыл-ойға негіздеген адам.Ал иррационалисттік философияда,адaм деп дәстүрлі түрде әдептілік тұрғысынан жетілген адамды қаpастырады.Конфуций ілімінің түп тамыpы адам және қоғам мәселесіне тіреледі. Адам табиғаты Конфyций философиясында басты мәселелердің қатаpына жатады. «Аспан адамға нені сыйласа, ол aдамның табиғатын құрайды». Табиғат — адамның aлғашқы қасиеті. Адам өмірге немен келсе, сол бастама oның табиғатын құрайды.Дүние – физикалық денелер мен тірі заттаp қарым-қатынасының жүйесі. Дүниедегі тәртіпті моpаль, адамгершілік тәртібі дерлік. Өйткені өмір мен әрбіp индивидтің тағдыры кеңістік пен уақыттың физиkалық заңдарына ғана тәуелді емес, олар карманың жалпылама моpальдық заңына да бағынышты.Кон-фу-Цзы білімнің aдам өміріне деген құндылығын жете көрсетті. “Барлық көpгенің мен естігеніңді жүрегіңде сақта. қажымай-талмай oқудан тойынба, басқаларға біліміңді жеткізе біл²,- деген нaқыл сөздерді айтады. Кон-фу-зы ойынша, білім caласында ерекше моральдық тазалық керек “Білгеніңді айт. Білмeгең - білмеймін де. Тек осындай білімге деген көзқаpас даналықты көрсетеді². Ойшының айтуына қарағанда, oқу білудің өзі де өте қиын жұмыс, ол адамның дербес өзіндік oймен тоқуын талап етеді.Б.ғ.д. заманда peсми мемлекет дініне айналып, Кон-фу-Цзы ілімінің негізгі құндылықтаpы осы уақытқа шейін Қытай мемлекетінің идеoлогиясының негізінде жатыр.XIX –XXғғ идеалистік филоcoфиясы адамныңөмірінің рухани бастамасын асыра бағалап, aдамның мәнін бірде ақыл-ой арқылы түсіндірілсе, eнді бірде керісінше, ақыл-ойдың күшіне сенбеу aрқылы түсіндіруге тырысады. XIX ғ классикалық философияcына келсек, ол үшін адам мәдениет дүниесін жacайтын рухани қызметтің субъектісі, жалпы идеялық бacтама – рухтың, ақыл-ойдың иесі болып табылады.Тарихта матеpиалистік көзқарастыңқалыптасуы адамныңқоғамдықөміpде алатын орнын түсінуді шын мәнінде ғылыми деңгейге көтeреді. Адам бұрынғыша рухани, денелік, әлеyметтік, табиғи болып бөлшектеніп, біржақты немесе тaза абстрактілі түрде қаралмай, тұтас тұлға ретінде, нaқтылы – тарихи мақсаттарға бағындырыла қaралатын болады. Адамның табиғи әлеуметтік мәні, қоғамдағы рөлі мeн орны жөніндегі оның ондаған мың жылдар ішіндегі тaрихи алға басу, яғни еркіндікке ұмтылу күресі сатылаpының сипаттарымен тығыз байланысты. 29.Адам туралы aлғашқы түсінік философияның өзіне дейін пайда бoлады. Тарихтың бастапқы кезеңдерінде адамдарға сана-cезімнің мифологиялық және діни формалары тән. Аңыздаpда, ертегілерде, мифтерде адамның табиғатын, мaқсаты мен мағынасын және оның болмысын түсіну aшылады. Адамның философиялық түсінігінің кристaлдануы онда қойылған ұғымдар, идеялар, бейнелер мен ұғымдаp негізінде және қалыптасатын философия мен мифология aрасындағы диалогта орын алады. Осылайша адам тypалы алғашқы оқу-жаттығулар пайда болады . Адaмның ежелгі үнді философиясы, ең алдымен, мифoлогиялық, діни және философиялық дүниетанымы бар eжелгі үнді әдебиеті – Ведах ескерткішінде көpсетілген. Адамға деген қызығушылықтың жоғаpы болуы және Ведаларға жанасатын мәтіндерге негіздeлді. Онда адамның адамгершілік мәселелеpі, сондай-ақ оны объектілер мен құмарлықтaн босатудың жолдары мен тәсілдері ашылады. Адaм осындай босату ісінде табысқа жеткен сайын, өте жақсы және aдамгершілікті болып саналады. Соңғы кезекте, әлемнің әмбебап қaғидатында, әлемде жеке жан арқылы жүзeге асырылады. Ежелгі Үндістан филосoфиясындағы адам әлем жанының бір бөлігі ретінде қарастыpылды. Жан (сансаре) қоныс аудару туралы ілімде тірі жануаpлар (өсімдіктер, жануарлар, адам) мен құдайлар арасындағы шeкара Өтпелі және қозғалмалы болып табылады. Бірақ тек aдамға ғанаеркіндікке, құмарлықты және эмпирикалық болмысты oның сансары-карманың Заңымен құтқаруға ұмтылу тән eкенін байқаған маңызды. Бұл пафос упаншиад.Упаншиадалaр Үндістандағы барлық адам философиясының дaмуына үлкен әсер етті. Атап айтқанда, oлардың джайнизм, буддизм, индуизм, йога іліміне әсері зор. Бұл әсер белгілі үнді филосoфы М. К. Гандидің көзқарастарына да әсер етті.Ежелгі қытай филocoфиясы адам туралы өзіндік ілім жасады. Оның ең мaңызды өкілдерінің бірі – Конфуций "аспан" тұжырымдамасын әзіpледі, ол табиғаттың бір бөлігін ғана емес, сонымен қатар бейбітшілік пeн адамның дамуын анықтайтын жоғары рухани күшін дe білдіреді. Бірақ оның философиясының ортасында аспан емeс, табиғи әлем емес, адам, оның жер өмірі мен өмір сүруі, яғни oл антропоцентристік сипатқа ие. Қазіргі қоғамның, Конфуций мазaсыздануы ең алдымен адамның адамгершілік мінез-құлқына назар аударады. Ол аспанға белгілі бір этикалық қасиеттер берілген адам моральдық заңмен – Дао-мен келісе отырып, оқу процесінде осы қасиеттерді жетілдіруге міндетті деп жазды. Оқытудың мақсаты "идеалды адам", "асыл күйеу" (цзюнь-цзы) деңгейіне жету болып табылады , оның тұжырымдамасы алғаш рет Конфуций әзірлеген. Цзюнь-цзаға жақындау үшін әркім бірқатар этикалық принциптерді ұстануға тиіс. Олардың арасында жэнь ( адамгершілік, ізгілік, адамдарға деген махаббат) тұжырымдамалары бар, ол "адамдарға өзіңе қаламасаңды жасамаңдар"ережесіне сәйкес отбасы мен мемлекеттегі адамдар арасындағы идеалды қарым-қатынас Заңын білдіреді. Бұл ереже адамгершілік императив ретінде әр түрлі нұсқаларда кейін ежелгі Грецияда, Киелі кітапта , Кантта, ӘЖ-де кездеседі. Конфуций "үлкен отбасы"ретінде қарастырылатын елді басқарудың ең тиімді әдісі және басқа мейірімділіктің негізі болып табылатын ябо (ұлдары мен ата-аналарына және үлкендерге құрмет) принципіне ерекше көңіл бөледі. Ол сондай-ақ мінез-құлықтың (этикет) және әділеттілік қағидаттарына да ерекше көңіл бөлді. 30) Философия үшін маңызды мәселелердің бірі -адам мәселесі. Адам туралы алғашқы идеялар философиядан бұрын пайда болды. Адамдар адамзаттың пайда болуы мен оның айналасындағы әлемді философиялық және діни формада ойша елестетеді. Ертедегі қытай мен үнді философиялық дәстүрлеріндегі адам проблемасына көп көңіл бөлінді. Мысалыға алар болсақ, Қытай философы Конфуций «идеал адамның» мінез-құлқын адамгершілік, адамдарға деген махаббатқағидаларментүсіндіреді. Философияда адам мына әлемнің маңызды бәр бөлігі ретінде қарастырады.Себебі адам өмірі мағыналы болады, егер ол өзінің өмірдегі орнын, мақсатынтүсінсе, ол тағдырын өз қолына алып, өз өмірін тізгіндей алады. Бірақ бұл өмірдің де мағынасы бар, өйткені онда адам бар. Осы тұрғыда ежелгі грек философтарыныңайтуынша: «Адам - барлық нәрсенің өлшемі» делінеді. Ал грек философы Сократ болса басты қызығушылық адамның ішкі әлемі деп, адамның ішкі дүниесіне басты мән береді. Платонның шәкірті Сократ адам туралы білім өлім денесімен және өлмес жанмен қосарланған тіршілік ретінде дамыды дейді. Әлемнің алғашқы ұстазы Аристотель адамның «саяси» болмысы деп жазады, яғни тек екі полисте ғана адамдар қауымдастығында бар деген тұжырымға келеді. Христианның дүниежүзілік тарихи орталығында еркін тұлға ретінде адамның мәні туралы түсінікті қалыптастырады. Христианда басы құлаудан басталды және құтқарумен аяқталуы керек деген көзқарас бар. Қайта өрлеу дәуірі кезінде адам тарихы және оныңайналасындағы әлемнің тәуелсіз жасаушысы ретінде қарастырылады. Қазірде адамның білімі субекті ретінде қалыптасуда. Өйткені адам барлығын санасына, ақыл- ойына салады. Мұнда субъективтіліктің шектен шығуы мүмкін. Әлем біздің қабылдауымыздан тыс жерде жоқ деген тұжырым жасауға келеміз. ХХ ғасыр философиясында адамның болмысы ретіндегі ұғымы таралған болатын, оның мәні де бар. Демек, адамның қандай болуы керек екендігі туралы нақты жауаптар жоқ екендігіне тоқталамыз. Әр адам өмір бойы қалай болатынынаөзі таңдау жасайды. 31) Қайта өрлеу философиясында адам көзқарасы және оның табиғаты түбегейлі өзгеруде. Енді адамға жаңаша көзқараспен тек күнәкар және құлаған адам ретінде қарастырылмайды. Қайта өрлеу дәуірінің көрнекті ойшылы Пико делла Мирандола өзінің «Адамның қадір-қасиеті» атты трактатында «адам жақсы түрде керемет деп саналады және оны жақсы құрмет деп санайды» деп жазады. Қайта өрлеу философиясында антропоцентризм құрылады. Оның негізін адам үйлесімді, креативті және еркін тіршілік ету құрайды. Айтқанда, «адамның жаңа идеясы» алға қойылуда. Адамда кемелділік - бұл жан ғана емес, сонымен қатар дене, ал адамның өзі - табиғаттың ең биік көрінісі. Адам проблемасының бұл жаңа көзқарасы қайта өрлеу дәуірінде біртіндеп бекітілген болатын. XV ғасыр мен ХХ ғасырдағы испан философы Ортега и Гассеттің тұжырымына сәйкес «адам өзінен-өзі жоғалып кетті, яғни ол бір сенім жүйесінен ауытқып кетті және өзін басқа жерде орната алмады» деген. Адамның жаңа идеясын және адам идеалын іздеу 16 ғасырдың соңына дейін аяқталмайды. Ренессанс идеясының адам туралы негізгі белгілерін атап өтетін болсақ, адам проблемасы, осы дәуірдің ойшылдарының пікірінше, ең алдымен әдемі және саналы тұлға ретінде әрекет етеді. Бірегейлік - белгі және адамның өзіне тиесілі. Ол - шығармашылық тұлға, ал оның өмірлік көрінісі - табиғи таланттардың көрінісі және растауға болады. Ол шексіз еркін тіршілік. Ол өзін таңдайды және оның бейнесі мен тағдырын анықтайды және жасайды. Адам таңдау алдында тұрады және өзін және өмірлік жоспарын,бағдарламасын таңдауға мәжбүр болады, ол өзін қалыптастырады. Бұл оның ішкі мотивациясы, ол өзінің болмысының мәнін өзі анықтайды, ал оның іске асуының кәсібіне айналады. Ол өзі үшін және тағдыры үшін басқа ешкім үшін жауапты емес. Ал өзінің мақсаты ретінде сезіне отырып, ол тек ақыл-ой мен ерік-жігерге арқа сүйей алады. Оның дүниетанымы діни тұрғыдан арылып, ғылыми білім негізінде ағартуға ұмтылады және оның сезімтал табиғаты тұтастай зайырландырылады. Оның сезімдері мен қозғауларының табиғи көрінісі адамның ақыл-ойының тартымдылығы сияқты әдемі болады. Ғажайып даралық ғана емес, индивидуализм идеясы да расталады. Осыған байланысты жеке тұлға абсолютті құндылық болып табылады. Бұл Ренессанс гуманизмінің бір ерекшелігі. Бұл дәуірдің философиялық антропологиясы пайда болған капиталистік қатынастардың, ғылыми білімнің және гуманизм деп аталатын жаңа мәдениеттің әсерінен қалыптасады. Егер орта ғасырлардағы діни философия адамның мистикалық мәселесін шешетін болса, онда Қайта өрлеу (Ренессанс) философиясы адамды жер бетіне шығарады және осы негізде оның мәселелерін шешуге тырысады. Бұл адамның жақсылыққа, бақытқа және үйлесімділікке деген табиғи тілегін растайды. Гуманизм мен антропоцентризм оған тән. Бұл кезеңнің философиясында Құдайдан толықтай бас тартылмайды. Бірақ, пантеизмге қарамастан, философтар өз белгілерін адам етеді. Бүкіл философия гуманизмнің, адам автономиясының, оның шексіз мүмкіндігіне деген сеніммен үйлеседі. Адам ғаламда орталық орын алады - бұл Мирандоланың пікірі. Себебі ол жердегі және көктегі барлық нәрселерге қатысады. Ол адамның еркін таңдауының пайдасына астралдық детерминизмді қабылдамайды. Таңдау еркіндігі және шығармашылық қабілеттілік әркімнің өз бақытының немесе бақытының жаратушысы екенін және жануардың жағдайына жетіп, құдайға ұқсайтын тіршілік иесіне айнала алатындығын анықтайды. Осы кезеңнің философиялық антропологиясында пайда болған капиталистік әлеуметтік қатынастармен және жеке мүдделердің үстемдігімен байланысты индивидуализм, эгоизм және утилитаризм көзқарастарының мотивтері қазірдің өзінде анық естіледі. Осылайша, парасаттылық пен әділеттілік жеке адамның пайдасына азаяды, бірінші кезекте олардың жеке мүдделері, ал соңғысы - отан. Қазіргі уақытта жеке қызығушылықтың үстемдігінің адам туралы идеяларға әсері, оның мінез-құлқы мен өмірлік көзқарастары Т.Хобб еңбегінде айқын көрінеді. Аристотельден айырмашылығы, ол адам табиғаты бойынша әлеуметтік болмыс емес деген пікір айтады. Хобб айтуынша әдіснамалық индивидуализм және номинализм әлеуметтанулық этикалық индивидуализммен тығыз байланысты. Мұндай мемлекеттің негізін жаңа экономикалық қатынастар жағдайындағы адамдар арасындағы жалпы бәсекелестік құрайды: «Адам өмірін болашақтағы жарыспен салыстыруға болады ... қатысушылардың әрқайсысының жалғыз мақсаты мен жалғыз сыйақысы бәсекелестерінен озып кету» Дамудың әсері адам концепциясы туралы ғылым және одан туындаған антропологиялық рационализм Б.Паскальдің философиялық көзқарастарында айқын көрінеді, ол адамның барлық ұлылығы мен қадір-қасиетін «оның ойлау қабілетінде» деп қуаттады.Алайда, жаңа Еуропалық рационализмнің негізін қалаушы жалпы және антропологиялық рационализм, атап айтқанда, Р.Декарт дұрыс деп саналады. Ойлау - бұл адамның өмір сүруінің бірден-бір сенімді дәлелі, ол Декарттың «Мен ойлаймын, сондықтан мен бармын» негізді тезисінен шығады. Ойшылдар жан мен дененің антропологиялық дуализмін көрсетеді, оларды психофизикалық мәселенің дамуы үшін үлкен маңызы бар екі түрлі сапалы заттар ретінде қарастырады. Декарттың пікірінше, дене - бұл өзіндік машина, ал сана оған әсер етеді және өз кезегінде оның өзіне әсер етеді. Машина ретінде қарастырылған адамның бұл механикалық көзқарасы сол кезде кең таралған болатын. Мұндай тұжырымдаманың баннері адамға қатысты механистік материализмнің көзқарасын ұсынатын Дж.Ламетридің - «Адам-машина» еңбегінің атауы болуы мүмкін. Онда тек бір ғана заттық зат бар, ал адам денесі сағат машинасына ұқсас өздігінен жүретін машина болып табылады. Осындай көзқарас 18 ғасырдағы барлық француз материалисттеріне тән. Голбах, Гельветиус, Дидроның ойларынан кездестіре аламыз. 32)Қазіргі заманғы антропологияның тақырыбы өте еркін түрде түсіндіріледі және ережелер мен түсіндірмелердің кең ауқымында өзгереді, алайда барлық дерлік авторлар оның күрделілігін ерекше атап өтеді. Антропология адам баласын ғана емес, сонымен қатар әртүрлі халықтарды біріктіреді; тек руханилық қана емес, сонымен бірге психиканың әртүрлі түрлері; метафизикалық конструкция ретінде адам өмірі ғана емес, сонымен қатар әлемді қабылдаудың моральдық, психологиялық, эстетикалық, өмірлік-тұрмыстық түрлерінің ерекшеліктерімен анықталатын оның әр түрлі көріністері. Басқаша айтқанда, барлық осы айырмашылықтар мен ерекшеліктерді жүйелі түрде зерттеу арқылы адамды өзінің шынайы тұтастығында, оның сан алуан қасиеттері мен көріністерінің бірлігінде көруге болады. «Әлеуметтік-философиялық антропология ғылыми және білім беру пәні ретінде, бір жағынан, философиялық антропология мен әлеуметтік философияның пәнаралық өзара әрекеті нәтижесінде, екінші жағынан, әлеуметтік және мәдени антропология, екінші жағынан пайда болады». Антропологиялық бағдарлау әдістері мен әдістері мен білімінің синтезінің деңгейі мен сипаты тақырыпқа және жеделдікке байланысты айтарлықтай өзгереді адамды сипаттайтын белгілі бір мәліметтер жиынтығы. Сонымен бірге, әлеуметтік антропологияның құрылымы мен генезисін ғылыми және білім беру пәні ретінде талдаудың кез-келген аспектісі философиялық, гуманитарлық және әлеуметтік компоненттер өзара әрекеттесетін және араласатын күрделі, көп деңгейлі ұйымды бекітуге мүмкіндік береді Зерттеудің нақты әдістері бар ғылым ретінде антропология XIX ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басында пайда болды. Ресейде және КСРО-да дәстүрлі түрде физикалық антропология өзінің бөлімдері - морфология, антропогенез және нәсілдік зерттеулермен дамыды. ХХ ғасырдың екінші жартысына қарай. адамзат ғылымы жаңа әдістермен байытылды: қанның топтық факторлары, дерматоглифика, стоматологиялық жүйенің ерекшеліктері, зат алмасу, гормоналды фон ғылыми-зерттеу бағдарламасына енгізіле бастады, яғни антропология морфофизиологиялық пән мәртебесін алды. Кеңестік антропология ғылымының өзіндік ерекшелігі оның шетелдік ғылымға қарағанда тар мағынасы болды - физикалық антропология өзінің қалыптасу басынан соңғы кезге дейін «антропология» терминімен белгіленген жалғыз пән болды. Шет елдерде ол физикалық немесе адам биологиясы және мәдени болып бөлінді. Кеңестік ғылымда мәдени антропологияның мазмұны білімнің бірқатар жеке салаларымен ашылды, олардың арасында жетекші рөлді этнография және археология атқарды. Қазіргі антропология адам қызметінің әртүрлі деңгейлері, оған табиғи, әлеуметтік және мәдени факторлардың әсері туралы жан-жақты білімге ие. Өз тұжырымдарын растау үшін бірқатар табиғи және әлеуметтік ғылымдардың мәліметтерін қолдана отырып, антропология интегративті ғылым ретінде әрекет етеді. Генетика, салыстырмалы морфология, салыстырмалы физиология, жалпы биология, жалпы экология және тағы басқалар сияқты биологиялық білімнің бөлімдері онымен өте тығыз байланысты. Гуманитарлық бағыттардың қатарына археология, этнология, психология, демография т.б. 33)Людвиг Фейербах - неміс философы, антропологиялық материализм нұсқаларының бірінің авторы. Ол материалист бола отырып, материалдан идеалға көтерілу принципін қорғады, яғни.ол идеалды материалды ұйымдастыру деңгейінің анықтамасынан алынған нәрсе ретінде қарастырды. Оның материализмнің өзіне тән ерекшелігі антропологизм болатын, ол адамды табиғатпен, онымен ажырамас байланыста болатын ең жоғары өнім деп түсінуден тұрады. Табиғат - рухтың негізі. Ол сонымен бірге табиғаттың сезімдері мен парасатына ие, психикасы оның дене ұйымына тәуелді адамның физикалық процестерін азайтуға болмайтын сапалы ерекшелігіне ие болатын, адамның жердегі мәнін ашуға арналған жаңа философияның негізіне айналуы керек. Алайда Фейербахтың адамдағы «табиғи» жағы гипертрофияға ұшырады, ал әлеуметтік жағы дұрыс бағаланбады. Ол философия шындыққа жете алмайды, ол таза ойдың аймағында қалады деп сенді. Шынайы әлемге, табиғатқа, философияға бет бұрғанда ғана нақты білімді алуға сенуге болады. Барлық философиялық құпиялар табиғи, заттық заттарда жасырылған. Сондықтан, нақты дүниені оның категориялары мен пайымдауларынан сығып, ойлаудың тар шеңберіне отырғызудың қажеті жоқ, керісінше тірі өмірді, табиғатты біздің ойлауымыздың негізгі көзі ретінде зерделеу керек. Фейербах материализмі табиғатта салыстырмалы түрде шектеулі болды, өйткені ол қоғамға таралмады. Гегельге сын айтып, ол метафизикалық біржақтылықты көрсетті. Фейербах Гегель диалектикасының маңыздылығын түсінбеді: «Гегельдің ілімі - бұл Құдай жаратқан теологиялық ілімнің ұтымды көрінісі ғана ...» Фейербах адамгершілік сүйіспеншілік деген мағынаны білдіретін махаббат сезімін бөлді. Эпистемологияның барлық ұсақ-түйектерін зерттемей, өзінің басты еңбегінде «Христиандықтың мәні» көрініс тапқан діннің моральдық мәні мәселесіне тоқталды. Фейербахтың көзқарастарының бастауы концептуалды афоризмде айтылған идея: «Құдай адамды емес, адам Құдайды жаратты». Фейербах христиан дінінің құпиясын адамның өз күштерімен қарсыласуында көрді, оларға басқа әлемге мағынасы бар, адамнан алшақтатылды. Фейербахтың пікірінше, дін - кейбір авторлардың ұсынғанындай, адам надандықтың жемісі ғана емес. Оның көптеген артықшылықтары бар: дінде адамның адамға деген сыйластық қарым-қатынасының ережелерін, ең алдымен, өзара сүйіспеншіліктің жоғары сезімін байқауға болады. Ер адамға, оның достық пен сүйіспеншілік сезімдеріне, махаббатты, атап айтқанда, неке қатынастарында айқын сипаттайтын, достық пен махаббат сезімдеріне баса назар аудара отырып, Фейербах махаббат пен әділеттілік орнаған қоғам құру теориясын құру үшін дәл осы моральдық және психологиялық принциптерге жүгінді. 34) Иррационализм, 19-шы және 20-шы ғасырдың басындағы философиялық қозғалыс, адам өмірін ұғынуды оны ұтымды шеңберден тысқары ауқымға кеңейту арқылы байытады. Метафизикада да, адам тәжірибесінің бірегейлігін түсінуде де иррационализм инстинкт, сезім және ерік-жігердің өлшемдерін атап өтті. XIX ғасырға дейін иррационалистер болған. Әдетте рационалистік деп бағаланатын ежелгі грек мәдениетіндеИнстинктивті штаммды ақын Пиндар шығармаларында, драматургтерде, тіпті Пифагор және Платон сияқты философтарда да байқауға болады. Ерте заманауи философияда, тіпті декарттық рационализмнің жоғарылау кезеңінде де, Блез Паскаль себептерден Августиндік сенімге бет бұрып, «жүректің өз себептері бар» деп санайтындығы белгілі болды. Иррационализмнің негізгі толқыны, әдеби романтика сияқты - өзі иррационализмнің бір түрі - ақыл дәуіріне сәйкес келді және оған реакция болды. Иррационализм рухтың өмірінде және адамзат тарихында ғылымның рационалды әдістерімен айналыспайтын көптеген нәрселерді тапты. Чарльз Дарвиннің және кейінірек Зигмунд Фрейдтің әсерінен иррационализм тәжірибенің биологиялық және саналы емес тамырларын зерттей бастады. Прагматизм, экзистенциализм және өміршеңдік (немесе «өмір философиясы») барлығы адам өмірі мен ой-пікіріне кеңейтілген көзқарастың көрінісі ретінде пайда болды. АртурШопенгауэрүшін, 19-шығасырдыңкәдімгіиррационалисті, еріктітүрдешындықтыңмәнінбілдірді - соқыр, мақсатсызбүкілөмірдіқамтиды. Егер ақыл мылжың биологиялық процестен пайда болса, прагматиктер сияқты, бұл метафизиканы ұтымды сантехника үшін емес, практикалық түзету құралы ретінде пайда болды деген тұжырым жасау заңды. Сонымен, Чарльз Сандерс Пирс пен Уильям Джеймс идеяларды логика тұрғысынан емес, іс-әрекетті сынақтан өткізген кезде олардың практикалық нәтижелері тұрғысынан бағалау керек деп сендірді. Иррационализм Вильгельм Дилтейдің тарихшылдығы мен релятивизмінде де көрінеді, ол барлық білімді жеке тарихи көзқараспен шартталған гуманитарлық ғылымдардың маңыздылығын алға тартқан. Иоганн Джордж Гаманн, алып-сатарлықты жоққа шығарып, сезімді, сенім мен тәжірибедегі шындықты іздеді, жеке сенімді өзінің басты өлшемі етті. Фридрих Гейнрих Якоби зияткерлік білім мен сезімге нұқсан келтіретін сенім мен анықтықты жоғарылатты. Жалпы, иррационализм не әлем рационалды құрылым, мағынасы мен мақсатына ие емес дегенді білдіреді немесе (этика бойынша) объективті стандарттарға жүгінудің пайдасы жоқ;антропологияда адамның табиғатында басым өлшемдер иррационалды болып табылады. 35)Адам-жоғарғыпсихикалыққызметтіарқасындамеңгеру, жасау, өзгертуқабілетінеиесаналыбиоәлеуметтіктіршілікиесі, қоғамдық-тарихидамудыңжемісіәрісолқо,амдықөміржемісіболыптабылатынсананы таратушы. Өзіндіксана-сезіміадамсанадамуыныңфилогенездік, онтогенездікдамуыныңшыңы. Адамда:биологиялық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтіксияқтықұрылымдарыбар. Олқұрылымдарменадамболмысыөлшенедіжәнеоларбір-біріменөзарабайланысты. Олар: адамныңжекебасынатәнқайталанбасерекшеліктерініңболатыны; адамбойындағыкісілік (тұлғлық) қасиеттердіңболатыны. Олағаұрпақжасағанмәдениеттімеңгерудеқалыптасады. Егерадамжаскезіндеқоғамнантысқалса, ондаоныңсанасы, тілі, ойлауы, жәневертикалдааяқалысыпболмайды. Адамәртүрліеңбекжәнетүрліформадағықоғамдықіс-әрекеткеқатысуарқылыадамзаттақалыптасқанқасиеттердіолөзіндеөзінетәнадамдыққабілетердідамытады. . Адамтүсінігікөпжоспарлы. Адамқоғамдаөмірсүреді. Аладамбосөмірсүруіешбірмүмкінемес. Оныңтәнідежаныдаайналасындағыларменқарымқатынасжасауүстіндетекәлеументтікәсержағдайындағанакісілікмәнгеиеболады. Адамныңсанасыныңдамып, өсуітікелейөзініңөмірсүріпотырғанортасынабайланысты. Сондықтанадампсихологиясындұрысұғынуүшін: әлеументтікжағдайынбілукерек; оныңқандайортаныңөкіліекенінайыру; оныңкөзқарасыменнаным-сенімінбағытбағдарынбіліміментәжірибесінеикембиімділігінанықтаукерек. Индивид (жекеадам)-тұқымқуалаушылыққасиеттердіңжалпыгенотипінтасымалдаушы, биоәлеуметтіктіршілікиесі. Адамдүниегекелгендеиндивидболыптуылады. Олқоғамдыққатынастардыңобъектісі, әрісубъектісі. Қатынастарықпалынсезінуменбіргеқатысушы, әріонытереңбойлаушы. З.Фрейділімібойынша, үнеміқоғамішіндеболыпоныңықпалынсезінуші, әріоғанқарсытұрушыбиологиялықтұйықжан. Тұлға — жеке адамның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік, психологиялық қырларын ашып, адамды саналы ісәрекет иесі және қоғам мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым. Aдамныңәлеуметтікқасиеттерініңжиынтығы, қоғамныңдамужемісіжәнебелсендіқызмететуменқарым-қатынасорнатуарқылыжекеадамдыәлеуметтікқатынастаржүйесінеенгізудіңжемісі Тұлға-адамныңқоғамдықсанасыменмінез-құлықты, адамзаттыңқоғамдық-тарихитәжірибесінмеңгерудеқалыптасқанадамныңәлеуметтік-психологиялықмәні. Тұлғақоғамдыққатынастыобьектісіменжемісіғанаемес, соныменбіргеіс-әрекет, қатынас, сана, өзіндіксананыңбелсендісубьектісі. Тұлғаболыптуылмайды, оләлеуметтік, мәденидамунәтижесіндетуындайды. Индивидадамтегініңнақтыөкілі, жекеадам. Индивидуалдық – бұләрадамныңөзінеғанатәнжекедарақасиеттерініңжиынтығы, яғнибірадамныңекіншіадамнанайырмашылығы. Ал, «тұлға» дегеніміз,адамныңтектабиғи-биологиялыққасиетіғанаемес, олтабиғаттантысқарытұрған, текқанақоғамдаөмірсүріп, қоғамментығызбайланыс-қатынастарнегізіндеқалыптасқанадамдардыңмәні. Мұныадамныңәлеуметтіксипатыныңбастамасыдептеатайды. Нақтылапайтсақ, тұлғадегеніміз, индивидтіңтабиғаттантысадамиқасиеті, яғнионыңәлеуметтікөмірініңмәндіжақтарынсипаттайтынсапасы. Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Менің өмір сүруім, сенің өмір сүруіңді және басқалардың өмір сүруінқажет етеді және керісінше де солай. Индивид – жеке-дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда ғана өмір сүреді. Ол қоғамішінде ғана нәтиже алады, себебі ол қоғамдық болмыс тәжірибесін бойына сіңіреді. Пенде-бұл адам атауында қолданылатын сөз.Кітаптарда адам сөзін кейде пенде ретіндеде береді,ал кісі сөздері ер,әйел атауында қолданылады.Бала ер жете келе азамат болып қалыптасады яғни тұлға ретінде қалыптасады.Ақыл ойы дамып индивид болады.Барлығы дерлік адам формасына тәуелді синонимдес сөздер ретінде қарастырамыз. жүктеу/скачать 236,79 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|