Фитоценоз, биоценез, биогеоценоз жєне экосистема туралы т‰сініктер

1 Өсімдіктердің бір-біріне әсер ету жолдарының классификациясын жасаған ғалым

2 Экобиоморфтық құрамы дегеніміз не?

7 тақырып Фитоценоздар географиясы

Мақсаты:

- экотоп, биотоп туралы түсінік беру

- өсімдік қауымдарының жер шарындағы таралу заңдылықтарымен танысу

Жоспар:

1 Өсімдіктер ареалының мәні

2 Ареал типтері

3 Комполитті өсімдіктер

1/ Өсімдіктер географиясы - өсімдік турлерінің және ipi систематикалық таксондардың жер шарындағы таралу заңдылықтарын зерттейді;

2/Фитоценоздар географиясы - өсімдік қауымдарының жер шарындағы таралу заңдылықтарын зерттейді.

Аталган ғылым салаларының негіздері, олардың алдында түрған проблемалар арнаулы курстарда /өсімдіктер географиясы, картаға түcipy және т.б./ толық қаралып, беріледі. Сондықтан бұл тарауда тек өсімдіктер ареалы, фитоценоздар флорасының географиялық элементтер, картаға түcipy және аудандастыру туралы гана қысқаша тоқталып қтеміз.

Ареал - өсімдіктер түрлері, туыстары жене басқа да категориялары таралған аймақ. Егерде біз өсімдіктің 6ip түрiнің мекен жайын алсақ, мысалы, Туркістан термопсисiн /Thermopsis turkstanica Gand/ алып оларды нукте/ немесе үшбұрыш/ түрінде картаға түсіріп ең сыртқы нүктелерді сызықшамен қосу арқылы оның ареалын анықтауға болады, яғни сол сызықтың ішіндегі аудан өсімдіктің осы түрінің таралған аймағы немесе ареалы болып табылады /сурет № 20/. Бірақ мұндай нуктелі картаны тек сирек кездесетін өсімдік түрлеріне пайдалануға болады; кездесетін түрлерді ерекше «даңдылы», «сиректеу» және басқа белгілермен көрсетеді. Кейде торлынүктелі карталар жасалынады. Мүндай торлармен түрдің барлық таралған аймақтары жабылып, тордың ішіндегі осы түр кездесетін тор кездеріне нүкте қойылады. Мысалы, Британия флорасының осындай карталары бар. Keйбip мекен жайлар алыста ареалдың сыртында орналасқан болуы да мүмкін, мұндай жағдайда ареалдың шет форпостары деп айтады. Негізгі ареалдан алыста орналасқан олардың фрагменттері болуы мумкін, олар эксклавтар деп аталады; кейде букіл ареал бірнеше бірдей бөлшектерге бөлінген болады. Мұндай тарихи себептерге байланысты пайда болган ареалдар дизьнктивті ареалдар деп аталады

Kөп жағдайда ареалдың түйық оңашаланған немесе дизьюнктивті екенін ажырату қиын. Егерде диаспораларымен /таралуға арналған элементтер: тұқымдар, споралар, вегетативтік бөлшектер /алмасу мүмкіншілігі жоқ болса оларды дизьюнктивті ареалдарға жатқызады. Бірақ диаспоралар қаншалықты жерге тарай алатындығын аньқтау оңай емес. Өйткені диаспоралар желмен, сумен, құстар және адамдар арқылы талай жерге таралуы мүмкін . Түрлердің ғана емес одан ірі ткасондар туыстардың және тұқымдастардың да ареалын сызуға болады. Әрине түрдің ареалының. территориясында тіршілік жағдайы біркелкі емес, сондықтан түр өз ареалына бүтіндей таралмайды . Әpбip фитоценоздың құрамына және әрбір ассоциацияға тек қана осы экотоптың немесе биотоптың жағдайына бейімделген толерантты /шыдамды/ түрлер ғана өне алады . Сондьқтан түрдің ареалының бірнеше аймағы болуы мүмкін /Быков,1953/; формациялық аз жерде түр өзінің формациясын құрады ;ингрегациялық, бұл аймақта түр ассоциацияға субдоминант ролінде енеді, ассектаторлық, бұл аймақта түр тек ассектатор / өсімдіктер қауымында үшіншіt дәрежелі орын алатын топтар / немесе ингредиент ролінде енеді; және перфорациялық, бұл аймақта түр кездеспейді. Мысалы, май қарағайдың ареалының территориясы 27 млн га болса, оның формациялық бөлшегінікі – 10,1 млн. га /35 %/

Ареалдың көлемі әртүрлі болуы мүмкін. Өсімдік түрлері барлық континенттерде кездеседі /космополиттер/, басқалары кішкентай ғана территорияда кездеседі /эндемдер/.Туыстардың ареалдарының көлемі оларға жататын түрлердікінен, тұқымдастар ареалы оларға жататын тұыстардың аркеалдарынан молырақ болады .Coндықтан космополитті тұқымдастар космополитті туыстарға қарағанда, ал соңғылары-космополитті түрлерден жиірек кездеседі және кейбip басқа тұқымдастар жершарында түгeл тараған десе де болады.

Эндемдер палеэндемизм және неоэндемизм деп ажыратылады Палеоэндемизмге /реликті эндемдер/ бұрын кең тарап қазір

құрып бітуге айналған таксондар жатады, олар қ.aзіp тек кейбір шамалы территорияларда ғана кездеседі. Мысалы /гинкго/- юра кезеңінде кең тараған туыстың жалғыз өкілі қазір тек Сычуань провинциясында / Қытай / ғана кездеседі.

Неоэндемизмге көрісінше белсенді түрде пайда болып жатқан тұыстардың жас түрлері жатады. Мысалы, оңтүстік Альпаның кейбip алқаптарында жэне т.б. туыстарға жататын

неоэндемдер табылып жатады.

Фитоценоздардын. формациянын, және басқада өсімдіктер жабынының бөлімдерінің флорасында түрлердің үш тобын ажыратуға болады /Быков, 1978/ : эндемдер, аэндемдер жене эйремдер .

Эндемдер - географиялық шағын аймаққа ғана таралған , басқа жерде кездеспейтін түрлер ; аэндемдер - осы шағын аймақта пайда болған-, бipaқ қазіргі: ареалы ол аймақ; терраториясының, сыртына шығып кеткен; эйремдер - бұл аймақ территориясынан сырт жерде пайда болған түрлер. Сонымен бірге, сирек және реликті турлердi көрсету қажет. Eкi формацияның немесе екі аймақтың флораларының айырмашылығын немесе ұқсастығын ортақтьқ коэфициент арқылы көрсетуге болады :

К = а+в-с

а+в+с

мұндағы a-бірiншi аудандағы түрлердің саны; в- екінші аудандағы түрлердің саны;

Әдетте фитоценоздардың , формацияның немесе өсімдіктер типінің флорасына талдау жасағанда оларды дербес географиялық элементтерге немесе геоэлементтерге бөледі. Географияльқ элементтерге бөлгенде негізгі континенттердің көпшілік макұлдаған бөлінyi алынады-голарктикалық, палеотропикалық, неотропикалық, австралиялық, қаптық және антарктикалық элементтері. Егерде Тянь-Шаньдагы бip формацияның флорасын алсақ, онда мынадай геоэлементтер бөлінеді: эндемдер , тянь-шань-джунгарлық , тянь шань-алтайлық,

тянь-шань сібірлік, тянь-шань-памирлік және с.с. космополиттерге дейін. Осылайша кез-келген географиялық аймақтың флорасына талдау жасауға болады .

Ареал - өсімдік түрлері немесе тұқымдастарының жер бетінің белгілі бір аумақ-жер көлеміне орналасуы. Ареалға тиянақты мән бермей өсімдіктер түрін, туысын, бірлестігін, алып жатқан аумағы мен көлемін білмей географиялық та, ботаникалық та тұжырым жасау мүмкін емес. Сондықтанда ареал өсімдіктер географиясының өлшемі, объектісі, негізгі құралы деп түсіндірген жөн. Түр немесе тұқымдас бір ареалда немесе бірнеше түр, тұқымдас /таксон/ бірлесіп бір ареалда өсуі мүмкін.

3 Ареалдың белгіленген бір ауданы, аумағы, көлемі түр, тұқымдас /таксон/ амплитудасы жоқ. Өсімдіктер жер бедеріне геологиялық, географиялық, экологиялық ерекшеліктерге, тікелей жер жағдайларына байланысты өсу, өнуі, орналасуы мүмкін. Өсімдіктер түрлері жер планетасының барлық материгінде кездессе – космополит деп, ал бір жерде өсетін болса – сирек кездесетін өсімдік түрлері деп атайды.

Космополитті өсімдіктер барлық материкте кездеседі деген мағынада, яғни, дала, шөлдала, тропика, батпақты, тундрада, тау, шалғынды жерлерде де өсе алады. Космополитті өсімдіктерде жыныстық жолмен көбеюі басым. Тамыр, сабақ, жапырақ мүшелері «жақсы» жетілген, экстремальды жағдайларға бейім өсімдіктер: құрақ /тростник-Phragmites communis /ушлисма/частуха-Alisma plantogo/, шолаң/рдес-Patomoqeton шалшықты шөп /лужайник-Limosella aguatica/, у таспа /мокрица-звездчатка-Senecio vulgaris/, зиягүл /крестовник-Stellaria media /, қалуен /осот-Sonchus oleraceus/, бақ-бақ/одуванчик-Taraxacum vulgare/, қырыққұлақ /папоротник-орляк-Pteris aguilina, Polypodium vulgare/т.б.

Көлемі үлкен, кең аумақта таралған өсімдіктер түрін-эврихорлы, таралу аймағы шектелген өсімдік түрлерін - стенохорлы деп атайды. Гүлді өсімдіктердің көпшілігі таралуы шектелуі – стенохорлы ареалы болатындығы, яғни бір пункте шоқталып/монокультура-роша/ өсетіндігімен ерекшеленеді/ әсіре таулы жерлерде/. Мысалы, қарағай/элдарская сосна-Pinus elolarica/. Грузияның таулы аймағында 50 гектар жерді алып жатыр. Майқарағай /камчатская пихта-Abies gracilis /Камчатканың шығыс жағында шоқ – тоғай қурап тұр.

Қандай да бір қолайлы, қоңыржай/топырақ құнарлылығы, ауа райы, температура, жеткілікті мөлшердегі ылғалдылық /болғанымен белгілі бір алқапта жалғыз /моновид/ өсімдік түрі өсіп тұрмайды. Тек, сол алқап – территорияның көбірек көлемді жерін алып ерекше бөлініпте, білініпте, көрініпте /доминант/ тұруы мүмкін. Доминантты өсімдіктердің экологиялық амплитудасы, диапазоны кеңірек, өзіне тән ерекшеліктері болады; тез тарау, қаулап өсу, басқа өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік бермеу. Осы ерекшеліктерінің арқасында өз тұқымдасын, өз түрлерін өте тез арада көбейтуге мүмкіндіктері болады. Мысалы: орман жаңғағы, емен, бересклет, үйеңкі, бетеге, шыршашөп т.б. өсімдіктер.

Материктерде кеңінен таралған, үлкен аумақты алып жататын арамшөп өсімдіктері. Олар бір континентке емес, бірнеше материктерге таралған – космополит. Мысалы, элодея /элодея канадская – Elodea cunadensis/, балдыршөп /ряска малая-Lemnaminor/, майда желек /мелколепестник канадский-Erigiron Canadensis/, жұмыршақ /пастушья сумка/Capsella Bursapastoris/ т.б.

Су өсімдіктерінің тез таралу себебі: басқа өсімдіктерге өте қажет – сумен мол қамтамасыз етілген, екіншіден, судағы «жағдай» ауа райына онша тәуелді емес. Міне, сондықтанда олар кез-келген аудандарда тіршілігін жалғастыра береді, жемісі, тұқымы, вегетативті жолмен көбейеді де сумен кедергісіз таралады. Арамшөптердің де кең етек жайып бірнеше континенттерде кездесіп, таралуы:

1.Ерекше, қолайлы жағдайларды, күтімді қажет етпейді.

2.Жер бедерінің құнарсыз, эрозияға ұшыраған, антропогендік факторлардан, геологиялық жағдайлардан «бұзылған» жерлерді тез иемденеді.

3.Арамшөптер тұқым саны өте көп болады.

4.Жаңа жерлерде оған бәсекелі /конкурент/ өсімдіктер жоқ.

Кейде үлкен алқапты жайлап алатын өсімдіктермен қатар, ареалы, таралуы шектелген де өсімдіктер бар. Мысалы, Секвоядендрон /мамонтовое дерево немесе секвоядендрон гигантский-Seguoiadendron giganteum/ Солтүстік Американың оңтүстік шығыс бөліміндегі кішігірім аудандарға ғана орналасқан. Ал, басқа жерлерде еш жерде жоқ, кездеспейді де, өспейді де. Дегенмен көптеген өсімдік жер бедері ғасырлар бойы көптеген геологиялық өзгеріске ұшырасада таралу шегі, ареалы тұрақты. Көптеген өзгерістерге ұшыраудың өзі негізгі фактор. Көпшілік жағдайда өсімдіктердің таралуына, ареалына көп әсерін тигізуші – ауа райы /климат/. Ауа райының құбылмалылығы қыста - өте төменгі температура, жазда жылылықтың жетіспеуі, атмосфералық ылғалдылықтың жетіспеуі немесе керісінше болатын жағдайларда өз әсерін ықпалын тигізбей қоймайды. Сондықтанда өсімдік жер материгінде, континентте ауа райына тікелей тәуелді жерлерде өседі. Таралу шегі бар. Таралу шегі бар дегенде тек су, ауа, жел, жан-жануарлар мен қатар таралуға кедергілерді атауға болады. Кедергілерден өсімдік таралу кезеңінде өте алмауы да мүмкін. Мұндай жағдайда - өсімдіктер өзара арақатынасын конкуренция деп атайды. Дегенмен де жоғарыдағы ерекшеліктерін атап айтқандай таралуына, таралу шегіне әсер ететін факторлардың ішіндегі басымы да, «кереметі» де климат, қалған факторлар одан кейінгі орындарды алады.

Жан-жануарлар мен өсімдіктердің жер бетінде таралуы, өсуі өте күрделі процесс екендігі, оған жан-жақты қарау керектігі тарихи кезеңдермен қатар биосфера жағдайында егжей-тегжейлі білуді қажет ететіндігі түсінікті. Дегенмен, өсімдіктердің орналасуы, ареалдарының көлемі, аумағы – ауа райының т.б. факторлардың /жылу, су, топырақ/ әсерінен өзгеруі заңдылық деп есептесек, батыстан шығысқа қарағанда, солтүстіктен оңтүстікке қарай көбірек өзгеріске ұшырайтындығы, меридиан мен салыстырғанда ареалдардың ендікте көбірек көлем алатыны дәлелденді.

Материк – континенттерде алып жатқан аумағы, көлемі, конфигурация – пішіні әртүрлі бір-біріне ұқсамайтын болғандықтан белгіленген ареал типі жоқ. Тек, біртұтас және бөлінген /бір-бірінен алшақ орналасқан/ ареал типтері деп бөлеміз.

1.Біртұтас ареал – түрдің бөлінбей біртұтас, бүтін болып бір аймақта өсуі /4-сурет/.

2.Бөлінген /ажыратылған/ ареал-бір аумақта, не жер планетасында 1,2,3 бөлімдерге /пунктерге/ бөлінген. Бөлімдердің бір-бірінен ара-қашықтығы да, алып жатқан аумақ көлемі де әртүрлі. Мысалы, Aldrovanda vericulosa насекомдармен қоректенетін өсімдік /жер әлемінің әр жерінде /Оңтүстік Франция, Италия, Белорусия, Украйна, Воронеж, Курск, Волга жағалауы, Амур облысы, Жапония, Австралия/ «арал» тәріздес өсіп тұр. Қырыққұлақ /папоротник - Custopteris Sudetica/ - Карпат тауларында, Орал, Сібір жерлерінде кездеседі /5-сурет/. Тек таулы жерлерде кездесетін – тасжарған /камнеломка – Saxigraga, шерменгүл /горечавка – Gentiana. Материктер бойынша лента тәріздес созыла ұзарып, өзен, теңіз, террас жағалай аққайрақ /подбел - Petasites spurius/, ешкімия /смолевка Silene parviglora/ т.б. ал, ебе қаңбақ /качим – гипсолюбка - Gupsophila paniculata/, кекіре /василек - Centaurea marschalliana/, дала өсімдіктері белгілі бір аймақта біртұтас болып өседі де, бірте-бірте аумағы жіңішкеріп барып бітеді. Ғасырлар бойы бір жерде өсіп-өнген экологиялық өзгерістерге, факторларға /ауа райы өзгерістері/ қалыптасып, бейімделген өсімдік түрлерінің таралу шегі де, ареалы да өзгеріссіз қалады. Өсімдіктер ареалы да таралу шегі де тұрақсыз да, таралу шегіде өзгермелі, қалыптасу фазасында. Себебі:

1. Өсімдік түрлері ауа райы топырақ өзгерістеріне өте бейімделгіш

2. Өсімдіктер тарихи даудың /эволюция/ әсерінен көлемін, ареалын азайтуы мүмкін

3. Геологиялық, трансгрессия құбылысы әсерінен өсімдіктер ареалы кеңеюі де, кішреюі де мүмкін.

4. Адамзаттың /антропогендік фактор/ саналы еңбегі арқасында өсімдіктердің ареалы кеңеюі де, кішіреюі жағдайында ескеру қажет /плантациялар/.